ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ТӘТТІ ТАҒАМ АТАУЛАРЫ

358
359
«XXI Сәтбаев оқулары»
«СТУДЕНТТЕР»
сериясы
«Неліктен тағам осылай аталады?» – бұл сұрақ әркімде туындауы 
әбден мүмкін. Ол туралы пікірталастар да болуы ықтимал. Біз зерттеу 
жұмысымызда осы мәселелерді көтеріп, лингвистикалық тұрғыдан 
қарастырмақпыз. Тәтті тағам атауларын нысанға алып зерттеуіміздің 
өзектілігі бірнеше себептерге байланысты:
Біріншіден, қазақ тіл білімінде осы уақытқа дейін тәтті тағам 
атаулары бойынша арнайы зерттеу нысаны болмаған.
Екіншіден, алынған қазақ және орыс тілдеріндегі тәтті 
тағам атауларының тақырыптық, мағыналық және құрылымдық 
ерекшеліктерін зерттеу – уақыт талабы.
Үшіншіден, тәтті тағам атауларының ономастикадағы өзіне 
лайық маңызын айқындау, олардың ортақ заңдылыққа бағынатын 
біртұтас құбылыс екендігін дәлелдеудің тіл білімі ғылымы, әсіресе 
ономастика үшін маңызы зор.
Төртіншіден, қазір тәтті тағам түрлерінің саны қауырт өсіп 
келеді. Бұлардың әрқайсысына атау беріп, айдар тағуының өзіндік 
ерекшеліктері бар.
Бесіншіден, онимдер ұлттық келбетіміздің айнасы десек, 
тағам атаулары да белгілі бір кезеңдегі халықтың ұлттық бейнесін 
көрсетеді әрі сол кезеңнің қоғамдық, экономикалық жағдайынан 
белгілі бір дәрежеде хабар береді. Өзімізде өндірілетін тәтті тағам 
атаулары тәуелсіздігімізге отыз жылдың жүзі болса да, ұлттық 
сипат ала алмай келе жатыр. Тіл білімінің қазіргі даму дәрежесінде 
ономастикаға қатысты шешілмей жатқан мәселелер көп десек, оның 
тәтті тағам атауларына да тікелей қатыстылығы сөзсіз.
Тәтті тағамдар атаулары прагматонимге жатады. Прагматоним 
грек тілінен аударғанда, прагма – зат, тауар дегенді білдіреді. 
Прагматонимге барлық тауарлардың атаулары мен сол тауарларды 
шығаратын кәсіпорындардың тауарлық белгілері жатады. Тәтті 
тағамның атаулары осы лингвистикадағы прагматонимнің бір 
бөлігі болып табылады. Қазақ тілі біліміндегі ономастикаға 
байланысты шыққан зерттеулерге шолу жасап шыққанымызда 
прагматонимдердің ішіндегі тәтті тағам атауларына қатысты бірде-
бір еңбек (қазақ тіл білімінде) жарық көрмегендігіне көз жеткіздік. 
Сондықтан тәтті тағам атауларын зерттеп, оның ономастика 
саласындағы ерекшелігін айқындау –тақырыптың өзектілігін 
танытады. Өйткені еліміз тәуелсіздік алып, өз өнімдерін шығара 
бастағанына да отыз жыл болды. Осы уақыт аралығында тәтті 
тағамдар түрлері көбейе түсті. Бұл өз кезегінде олардың атауларын 
лингвистикалық тұрғыдан саралауға негіз болады.
Жаңа тиісті атаулардың пайда болуы біздің заманымызда 
сөзсіз құбылысқа айналады, өйткені заттар әлемінің әртүрлілігі 
сырттан берілген немесе адам жасаған негізгі атауларды белгілеу 
үшін қажет. Атау тіл заңдарына сәйкес дамып келе жатқан сөз 
болуы керек. Жеке заттарды ерекшелейтін жеке атаулар ерекше 
назар аудартады. Ежелгі уақытта да тиісті атаулардың тілдегі 
орны және олардың жалпы есімдерден айырмашылығы байқалды. 
М. Фонякова тиісті атау «зат есімдердің әмбебап функционалды-
семантикалық категориясы, халықтың тілі мен мәдениетіндегі осы 
объектілер туралы жеке ұғымдар мен жалпы түсініктерді білдіретін 
жеке объектілерді (тірі және жансыз) анықтауға және белгілеуге 
арналған ауызша белгілердің ерекше түрі» деп жазады [1, 21 б.].
Атаулар ономастиканың зерттеу нысаны болып табылады. 
Бұл пән атаулардың «тағдырын», дәлірек айтқанда даму тарихы 
мен олардың қызмет ету заңдылықтарын білумен айналысады. 
Қазіргі ономастикалық жүйе өте бай және тармақталған. «Орыс 
ономастикалық терминологиясының сөздігінде «ономастикалық 
кеңістік» белгілі бір кезеңде нақты, гипотетикалық және 
фантастикалық объектілерді атау үшін белгілі бір халықтың тілінде 
қолданылатын барлық кластардың тиісті атауларының жиынтығын 
білдіреді және онимдік кеңістік көптеген онимдік өрістерден 
тұрады (белгілі бір таптың онимдерін қамтитын онимдік кеңістіктің 
бөліктері) [2].
В. Н. Топоров өз жұмысында ол дәуірге, елдерге, 
мәдениеттерге байланысты әр түрлі толтырылатындығы туралы 
жазды. Ономастикалық кеңістік әрқашан бұрынғы дәуірлердің 
элементтерін сақтайды, бірақ сонымен бірге белгілі бір уақытта 
белгілі бір адамдарда болатын әлем моделіне негізделген. Ол 
ерекше бөлімдерге бөлінеді, мұның бәрі қажет, өйткені бүкіл 
ономастикалық кеңістікті көру қиын. Ол: антропонимия, топонимия, 
зоонимия, фитонимия, космонимия, астротонимия, хорононимия, 
хрематонимия, мифонимия және т.б. [3].
А. В. Суперанская ономастикалық кеңістікті объектілерді 
атау үшін қолданылатын тиісті атаулардың қосындысы ретінде 
анықтайды. Мұнда ол аттары жекелеген тірі жаратылыстар, 
ұжымдардың, жансыз заттардың орындарын, жер бетінде, жер 
астында және одан тысқары жерлерге, дыбыс, қозғалыс, идеяларды 
жатқызады [4].
А. Бах белгіленген нысанға байланысты тиісті атауларды 
бөлуді ұсынады:

360
361

жүктеу/скачать 4.43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: