Н. Б. Жиен баева Ақа­жа­но­ва А. Т

5. Кәмелетке толмағандардың қылмысқа бару себептері
93
мыс), ішім дік ке са лы ну (мас кү нем дік), есірт кі жә не де бас қа дай 
пси хот роп ты зат тар ды қол да ну, өзін-өзі өл ті ру, қаң ғы бас тық, 
амо рал ды мі нез-құлық, бұ зақы лық, т.б.
Бел гі лі де ви ан то лог Я.И. Ги ли нс кий қыл мыс тың (де ви ация-
ның) жа ңа ти по ло гия сын ұсын ған: қыл мыс, тер ро ризм, жем қор-
лық, на ша қор лық, мас кү нем дік пен ішім дік ке са лы ну, суи цид, 
өті рік айту, құ мар ойын дар ға құш тар лық, сек суал ды ауыт қу лар, 
т.с.с. ден сау лық та ғы жә не пси хи ка да ғы ауыт қу лар, по зи тив ті де-
ви ация лар. Қа зір гі кез де «де ли нк вент ті мі нез-құлық» де ген ұғым 
құ қық нор ма сын бұз ған ин ди вид тер ге қа тыс ты қол да ны ла ды. Бұ-
ған – адам өл ті ру, зор лау, то нау, бі реудің мүл кін қор қы тып тар тып 
алу, кө лік тер ді ұр лау сын ды заң бұ зу шы әре кет тер жа та ды. 
Соң ғы жыл да ры ко ло нияда ғы тәр биеле ну ші лер дің ара сын да 
пси хо ло гия лық жа ғы нан дам уын да ауыт қу шы лы ғы бар тұл ға лар 
жиі кез де се ді. Қа зір гі ғы лы ми тіл мен айт сақ, олар – де ли нк вент ті 
мі нез-құлық ты жа сөс пі рім дер. Кө бі не олар дың жүйке жүйесі нің 
қо зуы өте жо ға ры, дө ре кі мі нез-құлық ты, ак цен туациясы ай қын 
бел гі лен ген, қа ты гез не ме се өзі не-өзі қол жұм сау ға бейім, кө ңіл-
кү йін бас қа ра ал майт ын, ақыл-па ра са ты жа ғы нан өте тө мен ке ле-
тін кә ме лет жа сы на тол ма ған жас тар. 
Де ли нк вент ті мі нез-құлық, көп жағ дайда, ба ла ның жас ке зе ңі-
нен бас та лып, оның мі нез-құл қы на әрі қа рай жа ғым сыз әсер ет уін
жал ғас ты ра тын бейім сіз дік әлеу мет те ну үдерісі нен ті ке лей кө рі-
ніс та ба ды. Мі нез-құлық тың ауыт қу шы лы ғы не ме се әлеу мет тік 
де ви ант ты мі нез-құлық тар дың қа лып тас уын ың бас ты се беп те рі 
– от ба сы лық тәр бие нің на шар лы ғы, қа лып ты мә де ни-адам гер-
ші лік тік тәр бие нің бол мауы, ұлт тық салт-дәс түр лер ді мо йын да-
мауы, ата-ана ла ры мен жә не жа қын да ры мен қақ ты ғыс тар дың жиі 
бо луы жә не от ба сын да ба ла ның ша ма дан тыс ба қы ла нуы, үй ден 
қа шу, кез бе лік се кіл ді жа ғым сыз кө рі ніс тер бо лып та бы ла ды. На-
шар от ба сын да ғы ба ла ның ауыт қы мі нез-құл қы ата-ана ның бі-
реуі нің жүй ке-жүйесі нің бұ зы луымен не ме се ішім дік, на ша қор-
лық қа тәуел ді бо луымен бай ла ныс ты ры ла ды.
Тәр бие от ба сы нан бас та ла ды де сек, от ба сын да ғы тәр бие жет-
кін шек тің бү кіл өмі рі не өз ке дер гі сін жа сайт ын кез де рі жиі кез-

Заң психологиясы
94
де се ді. Тіп ті, от ба сын да ғы әр түр лі жан жал жағ дай лар дың бо луы 
да ба ла бо йын да жа ғым сыз қа сиет тер дің қа лып тас уына се беп кер 
бо луы ық ти мал. От ба сын да ғы шиеле ніс тер жет кін шек те се зім-
дер дің ба ғыт ты лы ғын пси хи ка лық ши ры ғуға әке ле ді. Жет кін шек 
жа ғым сыз, аг рес сив ті мі нез-құлық қа бейім бо луы мүм кін жә не 
де әр түр лі топ тар ға елік теп, өмір ден өз ор нын та бу ға ты ры са ды. 
А.Е. Лич ко жет кін шек тер дің бо йын да аг рес сив ті не ме се де ви ант-
ты мі нез-құлық қа лып тас уына алып ке ле тін от ба сы лық жағ дай-
лар ды қа рас ты ра ды. Атап айт сақ:
1. Тәр биеле ну де гі шек тен тыс қам қор лық, ата-ана ба ла ны қа-
таң тәр тіп, ба қы лау жағ да йын да тәр бие лей ді. Оның ойын , сө зін, 
жү ріс-тұ ры сын қа да ға лап оты ра ды. Ес кер ту лер көп жа са ла ды. 
Ба ла ға де ген мұн дай қа ты нас тү рі оның ен жар, се зім сіз, өзі нің 
мі нез-құл қы на жа уап бе ре ал майт ын қор қақ, өз құр бы ла ры мен 
қа рым-қа ты нас та бел гі лі бір ке дер гі лер дің болуына алып ке ле ді. 
2. Қам қор лық тың мүл дем же тіс пеуі, бұл ал ғаш қы айт ыл ған 
тәр бие леу жағ да йына қа ра ма-қар сы ке ле ді. Мұн да ке рі сін ше 
ба ла өз бе ті мен, өз қа лауы мен өсе ді. Ба қы лау, қа да ға лау дан гө-
рі, ер кін дік ба сым кез де се ді. Осы ның нә ти же сін де жет кін шек тің 
мі нез-құл қын да шек теу бол майды, ке йін ол ата-ана сы ның ті лін 
ал майт ын, өз біл ге нін жа сайт ын бо лып өсе ді. Бұл да аг рес сив ті-
лік тің пай да болуына алып ке ле ді.
Ата-ана лар жет кін шек тің дам уына, тұл ға бо лып қа лып тас уына 
ерек ше зер са луы ке рек, әсі ре се оның бо йын да бо ла тын пси хо ло гия-
лық жә не жы ныс тық же ті лу ге аса тү сі ну ші лік біл ді ру қа жет. Өйт-
ке ні жет кін шек те өзін дік са на ның пай да бо луы мен жа ңа пси хо фи-
зиоло гиялық өз ге ріс тер ге тү суі жү зе ге аса ды. Бұл ке зең де ба ла өзі не 
кө ңіл ауда ру ға ты ры са ды, өзін өк пе лет кен дер ге қар сы лық біл ді ре ді, 
сәт сіз дік тен қа шу ға әр түр лі амал дар із деуді ой лас ты ра ды. 
Ба ла ны үне мі сы нап отыр са, он да жек кө ру ші лік се зі мі пай да 
бо ла ды, егер де кі нә лап отыр са, ол өзін кі нә лі се зі не ді, мыс қыл-
дап отыр са, тұйық та ла ды. Еш уа қыт та ба ла ны бас қа мен са лыс-
ты ру ға бол майды. Бұл жер де гі ең бас ты нәр се – нә ти же лі же тіс тік 
емес, се зім, сәт ті лік, іш кі се зім бос тан ды ғы, ой дер бес ті гі, мұ ның 
бар лы ғы сырт қы қи мыл дан, ым-иша ра дан ай қын бі лі не ді.

5. Кәмелетке толмағандардың қылмысқа бару себептері
95
Ба ла ның бай сал ды, са быр лы бо лып өсуі, жа ғым ды жақ сы қы-
лы ғы ата-ана ның орын ды мақ тап ма дақ та уына бай ла ныс ты, қиын 
жағ дай лар да кө мек көр се тіп, қол дап оты ру өте ма ңыз ды: ба ла ны 
жиі мақ та са, ол өмір де әділ, өзі не се нім ді бо ла ды, қа уіп сіз жағ-
дайда өс се, адам дар ға де ген сен гіш тік се зі мі ұл ғаяды, ал үне мі 
қол дап отыр са, ол өзін ба ға лауға, сын шыл бо лу ға үйре не ді, тү сі-
ну ші лік пен дос тық жағ дайда өмір сү ру ге ба ғыт та ла ды. 
Ежел ден бел гі лі қа ғи да – адам бо йын да ғы та за қа сиет тер дің 
пай да бо лып, қа лып тас уын да от ба сы лық ық пал дың ала тын ор-
ны ерек ше. От ба сы ның ру ха ни ті ре гі – ата-ана. Өкі ніш ке орай, 
кей бір рет тер де мек теп те гі тың жа ңа лық тар мен бағ дар ла ма лар-
ды ер кін мең ге ріп, өмір дің бар лық ке дер гі ле рі нен сү рін бей өту-
ге бейім ді лі гі бар оқу шы лар ға ру ха ни жә не ма те ри ал дық қол дау 
көр се ту ге ой-өрі сі, ша ма ла ры жет пейт ін ата-ана лар да кез де сіп 
жа та ды.
Егер ата-ана сы ның жан дү ниесі жұ таң ке дей, мә де ниеті тө мен 
бол са, он дай адам дар дан ақыл-се зі мі на шар, жі гер сіз нә рес те дү-
ниеге ке ле ті ні шын дық. Ежел гі Қы тай трак тат та рын да, үн ді лер дің 
киелі жаз ба ла рын да ана құр са ғын да ба ла ны дү ниеге әке лу дің нақ-
ты әре кет те рі нен көп бұ рын-ақ биоэ нер ге ти ка лық жа ғы нан қа лып-
та са ты ны айт ыл ған. Ба ла ата-ана сы ның пси хоэнер ге ти ка лық жағ-
дайы нан жә не олар дың сүйіс пен ші лік се зі мі нен, жан дү ниесі нің 
тол қы ныс та ры нан пай да бо ла ды. Осы нау көз сіз де мөл дір қа рым-
қа ты нас тар ар қы лы ер лі-за йып ты лар та ра пы нан ба ла ға тір ші лік 
дә нін еге тін қуат, қа зақ ша айт сақ, ба ла ның жа нын та ра та тын кө рі-
не ді. Егер ер лі-за йып ты лар дың ор та сын да ма хаб бат бол ма са жә не 
ру ха ни жа ғы нан мү ге дек бол са, әл гі ға шық тық қуат ты то лық та-
ра ту ға ша ма ла ры кел мей, олар дан ту ған сә би лер өмір де гі жа ғым-
сыз құ бы лыс тар дың ал дын да әл сіз бо лып жа ра ты ла ды. Айна ла да-
ғы зиян ды әдет тер ді бо йына тез сі ңі ріп ала тын, тия нақ сыз, жақ сы 
нәр се лер ге жуы майт ын со дыр лар осын дай лар дың ара сы нан шы ға-
ды. Сон дық тан қо ғам ал дын да ру ха ни ке мел ден ген адам қа лып тас-
уын да ғы ата-ана ның жа уап кер ші лі гі аса зор.
Бо ла шақ қо ғам ның не гі зін мек теп оқу шы ла ры құ рай ды, олар ға 
жан-жақ ты дұ рыс тәр бие бе ріп, бі лік ті аза мат етіп өсі ру бә рі нен 

Заң психологиясы
96
де бұ рын мұ ға лім дер дің ен ші сін де. Мұн дай абы рой лы мақ сат ты 
ат қа ру үшін мұ ға лім дер дің өз де рі сау ат ты, бі лім ді, ұлт тық тә лім-
тәр бие мен мі нез-құлық мә се ле ле рі не ба рын ша қа нық бо лып, пси-
хо ло гия лық жа ғы нан өз де рін шың дап оты ру ла ры аса қа жет. Ұлы 
ұс таз В.А. Су хом ли нс кий ті лі мен айт қан да, мұ ға лім тәр биені ең 
қа ра пайым және ең қиын нәр се ден бас тауы ке рек. Бас қа ның кө ңіл-
кү йін се зі нуі жә не әр түр лі жағ дайда сол адам ның ор ны на өзін қоя 
бі луі қа жет. Бас қа ға са ңы рау өзі не де са ңы рау бо ла ды, өзін тәр бие-
леу де оған жет пейт ін нәр се – өз қы лы ғы на эмо циялық ба ға бе ру.
Мек теп та бал ды ры ғын ат та ған ба ла лардың кө бі не се мі нез-
құлық та ры қа лып та сып ке ле ді, оқу-тәр бие ісі олар да бар қа бі лет-
ті оя тып, жа ғым сыз мі нез де рін, әдет те рін жою та ла бы мен пси хо-
ло гия лық-пе да го ги ка лық іс-әре кет тер дің тиім ді лі гін қа рас ты рып 
пай да лан ға ны жөн.
Мұ ға лім дік іс-тә жі ри бе де ата-ана лар дан үне мі: «ба ла тө бе-
ле се бе ре ді, бір ор нын да ты ныш оты ра ал май ды не ме се тақ та ға 
шы ғып жа уап бе ру ден қор қа ды, не іс теу ке рек?» – де ген сұ рақ тар 
жиі қойыла ды. Ал мұ ға лім қауымы нан: «Қа зір гі ба ла лар өз ге ше 
«қиын» бо лып кет кен» деп айт ыл ған пі кір лер ес ти міз. Бұл сұ рақ-
тар ға мек теп мұ ға лі мі, пси хо лог, дә рі гер, ата-ана бір ле сіп ұйым-
дас ты рыл ған іс-әре кет не гі зін де ға на кө мек бе ре ала ды. 
Бас тауыш сы нып оқу шы ла ры на бі лім бе ру үдерісін де, әсі ре се 
«ерек ше» ба ла лар дың мі нез-құл қы өзі не кө ңіл ау дар та ды. «Ерек-
ше» то бы на аг рес сив ті ба ла лар, өте бел сен ді ба ла лар, ма за сыз ба-
ла лар жа та ды. Мі не, осы ған бай ла ныс ты бо ла шақ ұс таз-ма ман-
дар ға ба ла лар мен тиім ді қа рым-қа ты нас та бо луы, әсі ре се аг рес-
сив ті ба ла лар мен жұ мыс жүр гі зу бағ дар ла ма ла ры құ рас ты ры лып 
ұсы ны луы қа жет. Ба ла тәр бие сін де ұс таз дың эм па тия лық се зі мі 
тұл ға лар ара сын да ғы қа рым-қа ты нас ты қа лып қа кел ті ру ге өзін-
дік ық па лын ти гі зе ді. Да мы ған эм па тия лық қа бі лет – оқы ту-тәр-
бие леу ба ры сын да, әсі ре се пе да гог ма ман дар ға өте қа жет қа сиет.
Мі нез-құлық ауыт қу шы лы ғы ның қа лып тас уына ық пал ете тін 
ма ңыз ды әлеу мет тік фак тор – әлеу мет тен тыс әлеу мет ке қар сы 
тұ ра тын бей рә сім ді топ. Топ құ ру реак циясы жа сөс пі рім шақ та ғы 
та би ғи тұр ғы да бай қа ла тын пси хо ло гия лық жа уап . Алай да мас-

5. Кәмелетке толмағандардың қылмысқа бару себептері
97
кү нем дік, аз ғын дық, құ қық бұ зу шы лық орын ал ған топ тар да ғы 
жа сөс пі рім дер кө бі не әлеу мет тік жа ғы нан тұ рақ сыз от ба сы ла-
ры нан шық қан дар бо ла ды. Осы ған орай, жа сөс пі рім нің же ке ба-
сы қа лып тас уын ың бел гі лі бір са ты сын да мұн дай бей рес ми топ 
мі нез-құлық та ғы ауырт па шы лық ты ор нық ты ру да не гіз гі рет теу-
ші лік рөл ат қа руы мүм кін. Ар найы зерт теу лер мұн дай бей рес ми 
топ тың әдет те гі жа сөс пі рім дер то бы нан бір қа тар ерек ше лік те рі 
бо ла ты нын көр сет ті: 
– бі рін ші ден, олар бас қа жа сө пі рім дер топ та ры нан ай рық ша 
оңа ша ла на ды да, то лық ер кін дік ке ұмы ла ды;
– екін ші ден, мұн дай топ тар дың ішін де қо ғам ға жат мі нез-
құлық қа бағ дар лан ған өз ге ше топ тық құн ды лық тар мен мүд - 
де лер қа лып та са ды; 
– үшін ші ден, бұл топ тар дың әр бір мү ше сі нің же ке ба сы ның 
да му дең гейі мен топ тық нор ма ла ры ның ара сын да өза ра қа-
таң бай ла ныс бо ла ды. Топ тың же ке лен ген адам да ры топ тық 
қа лып тар ды жә не мо раль дық құн ды лық тар ды нор ма лай ды 
да, мұ ның өзі өз ке зін де гі топ мү ше ле рі нің же ке бас ерек ше-
лік те рі нің қа лып тас уына ық пал ете ді.
Де ген мен мұн дай топ тар бей бе ре кет қа лып тас қа ны мен, олар-
ды, әдет те да муы мен мүд де-көз қа рас та ры жа ғы нан жа қын дең-
гейде тұр ған жа сөс пі рім дер құ рай ды. Қа тер то бы на кел ген, со ған 
кір ген жа сөс пі рім оның өмір сал ты на тар ты ла ды. Сөйт іп, қа лып-
тас қан топ тық ұстаным дар жа ңа мү ше үшін мін дет ті бо лып та-
бы ла ды. Ша ма мен мұн дай топ та ғы жа сөс пі рім дер дің 90 пайызы 
са бақ тан қа шып ке те ді, 40 пайызы үй ден қа ша ды, 77 пайызы құ-
мар ойын да рын ой нап, 40 пайызы ұр лық-қар лық пен айна лы са ды. 
Мұн дай топ тар мен жүр гі зіл ген жұ мыс тә жі ри бе сі құр ғақ, жа лаң 
әкім ші лік тің, бір жақ ты құ қық тық ық пал дар дың оң нә ти же бер-
мейтінін көр се те ді. Жа сөс пі рім дік ке зең де ай қын бай қа ла тын 
әсер ле ну тұ рақ сыз ды ғы, кө ңіл-күйі нің шұ ғыл ауыт қу шы лы ғы, 
қуа ныш ты күй ден жа быр қау күй ге тез ауысуы тән. Сон дай-ақ үл-
кен дер жа сөс пі рім нің сырт қы кей пін де гі «кем ші лік те рі» ту ра лы 
ес кер ту жа са ған да не ме се оның дер бес ті гі не нұқ сан кел тір ген де, 
олар бұ ған қат ты ша мыр қа нып, бұрқ ете тү се ді. 

Заң психологиясы
98
Жа сөс пі рім дер ге топ қа бі рі гу ге рұқ сат бер меу, олар ды құр дас-
та ры нан, кө ше нің жа ғым сыз ық па лы нан «оңа ша лауға» әре кет те-
ну ке рі әсе рін ти гі зуі де мүм кін. Бұл жер де жа сөс пі рім пси хо ло-
гия сын нақ ты бі ліп, со ған не гіз дел ген ша ра лар қол да ну қа жет.
Әсер ге (эмо ция) тұ рақ сыз дық тың шыр қау ше гі ер ба ла лар да 
11-13, қыз дар да 13-15 жас ара лы ғын да бо ла ды. Ере сек жа сөс пі-
рім дік жас та кө ңіл-күйі не ғұр лым тұ рақ ты бо лып, се зім дік әсер-
ле рі са ра ла на тү се ді. Аяқ ас ты нан лап ете тү се тін ша мыр қа ныс-
тар кө бі не ай қын бай қа ла тын сырт қы бай сал ды лық қа, ма ңа йын-
да ғы лар ға ма зақ пен қа раушы лық қа ауыса ды. Өз мі нез-құлы ғы на 
өзі тал дау жа сауға бейім ді лік, реф лек сия кө бі не тү ңі лу, жа бы ғу 
кө ңіл-күйі нің тез пай да болуына ық пал ете ді.
Жа сөс пі рім бо йын да ке ре ғар пси хи ка лық қа сиет тер: мақ сат-
кер лік пен та бан ды лық ырық сыз дық пен, та бан сыз дық пен, өзі не 
де ген се нім сіз дік пен ал ма сып оты ра ды. Ро ман тизм, ар ман шыл-
дық, кө ңіл-күй дің кө те рің кі лі гі – тә кап пар мен мен дік пен, ал шы-
найы нә зік тік, жұм сақ тық ожар лық пен ал ма са ды. 
Жа сөс пі рім дер дің же ке ба сы ның қа лып та суы – жас қа бай-
ла ныс ты пси хо ло гия лық ең күр де лі әрі ең аз зерт тел ген мә се ле. 
Жа сөс пі рім нің же ке ба сы ту ра лы айт қан да, біз хро но ло гия лық 
жас ты не ме се зерт теп отыр ған же ке адам ның да му са ты сын ға на 
ес ке ріп қой май, со ны мен қа тар ке ле сі жағ даят тар ды ес ке руі міз 
қа жет:
−
жа сөс пі рім өс кен ор та ның мә де ниеті мен қо ғам ның жал пы 
қа сиет те рі; 
−
жа сөс пі рім нің әлеу мет тік-эко но ми ка лық жағ дайы; 
−
жа сөс пі рім нің өсіп ке ле жат қан та ри хи ахуалы жә не оның 
за ман дас та ры ның ерек ше лі гі; 
−
жа сөс пі рім нің жы ныс тық жа ғы; 
−
жа сөс пі рім нің да ра лық-ти по ло гия лық қа сиет те рі. 
Жа сөс пі рім дік ма ңыз ды ке зең өзін дік та ны мы ның қа лып та-
су үдерісі бо лып та бы ла ды. Нақ осы кез де өзі нің қа жет ті лік те рі 
мен қа бі ле ті не, қы зы ғу шы лық та ры мен мі нез-құлық се беп те рі не, 
әсер ле рі мен ойла ры на де ген са на лы көз қа ра сы қа лып та са ды. Өз 
жан дү ниесін де гі өз ге ріс тер ді тал дап, мі нез-құл қы на ба ға бе ре 

5. Кәмелетке толмағандардың қылмысқа бару себептері
99
ке ліп, жа сөс пі рім олар ды үл кен дер дің жан күй зе ліс те рі мен жә не 
мі нез-құлық та ры мен са лыс ты ра ды. 
Жа сөс пі рім өзін үл кен адам ре тін де са най оты рып, ұсақ-түйек 
қам қор лық қа, ба қы лау жа сауға, айт қан ды қалт жі бер мей тың-
дау ға, оның көз қа ра сы тұр ғы сы нан әді лет сіз деп са на ла тын жа-
за лауға на ра зы бо ла ды. На ра зы лық тың тү рі – тың да мау, дө ре кі 
мі нез көр се ту, қы ңыр лық не ме се то ма ға-тұйық тық жә не бас қа да 
әре кет тер ден кө рі не ді. 
Жа сөс пі рім нің же ке ба сы ның қа лып тас уына ық пал ете тін 
ерек ше ма ңыз ды фак тор – оның құр бы-құр дас та ры мен қа рым-қа-
ты на сы. Құр дас та ры мен ара ла са оты рып, жа сөс пі рім өмір ту ра-
лы қа жет ті бі лім ала ды. Құр дас тар то бы олар дың бо йын да әлеу-
мет тік өза ра әре кет тес тік дағ ды ла рын қа лып тас ты ра ды. Өзі ту ра-
лы құр дас та ры ның не айт ып, не ой лайт ын ды ғы жа сөс пі рім үшін 
өте ма ңыз ды. 
Бел гі лі бір топ қа қа ты суы өзі не де ген се нім ді лі гін арт ты ра ды, 
өзін дік дер бес ті гін ай қын дау ға қо сым ша мүм кін дік тер бе ре ді. 
Жа сөс пі рім құр дас та ры на бейім де ле, олар ға елік тей оты рып, өзін 
жол дас та ры ай рық ша ба ға лайтын қа сиет тер ге тәр бие лей ді.
Пси хо лог тар дың зерт теу ле рі не қа ра ған да, сы нып ұжы мын да-
ғы қо лай сыз жағ дай – «қиын» жа сөс пі рім дер ді қа лып тас ты ру дың 
не гіз гі се беп те рі нің бі рі. Он дай жа сөс пі рім дер, әдет те, мек теп ті 
мер зі мі нен бұ рын тас тап ке те ді жә не мек теп тен тыс жа са ла тын 
жа ғым сыз әре кет тер ге жиі ұшы рай ды.
Жағ дай дың әсе рі нен қайтара тын ба ла ның жауа бын өз ге ше 
етіп тұ ра тын оның пси хи ка лық жә не әлеу мет тік жа ғы нан то лым-
сыз ды ғы еке ні ере сек адам ға үне мі тү сі нік ті бо ла бер мейді. Бі рақ 
мұн дайда диаг ноз қоюға үл кен сақ тық қа жет, се бе бі та за пси хо-
ло гия лық бел гі лер ден бас қа, ме ди ци на лық бел гі лер де ес ке рі-
луі қа жет. Кей бір ав тор лар жағ даят тық-же ке бас тық реак цияны 
па то ло гия са ла сы на мүл дем қос пайды. Бұ рын ғы Ке ңес Ода ғы 
пси хиат риясын да Г.Е. Су ха ре ва, В.В. Ко ва лев, А.Е. Лич ко сияқ-
ты көп те ген ав тор лар дың ең бек те рі нің ар қа сын да бұл мә се ле нің 
та би ға тын тү сі ну де ма ңыз ды қа дам жа сал ды. Ға лым дар мі нез-
құлық бұ зы лы сын да бай қа ла тын пси хо ло гия лық реак циялар ды 

Заң психологиясы
100
бө ліп көр се те ді. Пси хо ло гия лық реак цияға нор ма нұс қа сы кір се, 
па то ло гия лық реак цияға па то ло гия лық бұ зы лыс түр ле рі ене ді. 
Пси хо ло гия лық жағ даят тық-же ке бас тық реак ция деп кө бі не 
бел гі лі бір ор та да, атап айт қан да, от ба сын да, мек теп те бай қа ла-
тын ба ла мі нез-құл қын да ғы өт пе лі, жағ даят тық-се беп тік құ бы-
лыс тар тү сі ні ле ді. Бұл ба ғыт та В.В. Ко ва лев тің зерт теу ле рі на зар 
ауда рар лық. Ол пси хо ло гия лық реак циялар дың па то ло гия лық 
реак циялар ға өт уін мы на лар мен бай ла ныс ты деп са най ды. Бі рін-
ші ден, реак цияның өз де рі пай да бо ла тын сол жағ даят пен ша ғын 
ор та ше гі нен тыс жайы луы. Екін ші ден, мі нез-құлық тың пси хо-
ло гия лық жа ғы нан тү сі нік ті лі гін жо ға ры ла ту. Үшін ші ден, нев-
ро ти ка лық ке сел дер дің қо сы луы. Соң ғы жағ дайға кө ңіл-күйі нің 
ауыт қу шы лы ғы, ашу шаң дық, жү деулік, ұйқы ның бұ зы луы жә не 
т.с.с. жа та ды.
Өт пе лі ке зең де гі қо ғам да ғы орын ал ған ірі өз ге ріс тер мен 
күр де ле не түс кен эко но ми ка лық жағ дай лар – жас ұр пақ пси хо-
ло гиясы на ай рық ша әсер етіп, жа сөс пі рім дер дің мі нез-құл қы на 
өз ерек ше лік ізін қал ды ра ды. Адам оны өмір бойы са на сын да бе-
кі тіп, се зі ніп жү ре ді. Өсе ке ле жа сөс пі рім нің бұ дан ке йін гі өмі-
рін де қор ша ған әлеу мет тік ор та ның ық па лы на өзін дік қа ты на сы, 
көз қа ра сы қа лып та са бас тайды.

жүктеу/скачать 4.34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: