Қарасӛзді кӛркем шығармалары

174 
жасында жазған. Романда ескі қазақ ауылының 1910 жылдардағы ӛмір 
тұрмысы, сол кездегі әлеуметтік теңсіздік суреттері, сүйгеніне қосылса да 
зорлық пен әділетсіздіктің құрбаны болған әйел тағдыры шыншылдықпен 
суреттеледі. Шығарманың бас кейіпкерлері - Әділ мен Мария арасындағы 
оқиға ӛмірде болған. Шәкәрімнің кӛрсетуі бойынша оқиға 1910-1911 
жылдары Шыңғыстауда ӛткен.
Роман алғаш рет “Жұлдыз” журналының 1988 жылғы N11 санында ғалым 
Тұрсын Жұртбаевтың алғы сӛзімен жарияланды. Жарияланым қолжазбадан 
тікелей кӛшірілген. Аталған шығарманың жанры қақында Т.Жұртбаев былай 
деп жазады: “Шәкәрімнің “Әділ мен Мариядан” бұрын да қара сӛзге ден 
қойғаны белгілі. “Қайғылы роман” деп айдар тағуы бұдан сәл бұрынырақ 
жарияланған М.Әуезовтің “Еңлік-Кебегіндегі” “Қайғылы халды” – 
трагедияны ойға оралтады. “Роман” деген сӛздің жанама мағынасы – оқшау 
оқиға, хикая. Кейін келе әдеби жанрдың толыққанды баламасына айналды”. 
Романның идеялық нысанасы мен әлеуметтік астарына келетін болсақ, 
Шәкәрім “Қалқаман-Мамыр”, “Еңлік-Кебек” поэмалары секілді мұнда да 
қазақ қоғамындағы әйел теңсіздігін, махаббат еркіндігі жолындағы күресті 
арқау еткен. 
Шәкәрімнің “Әділ мен Мариясында” сюжет басталмас бұрын оқиға ӛтетін 
ортаның кӛркем табиғаты суреттеледі. Шәкәрім шығармасындағы бір 
ерекшелік – табиғаттың кӛркем суретін тамсана баяндауы емес, бірден Кәрі 
Шыңғыстауға қайырылып, лирикалық кейіпкердің монологы арқылы 
Шыңғыстауға жанды бейне ретінде психологиялық мінездеме жасауы. “Кәрі 
Шыңғыстау, Адам жерге ие болғаннан бері қарай сенің кӛрмегенің жоқ. Кӛне 
кӛзі кәрі Шыңғыстауда талай адамның құмары қанып, қуанғаны да болды, 
жүрегі жанып суалғаны да болды, талай-талай жас жүрек мұратына да жетті, 
неше түрлі ел дәурен сүріп, аң аулап мал да бақты, талай-талай сабаздың 
қаны судай да ақты”. Осыншама оқиғаға куәгер Шыңғыстауды бір кез автор 
жазғырғандай да болады. Нешеме адамдарды “бауырында кӛміп жатқан да 
..түк кӛрмегендей-ақ маңқиып тұра бересің-ау”, – дейді налып. Бұл автордың 
оқушыны тағы да бір үлкен құрбандыққа куә болатынына дайындаған, 
алдын-ала жасалған жасырын ишарасы сияқты. Ӛйткені, Кәрі Шыңғыстау 
“біресе рахат, біресе бейнет кӛріп, аз күн арпалысып ӛтетіндерің келіңдер” 
деп шақырып тұрады емес пе? Автор оқушыны шығарманың экспозициясы 
арқылы-ақ кездесер келеңсіз жайға алдын-ала дайындайды, болашақта 
баяндалар қайғылы оқиғамен таныстырады. Романдағы кейіптеу осы жерден 
шорт кесіледі де, кӛктемгі жайма шуақ кезеңде мал ашылатамыз деп кӛшкен 
елдің әдемі, қарбалас суреті беріледі.
Романдағы негізгі кейіпкердің бірі Әділ – жалғыз шешесі ғана бар кедей 
жігіт, қолыңда бар азын-аулақ малымен күн кӛріп отырған қарапайым жанұя. 
Мария болса әкесі мен шешесі қайтыс болып, аға-жеңгесіне қарап қалған он 

175 
бес, он алтылардағы жас қыз. Әлі ештеңеден хабарсыз, бейкүнә жан. Құда 
түсіп, қалың мал беріп, атастырып қойған Марияны Әділдің қолына ұстатып 
тұрып, тілектес жеңге Зылиха: “Әжем марқұм ӛлерінде маған тапсырып кетіп 
еді. Еркем мен екеуіңнің қызығыңды кӛрсем арманым жоқ деуші еді. Міне, 
аман-есен қалыңдығыңды қолыңа бердім”, – дейді.
Әділ мен Мария махаббаты жайын автор кәрі Шыңғыс тауға тіл қата 
отырып баяндайды. “Сен кӛрген жоқсың, дәл олар бұрнағы жылы Зылиха 
түскен тойда кез болып, бір-бірін ұнатысқан. Марияның нұрлы қара кӛзі 
Әділдің жас жүрегіне қанжардай қадалса, Марияның жас жүрегі лүпілдеп, 
салқын термен жібіген”, – деп сыр шертеді. Кәрі Шыңғыстауды сӛйлету 
арқылы қапысыз кӛңілмен тілеулес болып отырған лирикалық кейіпкер қай 
кезде де Шыңғыстауға қайта айналып соғып, онымен әрдайым сырласып 
отырады. Лирикалық кейіпкер қаншама жылы шыраймен бүйрегі бұрып, ӛз 
кейіпкеріне жанашырлық жасап отырса да, Әділ мен Марияның адал 
махаббаттарына қарсы шығар қара ниеттестер табылады. Олар: 
Шешенбаймен жасасқан серттің үдесінен шығу жолында талай зорлық-
зомбылыққа барған болыс баласы Еркімбек пен оған кӛмектесуші, малы мен 
атағына қызығып, Марияны, астыртын сатушы кіші аға жеңгесі Үсен мен 
Жәмилә. 
Шәкәрім романында бірден кӛзге ұратын тағы бір ерекшелік Мария 
тұлғасына байланысты. Мария – кӛркем шығармада болсын, ӛмірде болсын 
ӛз сүймегеніне, кәрі немесе жас балаға қалың малға сатылып, еріксіз 
қосақталған жан емес. ХХ ғасыр бас кезінде жазылған кӛптеген кӛркем 
шығармалар мазмұнына үңілсек – біз тек малға сатылған, сүйгеніне қосыла 
алмай, ӛмірі жылаумен ӛткен қазақ қыздарын кездестіреміз. Мысалы: 
“Шұғаның белгісіндегі” Шұға, “Қамар сұлудағы” Қамар, “Мұңлы 
Мариямдағы” Мариям т.б. 
Әділ мен Мария – бір-бірін құлай сүйген, ата-ананың келісімін алған, 
шын жүрекпен табысқан жандар. Басқа шығармалардағы қазақ қыздарындай 
еріксіз беріп отырған ешкім жоқ, немесе екеуі бір-біріне тең еместей, бірі 
байдың қызы, бірі – кедейдің ұлы емес. Енді бір бақытты болса екеуі 
бақытты болуы керек еді. Бірақ олар да шын бақытқа жете алмайды. Ӛйткені, 
бақытсыздық дәстүр-салттан, әдет-ғұрыптан ғана емес, әлеуметтік 
теңсіздікте 
де. 
Шәкәрімше 
Әділ 
мен
Марияның арасындағы трагедиялық хал әлеуметтік теңдіктің жоқтығынан 
туындайды. Шәкәрімнің бұл шығармасындағы қол жеткізген кӛркемдік 
жетістігі – теңсіздіктің әлеуметтік негізін шынайы ашып кӛрсете білуі. 
Мүмкін бұған шығарманың бертінде жазылуы да әсер еткен шығар.
Шәкәрім шығармасына басты арқау болып – қоғам ӛмірі, әлеуметтік 
тұрмыс ахуалы тартылатынын кӛреміз. Романдағы басты тартыс адам мен 
адам арасындағы қатынастан емес, адам мен қоғам арасындағы қайшылықты 

176 
қатынастан туындайды. Автордың қоғамдық қатынасқа деген ӛзіндік 
кӛзқарасы махаббат жолында құрбан болған Әділ мен Марияның қайғылы 
жайын ашып кӛрсетуде ғана аңғарылып қоймайды, кәрі Шыңғысқа тіл қатқан 
тебіренісінен де кӛрініс табады. “Беліңнен асқан елдің ойын білдің бе? Олар 
жайлаудың жасыл шалғынына бауырын тӛсеп, мӛлдір бұлағынан су ішіп 
рахаттанғысы келсе, кейбіреулер байлық, бақыттылықпен баса кӛктеп, 
жарқырап тұрған үмітін ӛшіріп, талқандағысы келеді. Жарлы-жалқыбайлар 
аз күн болса да аққа тойып, табиғаттың тӛлеусіз берген бағының арқасында 
тыраңдап, рахаттанғысы келетін. Бірақ, жарлыны жалдаған байлар айран, 
қымызын аямаған кісімсіп: “Бәлем, тұра тұр. Пішен мен егін уақыты келсін 
ащы теріңді алармын, деп жымыңдап жүр”. Міне, осылайша жазушы жарлы-
жалқыбайлардан ӛзінің ғана емес, табиғаттың тегін берген байлығын 
қызғанған, олардың адал еңбегінің ақысын жеп жүрген байларды ашық 
сынайды. Бұл – Шәкәрім терең таным арқылы қол жеткізген ұтымды кӛр-
кемдік шешім.
Заманға сай әрекет етуші кейіпкерлердің ӛздеріне лайық мінез 
ерекшелігін ғана емес, ішкі әлемін, ой-ӛрісін, бүкіл бітім-болмысын ашуға 
Шәкәрім ӛте шебер. Болыс баласы Еркімбек сӛзі мен ісі ӛзіне лайық бейне, 
бірде ӛр, бірде шолжың, бірде қара күш иесі, бірде жымысқы зұлымдықты 
ұйымдастырушы да жасаушы. “Сен қыз кӛрсең-ақ, шіркіннің сұлуы-ай, – деп 
таң қалатынсың”, – дейді, сұлу қыздың хабарын жеткізуші Шешенбайға 
онша-мұншаны менсіне бермейтін Еркімбек “Шын маған лайық сұлу кӛрдің 
бе?” – дейді тағы да пысықтай түсіп. Бұл сӛздерден Еркінбектің бүкіл 
болмысы мен мұндалап тұр. Оның сӛзінен сұлудың ішінде маған лайықтысы 
бар ма деген кеудемсоқтық, маған кім қызын бермеуші еді деген мал мен 
билік буына піскен астамшылдық сезіліп тұрған жоқ па?! Еркімбек ісі – тым 
менменшіл, не істеймін, қалай істеймін десем де ерік ӛзімде деген адамның 
ісі. Әйтпесе оның Марияға шын ғашықтығы туралы романда ешбір белгі жоқ. 
Ол ӛте айлакер, жымысқы жан, керек жерінде қолпаштаудан да тартынбайды. 
“Ай, қарағым-ай, Шешенбай десе, Шешенбайсың-ау” – деп арқаға қағады 
міндеті ӛткен жасы үлкен жолдасын. Ӛзінен үлкен адамға “қарағым” деп 
кісімсінуінде арамдығын ішке тыққан айлакерлік жатыр. Үсен келгенде, оны 
ыңғайы келсе қайнаға етпек Еркімбек тұра жүгіріп, атын ұстап амандасып 
үйге кіргізеді. Шәкәрім кейіпкерінің сӛзінен ғана емес, іс-қимылы, әрекеті 
арқылы-ақ оның табиғатына тән жымысқылығын танытады.
Романның басты бір жетістігі – кейіпкерлерінің ӛзіне ғана тән тілі 
барлығы. Бұл ерекшелікті Шешенбай, Үсен, Серікбай, Байжандардың 
арасындағы диалогқа қарап аңғаруға болады. Бірақ кейіпкерлердің 
ерекшелігін айқындайтын сыртқы тұлғасын, портретін жасауда Шәкәрім 
нақтылай түспейді. Бұдан бұрынғы шығармаларында портреттік суреттер 
жасауға барған Шәкәрім “Әділ мен Марияға” келгенде кібіртіктеп қалады. 

177 
Табиғат жаратқан сұлулығына байланысты тағдыр тәлкегіне ұшыраған 
Марияның тек жіңішке дауысты, қасынан асып тұратын кекілі бар, нұрлы 
қара кӛзді екенін ғана айтып, түр-түсін, бітім-болмысын, киім киісін мүлде 
белгісіз күйде қалдырады.
Портрет – жалпы кейіпкер болмысын, кӛркем шығарманың сапалық 
белгісін танытатын бір бӛлшегі ретіндегі кӛркемдік мәнге ие суреттеу тәсілі. 
Сондықтан, біз бұны Шәкәрім романындағы үлкен бір жетіспеушілік деп 
білеміз. Ӛйткені, оқушының кӛз алдында сӛзі мен қимылы анық, бірақ түр-
түсі бұлыңғыр, адамдар тұман ішінде кӛлбеңдеп жүргендей әсер қалдырады. 
Шынайы портреттің жасалмауы себепті де автор оқиға ӛзгеруіне, әртүрлі 
психологиялық жағдайларға байланысты кейіпкерлерінің бет пішінінің 
құбылу сәттерін де сипаттауды шет қалдырған. 
Жалпы романдағы негізгі тұғыр – қоғам ӛмірі, әлеуметтік тұрмыс. Автор 
шығарманы оқиға мен тартысқа құра отырып, дәуір сырын, ондағы адамдар 
мінез-құлқын 
тәуір 
ашады. 
Оқиғаның 
ӛрбуі 
арқылы 
адамдар 
психологиясының ӛзгерісі де ӛз орнын тапқан. Шығармада бір-бірінен 
жалғасын тапқан желілі сюжет, қиюласқан құрылым бар. Роман оқиғасы 
ӛзара байланысып, бір-бірімен үзілмес желілік тауып отырады. Дәлірек 
айтқанда, бір себепке байланысты екінші бір жағдай туып, оның 
ширатылуынан оқиға ӛрби түсіп, оқиға барған сайын шиеленісіп, 
кейіпкерлер басына кейде қайғы орнап, кейде әлдақандай бір үміт сәулесі 
елестеп, ол біресе ӛшіп, біресе қайта жанып оқырманды үнемі алға тартып, 
қызықтырып отырады. 
Роман сюжетіндегі шиеленіс Еркімбектің Үсенмен тіл табысуынан бастап 
ары қарай ширыға түседі. Еркімбек тарапынан бір рет құтылған Мария 
Әділге қосылып, оқиға аяқталғандай да болады. Бірақ, бұл уақытша ғана 
шешім еді, ақырында Әділ мен Марияның құрбан болуымен бітеді. Шәкәрім 
романы революция жеңісін хабарлаумен аяқталып, автор Еркімбек сияқты 
қанды қол жауыздардың енді сазайын тартатынына оқушының кӛзін 
жеткізгендей етіп сергек түйінін жасайды.
Романда композициялық тұтастықтың берік орын алуына бір жағынан 
автордың үнемі кәрі Шыңғыстауға айналып соғып, сырласып отыруы да әсер 
еткен. Осылайша суреттеу тәсілімен Шәкәрім қаламынан ӛзгеше бір образ 
жасалып шыққан. Кәрі Шыңғыстау жай жансыз табиғатты емес, бәріне 
куәгер, кӛзі кӛреген тарихты елестетеді. Автор Шыңғыстауға тіл қату арқылы 
ӛткен тарихты жаңғыртып, оған ӛз сезімін, кӛзқарасын, ой-тілегін қатыстыра 
суреттейді. Бір таңғаларлығы романдағы жанды бейнелердің бірде-бірінен 
кездестірмейтін психологиялық әсерді осы Кәрі Шыңғыстау образынан 
табамыз. Шәкәрімнің талант құдіретін кӛркемдік тұрғыдан алғанда, романға 
ерекше салмақ артып тұрған осы бір Кәрі Шыңғыстау образынан-ақ тануға 
болады. Әсіресе, оның Шыңғыстаумен арадағы сезімді ой-толғаныс 

178 
тұстарынан психологиялық тебіреністер мен философиялық толғамдар ерек-
ше кӛзге түсіп, шығарма мәнін арттыра түседі. Қазақ Шәкәрім бастаған адам 
мен табиғаттың тілдесуінен ӛмір шындығының ӛзгеше бір сипатты кӛркемдік 
шындығын тудыру тәсілін қырғыз Шыңғыс биік кӛркемдік тәсілге 
айналдырған жоқпа?! “Ана – жер ана” – соның нақты айғағы.
Жазушы табиғат суретін де ӛте кӛркем, жанды күйде әдемі береді, 
кӛзжауын алар келісті пейзаж жасайды. “Амал жұлдызының орта шенінде 
қайтпас қара желдің дауылы соғып, қардың суын сай-сайдан сарқыратып, 
соққан жел, аққан суы жан-жануарларға рахат болса, бір жағынан ұшқан 
қаңбақ, аққан дӛңбек сияқты тамырсыз, кӛмексіздің есін шығарып сандалтып 
апарып бірге құлағалы тұрған жарға тығып, бірін құдыққа салды, жайқалған 
жасыл шӛп жалбыраған жапырақ пен гүлдер қар астында қалып қайғылы ақ 
бүркеніш жамылып жорғалаған жыландай, жорға мінген жастардай 
жылмаңдап аққан мӛлдір сулар, міне – жан-жануарлар қуанышқа кенелген 
кез”. Шәкәрім романында табиғат суреті жалаң алынып, жансыз сурет 
күйінде қалмайды. Шәкәрім пейзажды сюжет желісіне кіріктірумен қатар, 
оның ӛзгерісіне психологиялық әсер туғызатын құрал ретінде де шебер 
қолданған. Табиғат кейіпкер жанымен астасып жатады. 
Әділ кӛңілі алып-ұшып, құрбы-құрдастарымен мәз-мейрам болып отыр. 
Ӛйткені, ол сүйгенімен кездесу қамында. Күн жылынып, қыстың құрсауынан 
құтылған кедей-кепшікпен еркіндікке, қызыққа кенелген жас балалардың 
қуанышы бір бӛлек. Табиғаттың кӛңілді кӛрінісі әрбір адамның ішкі 
қуанышына ӛзінше үн қосып тұр. Майдың 15-і күні Әділдің келетінін білген 
Марияның психологиясын автор: “осы іңірде туған толық ай дәл Марияның 
қысылып ұялғанындай қып-қызыл болып туды”, – деп суреттейді. 
Қазан туған соң қара дауыл соғып, сарғайған жапырақтарды, жайқалған 
селеулерді ұшырып, ағайынан алыс жерге амалсыз кеткен жолаушыдай-ақ 
қаңғытып ала кетсе, адам тудырған қара дауыл – Еркімбек айласы сарғайған 
жапырақ – Әділді қиянға айдатып кете барады. Сол кезде Шыңғыс жақтан 
қайғылы қара бұлт шығып, қара дауыл болып, қарлы жаңбыр жауа бастайды. 
Бір қаңбақты жел ұшырып, дедектетіп апарып құдыққа салады, Әділ де 
абақтыға түседі. Әсіресе, романның соңғы жағында “…дәл сол кезде күн 
батып кетіп, ша-пақтың шашақты шарбы бұлтындағы күннің қызыл нұры дәл 
Әділ мен Марияның жарасынан сорғалаған қандай қып-қызыл болып 
тараулана бастады” деп, шендестіре суреттейді, міне Шәкәрім шеберлігінің 
сыры осында. 
Сондай-ақ, Шәкәрім шығармасын оқи отырып, сол кездегі халықтың 
тұрмыс-тіршілігін, әдет-ғұрпын, этнографиясын, салт-дәстүрін, қоршаған 
орта табиғатын тануымызға болады. Шәкәрім романында қазақ халқына тән 
әдет-ғұрыптар мен салт-дәстүрлерді, этнографиялық мәліметтерді мол да 
ұтымды, оқиғаға байланыстыра пайдалана білген. Әсіресе, қазақ жастарының 

179 
жастық ӛмірінде кездесетін салтқа қатысты этнографиялық кӛріністер, 
жастардың кездесуі, танысуы, сүйіспеншілігі нақты суреттелген.
Кез келген шығарманың кӛркемдік табысы қаламгер бейнелеген дүниенің 
болмысты шындыққа жақындығына, автордың тілі мен ӛзіндік толғамына, 
дүние танымына, ой-ӛрісіне, кӛркемдік мұратына, идеялық бағдарына 
тікелей байланысты екендігі белгілі. Кӛркем әдебиеттің мәйегі, ұйтқысы 
жанды тірі адам десек, әдепкі ӛмірдегі тәрізді шынайы шығармада шындыққа 
сай емес ойдан жасалған сенімсіз образ болмаса керек. Шындықты ӛмірдегі 
сияқты кӛркем шығармада да табиғат, ӛмір ӛрістері кең орын алатын болса, 
ол адамның күнделікті тіршілігіне, жүріс-тұрысы, тіпті қимыл-қозғалысына 
тікелей қатысты. Біз Шәкәрімнің романынан осыған сай айшықты 
суреттеулерді молынан кездестіріп, ХХ ғасыр басындағы қазақ тұрмысынан 
құнды деректер аламыз. 
Қорыта келгенде, Шәкәрім Құдайбердиевтің “Әділ мен Мария” атты 
прозалық шығармасы – ұлттық әдебиетімізді байытқан, ӛз заманының 
шындығын дәл, шынайы жеткізе білген, біздің әдебиет тарихымыздан ӛзіне 
лайық орын алуға тиіс, кӛркем шығармалардың бірі. 
ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиеті тарихында ірі тұлғалардың бірі – 
Шәкәрім екендігі талассыз. Ол – тікелей Абайдан тәлім алып, ісін алға 
апарушы, ұлы ақынның сӛз ӛнеріндегі жалғасы. Шәкәрім шығармашылығы 
жан-жақтылығымен ерекшеленеді. Ӛлеңдері, поэмалары, повесі, әңгімелері, 
аудармалары, мақалалары, қара сӛздері – Шәкәрім қалдырған ӛлмес 
туындылар.
Ш.Құдайбердиевтің ӛмірі, мол әдеби мұрасының мазмұны мен жанрлық 
түрлері, бағыт-бағдарлары мен әдіс-ӛрнектері тірі кезінде де, кейін де 
зиялылар назарында болған. Бірақ, ұзақ жылдар бойы жеке басқа 
табынушылық салдарынан халық еншісіне айнала алмаған Шәкәрім 
шығармалары зерттелмей, ӛз бағасын ала алмай келгенді.
Кейінгі кезде Шәкәрім шығармашылығына қатысты біраз ғылыми 
зерттеулер дүниеге келді. Қашанда ұлы жанның жарығы ӛз айналасынан 
алысқа түсері белгілі. Сондықтан да ұлы ақынның, сӛз зергерінің, ғұлама 
ғалымның еңбектері сан ұрпақ ӛкілін ӛзіне тартып, қызықтыра бермек. 

180 

жүктеу/скачать 2.17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: