Жетписбаев батыр адамович
жүктеу/скачать 0.87 Mb. Pdf көрінісі
|
| Қарақұм кеңесі елшілік жолын ұсынды. Батыста Ресей, Шығыста Қытай, оңтүстікте Бұқар
хандығы бəріне де елші жіберіп бейбіт бəтуаға келу керек. Біз осы кезден бері қарай қазақ елшіліктері туралы мəліметтерді əр елдің мұрағаттарынан кездестіретінімізде осыдан. Екінші мəселе қазақтың өз ішіндегі ымырасын, тəртібін бекіту, ол үшін алдымен ұсақ руларды үлкен рулардың жем қылуына жол бермеу. Қазақ халқының жаңа генеалогиялық құрлымы осы кеңесте шешілді деп айтуға болады. Туыстық жүйе одан əрі беки түсті. Үшінші мəселе қазақтың орда тіккен қаласы Түркістан, өзінің саяси, рухани қызметін одан əрі жалғастыратын қасиетті орын. Қазақ кеңесі бұдан əрі қазақтың өз жолымен қатар шариғат ережелерін қатар қолданатын келісімге келді. Түркістан бір жағы Орта Азиялық іслəм орталығы, екінші жағынан қазақтың ата-бабасы жерленген қасиетті қорым-пантеон, үшіншіден қазақтың хандары қоныс, тұрақ қылатын саяси ордасы. Қарақұм кеңесінің төртінші нəтижесі “Жеті Жарғы” қызметін мақұлдады. Хан кеңесіне одақтас елдер, көрші қырғыз, қарақалпақ, ішкі сарт, қожа, қатағаннан өкіл қосу, олардың да пікірін Жоғары кеңесте ескеру құпталды. “Жеті жарғы” кеңесіне сыртқы жəне ішкі елдермен тығыз қарым-қатынасқа түсуді, тек қана билікпен шектелмей мəмлегерлікке көңіл бөліну талап етілді. Бесінші нəтиже мемлекеттің дұрыс өмір сүруіне қажетті əсіресе елші салуға, елші қабылдауға жетерлік алым-салық жинау, бұл патша сарайының мұқтажын көтеруге де, мəмлегерлік шығынды жабуға де жетерлік болуы керек. Ол үшін тек отырықшы ел ғана емес, мал баққан көшпелі ел де 1/20 табысын мемлекет қазынасына өткізіп отыруы керек. Алтыншы мəселе жаугершілік заманға сай жабдығы дайын, қайратты əскер ұстау. Қазақ қиындыққа төзімді, жаугершілікке бейім, ер мінезді, мəрт болғанымен нар тəуекелге келгенде басын қосып, бір ұран, бір тудың астына жинала қоймайтын халық. Осы себептерге бола Əз Тəуке ұсынысымен кеңес Əбілқайыр сұлтанды “əскер басы”, Бөгенбай батырды “бас сардар” деген лауазыммен тұрақты түрде əскер ісіне жауапты қылды. “Қарқұм кеңесінде” талқыға түскен мəселелердің ауқымы өте кең болғандығын жоғарыдағы шешімдер өзі де көрсетеді. Сонымен бірге кеңестің елдің билігіне, заңына “Жеті жарғыны” жауапты қылуы да ақылға сиымды. Ел жақсылары түгел қатысқан кеңесті күнде жинай беру оңай емес. Бірнеше жыл өмір сүрген бұл мемлекеттік жəне құқықтық жүйе Əз Тəуке хан өлген соң-ақ (1715 ж.) босаңси бастап, ақыры ХҮІІІ ғасырдың 20-шы жылдары жаугершілік күшейген кезде өмір сүруін тоқтатты. “Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама” аталатын ауыр заман басталды, балапан басына, тұрымтай тұсына кетті. Шежіре бойынша Ұлы жүз Жиделі Байсынға, Орта жүз – Самарқанд пен Бұқараға, Кіші жүз – Хиуаға ауған заман туды. Арқада қазақтың ең жауынгер тайпалары ғана қалып, жан-жағынан қоршаған қызыл өрттің арасында жүрді. М.Тевкелев “и те оне, киргизцы (қазақтар – Ж.А.) получали от вышепоказанных себе (от зюнгорских калмык, от волских калмык, от башкирцов, от сибирской стороны, от яицких казаков) крайния разорения не по их хотению, но их беспокойством киргизцы сами всегда их задирали и неволю и с принуждени себя заставляли разорять” (37, б. 385) – деп осы 30-шы жылдардың ауыр оқиғаларын айтады. Қазақ шежіресіне қарасақ “жаудан, жұттан басын алып қашқан елдің жаяу шұбырған шұбырындысы аппақ сүрлеу болып, табандары таздың басындай жалтырап қалады екен. Жатқанда алқа қотан айнала жатады екен. Семіздерін ортасына алып қорғап жатады екен, басқа бөтен рулар ұрлап сойып жеп қоя ма деп. Тобықты Əнет бабаңның төбе басында қалғандығы, Он жеті ұлды Тілеумбеттің қырылып, жойылғандығы сол еді. Сол күндерді қалай ұмытарсың"” (45, б.9). М.-Ж.Көпейұлының жазуына қарағанда Арқаға “ақтабанға ұшыраған елдің” тамтығы ғана жетсе керек. Осындай аласапыран заманда қазақтың төре əулетінен Абылай сияқты кемеңгер сұлтан шығып елдің басын қайта құрау үшін, қазақ жұртына ие болу үшін атқа мінді. Бұқар жыраудың Абылайға арналған толғауларының ішінде: Ей, Абылай, Абылай! Сені мен көргенде Тұрымтайдай ұл едің, Түркістанда жүр едің, Əбілмəмбет патшаға Қызметші болып тұр едің, Сен қай жерде жүріп жетіктің? Үйсін Төле билердің, Түйесін баққан құл едің. Сен жиырма жасқа жеткен соң, Алтын тұғыр үстінде, Ақ сұңқар құстай түледің Дəулет құсы қонды басыңа, Қыдыр келді қасыңа, Бақ үйіне түнедің, Қылышыңды тасқа біледің, Алмаған жауды қоймадың, - деп бір жағынан алтын таққа Абылайды тəрбиелеген Əбілмəмбет пен Төле билер екенін, жоқ жерде хандық биліктің тумайтынын, түйе аунаған жерде түк қалатынын сездіреді. Екінші жағынан жыл есебімен қарасақ Абылайдың билікке келген, қазақтың есін жинай бастаған уақыты 1731 жылдар, осы меже толғаудан аңғарылады. Ең басты мəселе қазақ деректерінен қазақ елінің аласапыран дүниеде құйын айдап кетпей аман қалуына басты себеп “Жеті жарғы”, “Қарқұм кеңесі” сияқты жиындарда ел тізгініне ие болған ұлы билерінің арқасы екенін көреміз. Елді 30-50-ші жылдардың қым-қуыт қатерлі өткелдерінен бастап жүрген Төле, Қазыбек, Əйтеке, Бөгенбай, Қабанбай, Наурызбай сияқты ерлерді көреміз. Олай болса “Қарақұм кеңесі” қабылдап, “Жеті жарғы” заңдастырған қазақ елінің жаңа заңдары халықты аман алып қалудың басты кепілі болғаны анықталады. Бір қарағанда Əз Тəуке төрелердің билігін əлсіреткенімен де, алапат ауыр заманнан алып шығар басқа жол болмағанын, Əз Тəукенің көрегендікпен соны алдын ала аңғара білгенін көреміз. |