Т. Н.Ермекова,Г. М.Найманбаева,Б. М.Найманбаева
жүктеу/скачать 6.15 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Тө ле би дің ше шен ді гі
- Қа зы бек тің Тө ле мен Мәл се ге айт қан ба сал қы сө зі
| 122
6. Шешендік сөзді құрылымына қарай талдап, кіріспе, негізгі бөлім, қорытындысын кестеге түсіріңдер. Шешендік сөз Кіріспе Негізгі бөлім Қорытынды Тө ле би дің ше шен ді гі Атақ ты би лер Ар қа ға жи на лып ты. Тө ле би айт ылған мез гіл ден ке ші гіп ке ле ді. Оған шам дан- ған қарт би лер: «Тө ле би кел се, ор ны мыз дан тұр май ық», – деп уә де ле се ді. Бі рақ Тө ле би кел ген де, орын да ры нан тұ рып ке те- ді. Тек екі-үш би ға на тұр май ды. Тө ле би көп ші лік тен ке шік- ке ні үшін ке ші рім сұ рай ды. Әл гі тұр май қал ған би лер дің бі рі сөз ден ұту үшін сы най сұ рақ қоя ды: – Бақ де ге ні міз не? Бай лық де ге ні міз не? Ба ла де ге ні- міз не? Тө ле би ор ны на отыр май, тү ре геп тұр ған бой да: – Бақ – ұза тыл ған қыз. Бай лық – ери тін мұз. Ба ла – арт та қал ған із. Өмір дің адам ға ең жақ сы сыйы – сый лас қан сіз бен біз, – деп жауап беріпті. Төле бидің жауабына риза болған би лер дің бә рі орын да- ры нан тұ рып, құр мет көр се тіп ті. («Қазақтың би-шешендері» жинағынан) 7. Екі тапсырманың бірін орындаңдар. 1. «Ар тық бол мас біл ге нің» ай да ры мен бе ріл ген өнер та быс тар- дың бі рі ту ра лы та за ғы лы ми стиль де ма қа ла жа зың дар. 2. Өздерің қалаған шешендік сөзді құрылымына қарай талдап, кіріспе, негізгі бөлім, қорытындысын бөліп көрсетіңдер. 123 §8. Тура биде туған жоқ 1. Мә тін ді оқып, ой тап қыр лы ғы на на зар ау да рың дар, өз көз қа рас та- рың ды біл ді рің дер. Жос пар құ рың дар. Қа зір жер дауы, же сір дауы мәсе ле сі бар ма? Оны қа лай ше шер едің дер? Пі кір ал ма сың дар. Қа зы бек тің Тө ле мен Мәл се ге айт қан ба сал қы сө зі Бая ғы за ман да жо ғар ғы ел мен тө мен гі ел де құр ғақ шы- лық бо лып, Ұлы жүз бен Кіші жүз жы лы сып, үш жүз дің ба ла сы Ор та жүз дің же рін жай ла ған екен. Ке лер жы лы жұт біт кен соң Ұлы жүз өз же рі не, Кі ші жүз өз же рі не кө шіп ке те- ді. Бі рақ Кі ші жүз дің бір жі гі ті Ұлы жүз дің бір ке лін ше гін жол сыз алып кетеді. Ұлы жүз қо ны сы на кө шіп бар ған соң, Тө ле би ел ден: – Мал-бас та рың аман ба? – деп сұ рай ды. Сон да Ұлы жүз дің игі жақ сы ла ры: – Қа рия, мал-бас аман, тү гел кел ді. Жал ғыз-ақ Ұлы жүз- дің бір әй елін Кі ші жүз тар тып алып қал ды, – дей ді. Ұлы жүз сол үшін Кі ші жүз ден 200 жыл қы ба рым та ала- ды. Кі ші жүз де қа рап қал май ды. Күз ге қа рай үш жүз жі гіт ат тан ды рып, Ұлы жүз ден 500 жыл қы қу ды рып ала ды. Сөй- тіп, бір әй ел дің дауы нан екі ел бір лік тен ажы рап, зор бү лін- ші лік ке ұшы рай ды. Осы жан жал ке лер жы лы үш жүз дің бас қос қан үл кен са ра бы на тү се ді. Дау ды Ор та жүз ден Қазда - уыс ты Қа зы бек, Ұлы жүз ден Тө ле, Кі ші жүз ден Мәл се би бас- қа рып ты. Сон да Тө ле тұ рып: – Мен аға ның ба ла сы мын, би лік ті мен ай та мын, – дей ді. Кі ші жүз Мәл се тұ рып: – Жоқ, мен атаның қа ра ша ңы ра ғын да қал ған мын, жа сым кі ші бол ған мен, жо лым үл кен. Би лік жө ні ме ні кі, – дей ді. Қаздау ыс ты Қа зы бек оты рып кү ле ді. – «Жы ла ған ды сұ ра ма, күл ген ді сұ ра» деуші еді, Қа зы бек, не ге күл ді ңіз? – дей ді Тө ле мен Мәл се. – Сен дер ата дан ту ысың ды біл сең дер де, оның өсие тін біл- мей ді екен сің дер, – дей ді Қа зы бек. Атала рыңның «Ұлы жүз ді қау ға бе ріп мал ға қой, Кі ші жүз ді най за бе ріп жау ға қой, Ор та жүз ді қам шы бе ріп дау ға қой» де ге ні қай да? Сү рін сем, 124 сүйейтін ал дым да ағам, ар тым да інім бар, би лік жө ні ме ні кі емес пе? – дей ді Қа зы бек. Бұл сөз ге екі жа ғы да тоқ тап, би лік ті Қа зы бек ке бе ре ді. Сон да Қаздау ыс ты Қа зы бек: – Уа, үй сін Тө ле! Сен ата дан үл кен ту ған сың, Інің нің бір ер ке лі гін кө тер мей, Жыл қы сын не ге қуа сың? Уа, жар қы ным, Мәл се! Сен атаң ның қа ра ша ңы ра ғын да қал ған ер ке сің, Ағаң ның кө зі ті рі сін де жең гең ді не ге ер те сің? Сен, Мәл се, же сір ді қай тар, Сен, Тө ле, жыл қы ны қай тар, – деп тө ре лік ай та ды. Екі жа ғы да осы ған тоқ тап, екі ел жы лап та быс қан екен дей ді. («Ше шен дік сөз дер, на қыл дар мен тол ғау лар» жи на ғынан) 2. Ше шендік сөз ді түсініп оқың дар. Ақыл дың қа дір-қа сие ті ту ра лы ой бө лі сің дер. Абай шы ғар ма ла ры ндағы ақыл-па ра сат ту ра лы ғиб- рат-на си хатпен салыстырыңдар. Дү ние де аз бай тын бай лық бі реу, Ол – ақыл. Дү ние де тоз бай тын бай лық бі реу, Ол – ақыл. Дү ние де қайт пай тын адал қол дау шың бі реу, Ол – ақыл. Дү ние де тай май тын адал қор ғау шың бі реу, Ол – ақыл. Дү ние де жа ры ғы тұ тас ел ге тү се тін қа си ет ті шы рақ бі реу, Ол – ақыл. Дү ние де асыл тек ті жел жет пес пы рақ бі реу, Ол – ақыл. Дү ние де ер дің ба сы на қо на тын бақ бі реу, Ол – ақыл. Дү ние де ел дің ба сы на қо на тын тақ бі реу, Ол – ақыл. 125 Ақыл сыз бас қа қон са, бақ ба ян сыз, На қыл сыз нас қа қон са, тақ ба ян сыз. Құ дай ақыл сыз бас бол ған нан сақ та сын. Ел дің ақы сын өле же ген нен сақ та сын, Ұры ның та бы сын бө ле же ген нен сақ та сын. (Бөл ті рік ше шен) жүктеу/скачать 6.15 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|