«Экологиялық мәдениет пен сананы қалыптастыру»

143 
мұндағы, w
j
– жүрістік отын шығыны немесе j түріндегі тастанды, г/км; P
ki 
– k тобы АКҚ – 
ң ағын қозғалысы жылдамдығының i диапазонға түсу ықтималдығы [1]. 
Жолақтағы 50–1200 авт/сағ ағыны қарқындылығы, жүк АКҚ мен автобустардың 0–
50 % ағынындағы саны өзгерісі диапазонындағы отын шығыны мен қалдығын бағалау 
үшін (1) өрнек орнына қарапайым тәуелділік түрін қолдануға болады. 
,
%
25
;
%
25
%
5
;
%,
5
;
3
2
1
1















ra
a
T
j
ra
a
T
j
ra
a
T
j
S
N
A
S
N
A
S
N
A
Y
(2) 
мұндағы, 
T
j
А
3
,
2
,
1
- регрессия коэффициенті, кг/авт*км; S
ra
- 
жүк АКҚ мен автобустар 
үлесі, %. 
Қиылыстағы транспорт ағынымен, отын шығынын, тастандысын келесі формула 
бойынша анықтауға болады (кг/сағ); 

























%
25
;
%,
25
%
5
;
%,
5
;
23
13
22
12
21
11
2
ra
y
y
c
y
ra
y
y
c
y
ra
y
y
c
y
S
N
R
L
t
N
R
S
N
R
L
t
N
R
S
N
R
L
t
N
R
Y
(3) 
мұндағы, R
11,12,13 
; R
21,22,23
– тұрған және қозғалыстағы ағын бөлігінің W параметрін 
бағалаудағы регрессия коэффициенті, кг/(сағ*авт) және кг/(авт*км); N
y
– тораптағы ағын 
қарқындылығы, авт/сағ; t
с
– бағдаршамның тиым салу дабылының уақыты, сағ; L
y
– 
қиылыс алдындағы кезек ұзындығы, км. 
(3) формуладағы R
21,22,23
мәні келесі өрнекпен анықталады: 
R
21,22,23
= 
,
3
/
)
1
(
.
3
,
2
,
1
б
а
ж
T
j
R
R
А



(4) 
мұндағы, R
ж.а., 
R
б
– АКҚ жылдамдық алу және баяулату кезінде тастандылардың өзгерісін 
есепке алатын коэффициент. 
Егер мәліметтерді бір өлшемге келтіретін болсақ екі аралықтағы қозғалыс кезіндегі 
транспорт ағынының тастандыларынан қиылыс маңындағы тастандылар 5-8 есе жоғары. 
Транспорт ағынының шу деңгейі ағынның құрамы мен қарқындылығы және де 
біріншіден ағындағы жүк автомобильдерінің үлесімен анықталады. Транспорт ағынының 
орташа жылдамдығын көбейту шу деңгейінің жоғарылауына әкеліп соқтырады. Егер ағын 
құрамындағы бір жеңіл АКҚ шуын 78-ден 75 дбА, ал жүк автомобильдерінің шуын – 85-
тен 80 дбА дейін төмендетсе (ағындағы жүк АКҚ-ң үлесі 10-80%), онда ағынның 
эквивалентті шу деңгейі 2-3,5 дбА төмендеуі мүмкін [2]. 
Қозғалыстың жақын жолағынан 7,5 м қашықтықтағы транспорт шуының 
эквивалентті деңгейі келесі формула бойынша анықталады (дбА): 
L
экв
= 50+8,8 lgN
a
+ L
i
(5) 
мұндағы, N
a
– 40 км/сағ ағынның орташа жылдамдығындағы қозғалыстың есептік 
қарқындылығы, авт/сағ; L
i
- әсер етудің i факторы бойынша түзету (құрамы, ағын 
жылдамдығы, жол жабынының типі, жолдың еңістік бойы). 

144 
Кесте 1 – 1 т отынның жануы кезінде бөлінетін зиянды заттардың меншікті 
көрсеткіштері. Автокөліктің жылдық зиянды тастандыларының есебі 
Отын түрі 
Отын 
шығыны, 
т/жыл 
Заттардың атауы 
Меншікті 
тастанды, М, 
т/т отын 
Тастандылар-дың 
массасы,М = М  
G 
Дизель 
отыны 
344,52 
Көміртегі оксиді 
Көмірсутектер 
Альдегидтер 
Күйе 
Бенз(а)пирен 
Азот оксидтері 
Күкірт диоксиді 
0,047000 
0,019000 
0,003400 
0,009200 
0,0000001 
0,033000 
0,010000 
16,19244 
6,54588 
1,171368 
3,169584 
0,000034 
11,36916 
3,445200 
Барлығы 
41,89367 
Бензин 
37,3248 
Көміртегі оксиді 
Көмірсутектер 
Альдегидтер 
Күйе 
Бенз(а)пирен 
Азот оксидтері 
Күкірт диоксиді 
0,42000 
0,02700 
0,04600 
0,0020 
0,0011 
0,0012 
0,1  10
-6
15,676416 
1,007770 
1,716941 
0,074650 
0,041057 
0,044790 
0,000004 
Барлығы 
18,561628 
Кесте 2 – Атмосфералық ауаның ластануы 
Көрсеткіштер 
Өлшем бірлігі 
Мөлшері 
Тастанды көздерінің саны, барлығы 
бірлік 
37548 
Тұрақты: 
Күкірт диоксиді 
Күкіртсутек 
Көміртегі оксиді 
Азот оксиді 
Басқа тастандылар 
бірлік 
тонна 
тонна 
тонна 
тонна 
тонна 
1334 
2373,0 
- 
14135,6 
2388,7 
1469,6 
Жылжымалы: 
Көміртегі оксиді 
Күкіртсутек 
Альдегид 
Күйе 
Бенз(а)пирен 
Азот оксиді 
Күкірт диоксиді 
Қорғасын қосылыстары 
Басқа тастандылар 
бірлік 
тонна 
тонна 
тонна 
тонна 
тонна 
тонна 
тонна 
тонна 
тонна 
36214 
42689,0 
6351,6 
517,1 
1210,1 
2,6 
6371,7 
1386,2 
32,6 
- 
Маңғыстау облысының тастандылардың жалпы көлемінде автокөлік тастандылары 
шамамен 70% құрайды.
Белгілі шаралардың көп санының ішінен ең тиімдісі келесі шаралар болып 
табылады: 

145 
1. Бір транспорт құралының шу деңгейін және уыттылық нормасын қатаңдату жағына 
қарай тұрақты қайта қарау. 
2. ІЖД оталу, ток беру жүйесін жақсарту – жанғыш қоспаның мөлшерін 
оңтайландыру жолымен отынның толық жануын және сенімді оталуын арттыру және: 
 жану камерасын, отын беру жүйесін, қосылма труба құбырларын қалыптастыратын 
деталь дайындауда технологиялық рұқсатты қатаңдату; 
 поршеньді сақиналардың конструкциясын жақсарту; 
 қосылу, қызу, оталып тұрған жүйелерін жақсарту; 
 отынның шашырауын, транзисторлық оталуын және микропроцессорлық басқаруды 
қолдану. 
3. Мотор отындарының сапасын арттыру. Бензинде тетраэтилқорғасынды қолданудан 
бас тарту, дизельді отында күкірттің (0,05 % дейін), ароматты көмірсутектердің мөлшерін 
төмендету. 
4. Қалдық газдарды рециркуляциялау (R
қ.г.
) қалдық газдарды қосылу жүйесіне қайта 
жіберу жану температурасын төмендетуге және азот оксиді тастандысын төмендетуге 
әкеліп соқтырады, бірақ отынды үнемдеу нашарлайды. (R
қ.г.
= 15-20 % NO
x
60-80 % 
төмендейді). 
5. Қалдық газдарды бейтараптау, қатты бөлшектерді сүзу. Бейтараптағыш (сурет 1) – 
двигательдің қалдық газын өңдеу үшін белгіленген каталитикалық әсердегі құрылғы.
Бейтараптағыштардың үш типі ажыратылады: сұйықты, термиялық және 
каталитикалық. 
Сұйықты бейтараптау дизельді двигательдің өңделген газына физико-химиялық әсер 
ететін ең қарапайым әдіс ретінде транспорт құрылысы мен тау-кен өнеркәсібі 
обьектілерінде жұмыс істейтін автомобильдерде кеңінен қолдау тапты. Сұйықты 
бейтараптағыштармен тазартуға келесі негізгі процестер кіреді: ұсақ дисперсті 
бөлшектерді ұстау, абсорбция, конденсация және сүзу. 
а-каталитикалық; 
б-құрама 
(бейтараптағыш-сүзгі-бәсеңдеткіш); 
в-абсорбциялық 
бейтараптағыш-сүзгі 
Сурет 1 – Автомобильдер бейтараптағышының түрлі типінің схемасы 
Сұйықты бейтараптау әдісі ең қарапайым түрінде су немесе қандай да бір химиялық 
ерітінді қабаты арқылы өңделген газдарды өткізуден тұрады. Өңделген газдардың 
альдегид, күкірт диоксиді мен азот диоксиді сияқты су ерітінді компоненттері 
бейтараптанады; күйе және аэрозольді бөлшектер қолданудан бас тарту, дизельді отында 
күкірттің (0,05% дейін), ароматты көмірсутектердің мөлшерін төмендету. 
Бейтараптау тиімділігін арттыру үшін химиялық реактивтердің ерітіндісін 
қолданады. Ең тиімдісі натрий сульфатының Na
2
SO
3
сулы ерітіндісі, гидрохинон С
6
Н
6
О
2
қоспасымен сода Na
2
СO
3
болып табылады. Көптеген жағдайда бейтараптағышта оның жиі 
алмасу мүмкіндігін қамтамасыз ететін техникалық суды қолданады. 
Àâòî ì î áèëüäåðäi» áåéòàðàï òà¹ûøòàðûí û» ò¾ðëi òèï òåðiíi» ñõåì àëàðû .
à-êàòàëèòèêàëûº ; á-º½ðàì à(áåéòàðàïòà¹ûø-ñ¾çãi-á¸ñå»äåòêiø ); â-àáñî ðáöèÿëûº áåéòàðàïòà¹ûø-ñ¾çãi .
á - Äæàì áî
êî íñòðóêöèÿñû.
êî íñòðóêöèÿñû.
á - Äæàì áî
à - Ðå í î ì à òðèöàñû;
à - Ðå í î ì à òðèöàñû;
;;
Ãàáèî íäàðäû»
Ãàáèî íäàðäû»
ã àá èî í û
ã àá èî í û ..
Àâòî ì î ðáèëü äâèãàòåëií äå óûòòû çàòòàðäû» ò¾çiëó ñõåì àñû :
1
-
àóà àçî òûíû» æî¹àðû òåì ïåðàòóðàëû òî òû¹ó êåçiíäå NO ò¾çiëói; 2-ºàáûð¹àñûíàí ì àé 
ºàáûºøàñûíû» ºûðûëóû (ê¼ì iðñóòåêòåð ì åí ºàòòû á¼ëøåêòåðäi» ò¾çiëói) ; 3-öèëèíäð ºàáûð¹àñû 
ì à»ûíäà æàëûííû» ¼øói (ê¼ì iðñóòåêòåðäi» ò¾çiëói) ; 4-æàíó êàì åðàñûíäà æåðãiëiêòi ºàéòà 
áàéûòûë¹àí àéì àºòû» ò¾çiëói ( CO ò¾çiëói); 5-êå»åéòiëãåí êåçäå NO ì åí CO ò¾çiëó 
ðåàêöèÿñûíû» òî ºòàóû .

146 
ІЖД отын түрлерін қолдану, соның ішінде автокөліктерде қарқынды өсу мен даму 
жағдайында біздің елімізде және шет елдерде мұнай өңдеудің негізгі өнімдері – дизельдік 
отын мен бензинді (дәстүрлі отын) үнемдеу бойынша кешенді зерттеулер жүргізілуде. 
Сонымен бірге мұнайдың табиғи қорлары шектеулі, оны өндірумен байланысты 
шығындар тұрақты өсіп келеді. Бұл факторлар мұнай отынын алмастырғыштарды алу 
және қолданудың тиімді әдістерін іздеуге зерттеулерді бағыттайды. 
Автомобиль үшін мұнай отынын алмастырғыштардың көп мөлшерін жалпылама 
баламалы отын деп аталатын түрлерін бөлуге болады. Осындай отынға бірінші кезекте 
көмірсутекті қосылыстар: спирттер – метанол (СН
3
ОН) немесе этанол (С
2
Н
5
ОН), 
пропанның (С
3
Н
8
) – бутанның (С
4
Н
10
) сұйытылған газ қоспасы, метан табиғи газ (СН
4
), 
сутегі (Н
2
), азот, сутекті және т.б. жатады. 
Транспорт құралдары қалдығының айтарлықтай төмендеуін баламалы отындарды 
қолдану жағдайында қамтамасыз етуге болады (кесте 3). Келешегі зор отын түріне, 
мысалы, қалалық дизельді автомобильдер мен автобустар үшін отын ретінде 
диметилэфирді қолдану жатады. Қалыпты жағдайда ДМЭ газ тәрізді күйінде болады, 
физикалық қасиеті бойынша сұйытылған мұнай газымен ұқсас. 
Кесте 3 – АКҚ түрлі отынмен жұмыс жасағандағы зиянды заттар қалдығы, г/км 
 
Отын түрі 
СО 
С
х
Н
y
NO
x
СО
2
, кг/кг 
АИ-93 бензині 
Сұйытылған мұнай газы 
Сығылған табиғи газ 
Бензин + сутегі 
Сутегі 
Метанол 
Метанол + Синтез-газ 
Синтез-газ 
10,3 
4,7 
2,1 
0,74 
0 
6,92 
1,24 
0 
2,17 
1,19 
1,11 
0,69 
0 
1,14 
0,62 
0,1 
2,25 
2,15 
2,1 
1,11 
0,62 
1,09 
0,89 
0,57 
2,1 
2,0 
1,9 
0,42 
0 
0,35 
0,26 
0,19 
Оны қолданған кезде сығымдаудан жалындаумен двигательде шу мен зиянды зат 
тастандысының өте төмен деңгейімен жанудың тиімді процесін жүзеге асыруға болады. 
Қатты бөлшектердің кейбір мөлшері жану камерасына майлағыш майдың түсуінен 
түзіледі. Азот оксиді тастандысының төмен деңгейі араласпаған жанғыш қоспаның жану 
уақытының аздығымен, жану температурасы мен қысым өсуі жылдамдығының аздығымен 
түсіндіріледі. Диметилэфир тәуліктен аз жартылай ыдырау периодына ие және 
атмосфераны ластамай СО
2
және Н
2
О ыдырайды. Бірақ мотор отынының осы түрін 
өндірістік алу проблемасы туындайды. 
Газ 
баллонды 
автомобильдерді 
пайдаланудың 
технико-экономикалық 
көрсеткіштері бензинді автомобильмен салыстырғанда біршама төмендейді: жүк көтеруі 
9-14% төмендейді, жүріс қоры азайып, жүрісті қолдану коэффициенті төмендеуіне 
әкеледі, техникалық қызмет көрсету аймағында жұмыстың еңбек сыйымдылығы 8-10% 
артады. Бұдан басқа газды қондырғының конструкциясы газды отынға көшіруге болатын 
бензинді автомобильдерінің моделінің санын шектейді. 

жүктеу/скачать 5.99 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: