Баймолдина Л.О., Буркитбаева Е.Е

202 
мəселелеріне, сондай-ақ бірінші сынып оқушысын құрдастар ұжымында жүйелі оқытудың 
жаңа жағдайларына бейімдеуге үлкен мəн береді (М.М. Безруких, Л.И. Божович, А.Л. Венгер, 
Л.А. Венгер, И.В. Дубровина, С.П. Ефимова, И.А. Коробейников, Н.Г. Лусканова, Р.В. 
Овчарова, Д.Б.Эльконин). 
Бала мектепке барғанына қарамастан, бұрынғы баланың əлеуметтік мəртебесі өзгереді - 
"оқушы"деген жаңа əлеуметтік рөлі пайда болады. Мұны баланың əлеуметтік ортада "мен" –
нің туылуы деп санауға болады. 
Мүмкін, кез-келген адам бірінші сыныпқа кіретін барлық балалар жақсы оқушы болғысы 
келетіндігімен келісе алады. Олардың мектептегі мотивациясы қандай болмасын, олардың 
көпшілігі жақсы оқуға тырысады. Бірақ, өкінішке орай, бəрі бірдей сəтті бола бермейді, 
олардың көпшілігі оқуда əртүрлі қиындықтарға тап болады. 
Зерттеудің өзектілігі қазіргі уақытта əртүрлі авторлардың пікірінше, жалпы білім беретін 
мектептің бастауыш сынып оқушыларының 15-тен 40% - на дейін осындай қиындықтарды 
бастан өткеретіндігімен анықталады жəне олардың санының одан əрі өсу тенденциясы 
байқалады. 
Мектепке бейімделу-"жүйелі ұйымдастырылған мектепке көшу кезінде баланың 
танымдық, мотивациялық жəне эмоционалды-еріктік салаларын қайта құру" [1, 176 б.] . 
Алғашқы оқу апталарында болашақта əлсіз оқу үлгерімінің дамуына негіз қалануы 
мүмкін, сондықтан көптеген зерттеушілер мектепке дайындық мəселелеріне, сондай-ақ 
бірінші сынып оқушысын құрдастар ұжымында жүйелі оқытудың жаңа жағдайларына 
бейімдеуге үлкен мəн береді .Көптеген еңбектерде үлгерімі төмен студенттер келесі жеке 
қасиеттермен сипатталады: жалпылау мүмкін еместігі, ақыл-ой белсенділігі туралы əлсіз 
хабардарлық; инерттілік, енжарлық, ақыл-ойдың имитациясы, интуитивті-практикалық жəне 
ауызша-логикалық ойлау деңгейі арасындағы айқын сəйкессіздік. Баланың мектепке 
дайындығы 
интеллектуалды, 
мотивациялық, 
коммуникациялық 
жəне 
физикалық 
қатынастардағы тұлғаның даму деңгейімен анықталады. Қазіргі заманғы ғылым зияткерлік 
дайындық деңгейіне негізделген мектепке дайындық критерийлерін жасады (А.В. Запорожец 
жəне т. б.), сөйлеуді дамыту (Л.Е. Журова, В.И. Логинова, Ф.А. Сохин жəне т. б.), 
математикалық даму (А. М. Леушина жəне т. б.), адамгершілік-ерік тəрбиесі (Р.И. Жуковская, 
Т. А. Маркова, В.Г. Нечаева ) 
Сонымен қатар, дайындықтың əртүрлі компоненттерінің өзара байланысы зерттеледі 
(Н.И. Гуткина, А.К. Маркова, Л.М. Цеханская); "мектептегі жетілу" жəне "мектепке 
дайындық" ұғымдарының арақатынасы, сондай-ақ Мектепке дейінгі жəне мектептегі тəрбие 
мен білім берудің сабақтастығы мəселелері қарастырылады (Н. Ф. Алиева, С.В. Гаврилова, 
Ю.Ф.Змановский, А.А. Люблинская) [2, 448 б.]. 
Т.В. Дорожевец баланы мектеп жағдайларына бейімдеудің үш компонентті моделін 
ұсынады. Оның пікірінше, мектепке бейімделу келесідей жүзеге асырылады: 
1) баланың мінез-құлқының мектеп өмірінің нормаларына сəйкестік дəрежесін 
сипаттайтын академиялық модель (мұғалімнің талаптарын жəне оқу іс-əрекетінің ырғағын 
қабылдау, сыныптағы мінез-құлық қағидаларын меңгеру, сабақтағы танымдық белсенділік); 
2) баланың жаңа əлеуметтік топқа кіруінің сəттілігін сыныптастарының қабылдауы, 
коммуникативті байланыстардың жеткілікті саны, тұлғааралық мəселелерді шеше білу жəне т. 
б. түрінде көрсететін əлеуметтік модель; 
3) баланың өзін жаңа əлеуметтік қоғамдастықтың өкілі ретінде қабылдау деңгейін 
сипаттайтын жеке тұлға; тиісті өзін-өзі бағалау жəне талаптардың деңгейі, өзін-өзі өзгертуге 
деген ұмтылыс түрінде көрінеді . 
Зерттеу нəтижелері бойынша Я.Л. Коломинский жəне Е.А. Панко мектепке бейімделуде 
келесі факторлар оң рөл атқарады: 
- жанжал жағдайларының болмауымен сипатталатын қолайлы отбасылық микро орта; 
- отбасында тəрбиелеудің дұрыс əдістері; 
- баламен толыққанды қарым-қатынас, баланы мектепке дайындауға қызығушылық; 
- ата-аналардың мұғаліммен тығыз байланысы; 

203 
- бастауыш мектеп жасындағы балаларды оқыту мен олардың тіршілік əрекетін 
ұйымдастыруда жүйелілік пен дəйектілік қағидатын іске асыру; 
- мұғалім ата-аналар үшін психологиялық-педагогикалық білім көзі болуы керек; 
- отбасы мен мектептің бірлескен тəрбиелік əсері арқылы баланың компенсаторлық 
мүмкіндіктерін іздеу. 
-баланың мектеп режимінің талаптарын орындауы . 
Баланы мектепте оқытудың басталуы оның өміріндегі күрделі жəне жауапты кезең. 
Психологтар 6-7 жастағы балалар мектепке бейімделу қажеттілігімен байланысты 
психологиялық дағдарысты бастан өткеріп жатқанын айтады. 
Баланың мектепке психологиялық бейімделу қажеттілігінің шарттары қандай? 
Біріншіден, баланың əлеуметтік жағдайы өзгереді: мектеп жасына дейінгі баладан ол 
оқушыға айналады. Оның жаңа жəне күрделі міндеттері бар: сабақ жасау, мектепке уақытында 
келу, сабақтарда мұқият болу, тəртіпті болу жəне т.б. негізінде, бала өмірінде алғаш рет өзінің 
міндеттері мен əлеуметтік міндеттері бар қоғамның мүшесі болады . Мұғалім қоғамның өкілі 
ретінде əрекет етеді: ол талаптар мен нормаларды қояды, баланы өзін қалай ұстау керектігін, 
не жəне қалай жасау керектігін басшылыққа алады. 
Екіншіден, баланың жетекші қызметі өзгереді. Мектепте оқу басталғанға дейін балалар 
негізінен ойынмен айналысады. Мектепке келгеннен кейін олар оқу қызметін игере бастайды. 
Ойын жəне оқу іс-əрекетінің негізгі психологиялық айырмашылығы-ойын əрекеті еркін, ал оқу 
іс-əрекеті баланың ерікті күш-жігеріне негізделген. Сондай-ақ, баланың ойын іс-əрекетінен 
білімге ауысуы оның еркіне сəйкес емес, табиғи жолмен емес, оған жоғарыдан "тағылған" 
сияқты жүзеге асырылатындығын атап өткен жөн. 
Үшіншіден, баланың мектепке психологиялық бейімделуінің маңызды факторы-оның 
əлеуметтік ортасы. Мұғалімнің балаға деген көзқарасы оның мектепте одан əрі оқуының 
сəттілігіне байланысты. Баланың мектепке бейімделуінің сəттілігі оның құрдастарының 
арасындағы сыныптағы орнын қаншалықты берік бекіте алатындығына байланысты. Белсенді
бала көшбасшы болады, жақсы оқи бастайды, тыныш жəне икемді оқушы аутсайдерға немесе 
бөтен адамға айналады, сабақты немқұрайлы оқиды. 
Төртіншіден, өткір проблемалардың бірі-бастамашыл баланың моторикасын тежеу жəне 
керісінше, жалқау жəне пассивті балаларды белсендіру [3, 53 б.]. 
Баланың мектепке бейімделу процесін бірнеше кезеңге бөлуге болады, олардың 
əрқайсысының өзіндік ерекшеліктері бар жəне дененің функционалды жүйелерінің əртүрлі 
дəрежесімен сипатталады . 
Бірінші кезең – бұл жүйелі қарым-қатынастың басталуымен байланысты жаңа əсерлердің 
барлық кешеніне жауап ретінде дененің барлық дерлік жүйелері күшті реакция мен 
айтарлықтай кернеуге жауап беретін индикативті кезең. Бұл "физиологиялық дауыл" ұзақ 
уақытқа созылады (2-3 апта). 
Екінші кезең-бұл тұрақсыз бейімделу, ағза осы əсерлерге реакциялардың кейбір оңтайлы
нұсқаларын іздейді жəне табады. Бірінші кезеңде дененің ресурстарын үнемдеу туралы 
айтудың қажеті жоқ: организм бар нəрсені жұмсайды, кейде "қарыз алады". Екінші кезеңде 
бұл баға төмендейді, дауыл басыла бастайды. 
Үшінші кезең-бұл салыстырмалы түрде тұрақты бейімделу кезеңі, онда дене барлық 
жүйелердің аз кернеуін қажет ететін жүктемелерге жауап берудің ең қолайлы нұсқаларын 
табады. Оқушы қандай жұмысты атқарса да, ол жаңа білімді игерудегі ақыл-ой жұмысы, 
мəжбүрлі "отыру" жағдайында ағзаның статикалық жүктемесі немесе үлкен жəне гетерогенді 
топтағы қарым-қатынастың психологиялық жүктемесі болсын, дене, дəлірек айтқанда, оның 
жүйелерінің əрқайсысы өзінің шиеленісімен, жұмысымен жауап беруі керек. Сондықтан əрбір 
жүйе неғұрлым көп кернеу берсе,соғұрлым көп ресурстар жұмсалады. Біз баланың денесінің 
мүмкіндіктері шексіз емес екенін білеміз, ал ұзаққа созылған шиеленіс жəне онымен 
байланысты шаршау мен шамадан тыс жұмыс баланың денсаулығына зиян тигізуі мүмкін. 
Бейімделудің барлық үш кезеңінің ұзақтығы шамамен 5-6 апта, ал ең қиыны-бірінші ай. 
Толық бейімделу тұлғаның үйлесімді дамуына ықпал етеді. Бұл мектеп оқушылары зияткерлік 

204 
функциялардың қалыптасуының жоғары деңгейімен, оқу іс-əрекетіне тұрақты мотивациямен 
сипталады. Олардың көпшілігінде əдептілік, тұрақтылық жəне жоғары өзін-өзі бақылау 
сияқты қасиеттерді қамтитын тұрақты тұлға түрі бар. Бұл жеке қасиеттердің басым болуы 
көбінесе қолайлы микросоциалдық жəне биологиялық даму жағдайларымен қамтамасыз 
етіледі.
 
Əдебиет 
1. Индивидуальные варианты развития младшего школьника. / А. В. Занкова; под. ред. Занкова А.В. - М.: 
Педагогика, 1973. – 176 с. 
2. Истратова О.Н., Эксакусто Т. В. Справочник психолога начальной школы / Серия «Справочники». - 
Ростов н/Д: «Феникс», 2003. – 448 с. 
3. Колмыков В.Н. Диагностика уровня мышления первоклассников. - Воронеж. Изд-во ВОИПКРО, 1999. 
– 53 с. 

жүктеу/скачать 6.73 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: