И. А. Зимняя педагогикалық психология

78 
болған заттансыздыру арқылы). Аз дегенде екі адамның бірлескен іс-
әрекеті арқылы анықталатын қоғамдық-коммуникативтік іс-әрекет 
заттандыру мен заттансыздыру қарым-қатынасының ішкі бірлігін 
жҥзеге асырады. Мысалы, қоғамдық-коммуникативтік іс-әрекетті 
жҥзеге асырудың ауызша қарым-қатынаста сӛйлеу - тыңдаушының оны 
заттансыздыруы ҥшін мағынаны заттандыруды жҥзеге асырады, ал 
тыңдау процесінде заттансыздыру, осы мағынаны, соңында оны 
заттандыру ҥшін мәтіннің мағыналық мазмҧнын ашу жҥзеге 
асырылады.
Бҧл жерде осы сипаттаманың коммуникативтік процестің негізі 
ретінде қарастырылуы ӛте маңызды. Коммуникация – субъекттің
қоршаған ортамен заттандыру және заттансыздыру барысында 
бағытталған байланысы; коммуникациялық процестерде ақпарат 
материалды тасушылар болып ақпарат беруші жҥйенің заттанған 
әрекеті ретіндегі белгілі заттық-таңбалық жҥйелер бола алады (К.К. 
Платонов, Н.М. Тавер); егер қабылдаушының сәйкес коды болған 
жағдайда оның заттансыздыру іс-әрекеті процесінде ақпарат қайтадан 
жаңарады (жаңғыртылады). Заттану және заттансыздыру процестерінің 
мәні мен ӛзара ауысуын тҥсіну адам іс-әрекетін талдау ҥшін ӛте 
маңызды.
Осы категорияның біз келтіріп отырған тҥсініктемеміз А.Н. 
Леонтьевтің әрекет теориясына және осы категорияның генезисін, 
мазмҧны мен қҧрылымын тҥсінуге негізделеді. А.Н. Леонтьевтің 
қарастырған 
психиканы 
дамыту 
тҧжырымдамасында 
«әрекет» 
категориясы маңызды орын алады және адам белсенділігінің мәнін 
анықтаудың негізінде жатыр (М.Я. Басов, А.Н. Леонтьев, С.Л. 
Рубинштейн).
Іс-әрекет - адамның қоршаған дҥниемен белсенді мақсатты 
бағытталған ӛзара әркеттесу формасы (басқа адамдарды да қоса), ол осы 
ӛзара әрекеттесуді туғызған қажеттіліктерге жауап береді, мысалы, бір 
нәрсеге «мҧқтаж», «қажеттілік» болғанда (С.Л. Рубинштейн). 
Қажеттілік бҧл алғышарт, іс-әрекеттің энергетикалық кӛзі. Алайда, 
қажеттілік ӛз бетінше әрекетті анықтамайды – оны іс-әрекеттің не 
нәрсеге бағытталғаны анықтайды, яғни, оның заты. «Кез-келген іс-
әрекеттің алғышарты қандай да бір қажеттілік болып табылады. 
Қажеттілік ӛз бетімен іс-әрекеттің нақты бағытын анықтай 
алмайды. Қажеттілік ӛзінің анықталуын тек әрекет затында ғана 
алады: ол ӛзін іс-әрекетте табуы керек» [111, 251 б.]. Мысалы, 
композитордың іс-әрекеті музыкалық шығарма қҧруға бағытталған; 
шлифовщик пен фрезеровщиктің іс-әрекеті - ӛңдеп жатқан бҧйымға 

79 
қажетті пішін, сипат беру, педагогтың іс-әрекеті - әлеуметтік тәжірибе, 
оқушылардың берілетін мәліметтерді меңгеруін ҧйымдастыру және т.б. 
Оқушының іс-әрекеті осы тәжірибені меңгеруге бағытталған. Басқа 
сӛзбен айтқанда, іс-әрекет оны туғызған қажеттіліктің не нәрсеге 
бағытталғанын, яғни оның затын анықтайды. Іс-әрекеттің заттылығы 
оның негізгі сипаттамасының бірі болып табылады. Іс-әрекет заттылығы 
бойынша оның тҥрлері ажыратылып, аталады, мысалы педагогикалық, 
конструкторлық және т.б. Зат – іс-әрекеттің психологиялық (заттылық) 
мазмҧнының негізгі элементтерінің бірі, оған одан басқа қҧралдар, 
тәсілдер, алынған ӛнім мен нәтиже кіреді. Іс-әрекеттің психологиялық 
мазмҧны мен қҧрылымы жӛнінде толығырақ оқу және педагогикалық 
қызметтің мысалында қарастырылады.
Іс-әрекеттің маңызды сипатының бірі оның түрткісі болып 
табылады, оны қарастырғанда ең алдымен, әрекеттің бастапқы сәті, 
яғни оның алғышарты - ӛзін затта тапқан қажеттілікке назар 
аударылады. «Қажеттілік затта ӛзінің анықталуын тапқандықтан 
(онда заттанып), берілген зат оның түрткісі болады, яғни оны соған 
итеруші болады» [111, 251 б.]. «Сонымен, іс-әрекет ұғымы мотивация 
ұғымымен қажетті байланыста. Түрткісіз әрекет болмайды» 
[112, 153 б.]. Бҧл жерде егер, қажеттілік мысалы, танымдық, ӛзін баурап 
алатын кітап мазмҧнында сияқты затта «тапса», онда бҧл ӛзін затта 
тапқан қажеттілік, немесе «заттанған қажеттілік» әрекеттің ішкі тҥрткісі 
болады. Ішкі тҥрткі іс-әрекеттің қҧрылымының ӛзіне кіреді. Бҧл жерде 
бҧл анықтаманы С.Л. Рубинштейннің іс-әрекет тҥрткісін тҥсінуімен 
байланыстыруға болады: «кез-келген іс-әрекет тҥрткіден басталады, 
яғни қандай да бір маңызды жағдайды уайымдау іс-әрекетке итереді, ол 
индивид ҥшін берілген іс-әрекетке мағына береді» [193, 187-188 б.]. Бҧл 
анықтамада уайымдау факторы маңызды, ол қажеттілік пен заттың 
«кездесуінің» жанында ілесіп жҥреді, сонымен бірге ол мойындалатын 
қажеттілік ретінде болмауы да мҥмкін.
Л.И. Божович бойынша, іс-әрекет ішкі тҥрткілермен қатар сыртқы- 
кең әлеуметтік немесе жеке тҥрткілерден де туады [28, 29]. Мысалы, 
белгілі бір мектепте, лицейде оқудың, ӛзінің жеке ӛсуі, парызы және 
т.б. – бҧлар оқушының оқу әрекетінің ӛзіне қатысты сыртқы тҥрткілері 
болуы мҥмкін. Олар тек «білетін, тҥсінетін» ғана болмай, «нақты іс-
әрекеттегі» болуы мҥмкін. Алайда, жалпы алғанда қоғамдық мінез-
қҧлықтың мықты қозғаушы кҥші бола отырып, бҧл сыртқы тҥрткілер 
оқушының оқу материалын меңгеруге бағытталған оқу қызметіне енуін 
ӛздігінен қамтамасыз ете алмайды. Олар оқушының оқу міндетін 
қабылдауын анықтамайды. Бҧл процеске ішкі, танымдық тҥрткілер 

80 
кіргізілуі тиіс. Сыртқы «тҥсінетін» тҥрткілер белгілі жағдайда «іс-
әрекеттіге» айналады деп А.Н. Леонтьев атап ӛткен. Оқушы сабақты 
орындайды, себебі ол бҧның мектеп талабы екенін біледі (нақтырақ 
айтқанда, ол оның қабылдаған әлеуметтік рӛлі). Ол енді ҥй жҧмысын 
бірнеше рет қайта орындап, тазарақ жазады. Осының бәрін ол ата-
анасына «ӛте жақсы» баға алғысы, мҧғалімді немесе оларды қуантқысы 
келетінімен тҥсіндіреді. Ең ақырында, ол тапсырманы шешудің
қызығырақ жолын тапқандығынан қайта шығарып отырғанын айтады.
Бҧл - жоғары, нағыз, ішкі, процеске бағытталған нақты әрекеттегі 
танымдық мотивтің жеңісі. Оған сәйкес, А.Н. Леонтьевтен соң іс-әрекет 
деп «адамның қоршаған ортаға қандай да болмасын қатынасын 
жүзеге асыра отырып, ерекше, соларға сәйкес қажеттілікке жауап 
беретін процестер» «...бұл процестер психологиялық тұрғыдан 
берілген процестің жалпы алғанда (оның пәнінің) неге бағытталғаны 
үнемі субъектті берілген әрекетке итермелеуші объективтімен, яғни 
түрткімен сипатталады» [111, 288 б.]. Іс-әрекеттің осындай 
анықтамасы оның ҥнемі заттылы және тҥрткіні екенін білдіреді – 
белсенді, мақсатты бағытталған процесс ретінде заттылы емес, 
мотивтелінбеген әрекет болмайды. Егер іс-әрекет пәні оның не нәрсеге 
бағытталғаны болса, онда тҥрткінің анықтамасы - осы іс-әрекеттің не 
ҥшін болатыны деген сҧраққа жауап болып табылады.
Адамның іс-әрекетін анықтаушы сипаттамасы оның мақсат 

жүктеу/скачать 2.21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: