3 Ɉԕɭɥɵԕɬɚԕɨɥɞɚɧɵɥԑɚɧɲɚɪɬɬɵɛɟɥɝɿɥɟɪ Грамматикалық материалдар
жүктеу/скачать 3.57 Mb. Pdf көрінісі
|
| 90
2. Мә тін ді оқып, негізгі 3 дерек, 2 көз қа рас пен 1 тұ жы рымды анық- таң дар. Мәтіннің шешендік дауға жататынын дәлелдеңдер. ԔɚɡɵɛɟɤɩɟɧԔɨԙɬɚɠɵ Қал мақ ха ны Қоң та жы: – Қа зақ ел ші ле рі ке ліп жа тыр екен, осы лардың сө зі не есе бер сек, сү бе міз ді су ырып ке те ті ні бар ма екен, сен ба рып осы- лар ды сы нап кел ші, – дей ді сын шы қа рия сы на. Қа рия көп ші лік ке ке ліп, әр қай сысы мен екі-үш ау ыз сөз ге ке ліп, содан соң ат тың іші не бар са, Қа зы бек шал қа сы нан тү сіп ұй ық тап жа тыр екен. Осы ны хан ға ай тып ба ра ды: – Мен мы нау көп ші лік тің іші нен сен шо ши тын дай адам та ба ал ма дым, бі рақ бас қа бір нәр се ден шо шып кел дім. Жыл қы ның ішін де бір ба ла жа тыр, екі ая ғы екі жақ та, екі қо лы екі жақ та, құ лаш ұрып жа тыр екен. Ау зы нан жа лы ны ат қы лап тұр екен. «Ау зым жет кен ше сөй лей мін, қо лым жет кен ше сер мей мін, ая ғым жет кен ше жү ре мін, тө ңі рек тің төрт бұ ры шы на бол са да сөй ле су ге жа рай мын, ха лық ты қа ра шы бын дай ау зы ма үй ме ле те мін» деп тұр екен, – дей ді. Сон да хан: «Өзі ба ла бол са, өзі ат тың ішін де жат са, бұл жо лы аты на ие бо лсын. Дегенмен бұ лар ды қыр май ық», – дей ді. Содан соң қалмақ жі гіт те рі қазақтарды хан алдына ша қы- рады. Қа зы бек те жі гіт тер мен бір ге хан ор да сы на ке ле ді. Хан ашу лы жүз бен, тү сін суы тып: – Иә, қа зақ тар, не ме не ге кел дің дер? Ай та тын да рың бол- са, ай тың дар, – деп ті. Бұ лар дың бас шы сы Тай кел тір би асып айт пай тын бұқ па кі сі екен, «ә» де ген нен шар қыл да сып, шаң қыл да сып қай- те міз де ген кі сі ше: «Ал дияр тақ сыр, ал ды ңа кел дік. Бер- сең – ал дық, бер ме сең – қал дық, сөз ді өзі ңе сал дық», – деп, үш-төрт ау ыз тақ пақ тап сөйлей ді. Сон да асып тұр ған тә кап пар Қоң та жы хан Тай кел тір дің тө мен деп сөй ле ген сө зі не ме рейі үс тем бо лып: – Олай бол са, кеш ке шей ін бір жау ап қай ырар мын, жау ап қат пай қа ла тын күн бол са, ат-тоның аман ың да елің ді тап қан- да рың да те ріс бол мас, – деп ті. Тай кел тір тағы да тақ пақтап сөз бас тай бе ріп еді, хан оны екі ау ыз сөз бен үзіп тас та ды. Үзіл ген сөз ді жал ғап, қа зақ жа ғы нан еш кім еш те ңе дей ал ма ды. Қа зақ-қал мақ та ра зы ға түс кен дей бол ды. Қа зақ ел ші ле рі ты ғы рық қа ты ғыл ған дай 91 бо лып қал ды. Сон да Қа зы бек ор ны нан атып тұ рып, ханға жақын ке ліп, қас қай ып тұ рып: – Ел ебе лек емес, ер кө бе лек емес, дат! – де ді. Хан: – Өй, өзің жө нің ді айт шы, атың кім? – деп ті. – Атым – Қа зы бек, әкем – Кел ді бек, хал қым – қа зақ, руым – қа ра ке сек, – деп ті. – Дау ысың қаз дың дау ысын дай қаң қыл дап тұр екен, ал да тың ды айт шы! – деп ті хан. Сон да Қа зы бек: – Біз, қа зақ де ген – мал бақ қан ел міз, бі рақ еш кім ге соқ- тық пай жай жат қан ел міз. Елі міз ден құт-бе ре ке қаш па сын деп, же рі міз дің ше тін жау бас па сын деп, най за ға үкі тақ қан ел міз. Еш бір дұш пан ды ба сын дыр ма ған ел міз, ба сы мыз дан сөз ді асыр ма ған ел міз. До сы мыз ды сақ тай біл ген ел міз, дә м- тұ зды ақ тай біл ген ел міз. Ас қақ та ған хан бол са, хан ор да сын тап тай біл ген ел міз. Ата дан ұл ту са, құл бо ла мын деп ту май ды, ана дан қыз ту са, күң бо ла мын деп ту май ды. Ұл мен қыз ды қа - ма тып оты ра ал май тын ел міз. Сен қал мақ бол саң, біз – қа зақ, қар пыс қа лы кел ген біз, сен те мір бол саң, біз – кө мір, еріт ке лі кел ген біз. Қа зақ, қал мақ ба ла сы та быс қа лы кел ген біз, та ны- май тын жат ел ге та ныс қа лы кел ген біз, та ны су ға көнбе сең, ша быс қа лы кел ген біз. Сен қа бы лан бол саң, мен – арыс тан, алыс қа лы кел ген біз, жа ңа үй рет кен жас тұл пар жа рыс қа лы кел ген біз, тұт қыр са ры же лім мен жа быс қа лы кел ген біз, бер- сең – жөн деп бі ті мің ді айт , бер ме сең – ді ріл де мей жө нің ді айт не тұ ры са тын же рің ді айт ! – деп ті. Қа зы бек тің сө зіне не де рін біл меген хан қазақтарды қо - нақүйге алып ба рып, бір жер ден кү тім ге алуды тапсырады. Қа зақ тар шы ғып кет кен соң, бар лық би ле рі жиы лып, хан- ның қа сы на ке ліп: «Бір жұ ды рық тай ба ла дан қа ра су ға тү сіп, осын ша ді ріл деп кет ке ні ңіз не?» – де ді. Сон да Қоң та жы: «Сен дер біл ген жоқ сың дар. Сөз ді өң ме- ні ме сұ ғып айт қан кез де, екі иы ғы ндағы екі аюдың ау зы нан от ша шырап тұр ды. Ме нің ен ді бұ ған қай та рар сө зім жоқ, мал-жа нын есеп теп, ал дын да са лып бе рің дер», – де ді… Мал мен жан ды есеп теп бер ген нен кей ін, хан: – Қа зы бек, сен жа ңа үй рет кен жас тұл пар екен сің, се нің айт қан сө зі ңе ме нің буы ным шы да мады, сі ре сіп тұ ра ал ма- дым. Сон дық тан са ған екі түр лі бел гі бе ре мін. Бі реуі – се нің 92 да уы сың қаз дың дау ысын дай қаң қыл дап шы ға ды екен, сон - дық тан се нің атың бұ дан бы лай «Қаздау ыс ты Қа зы бек» бол- сын. Екін ші сі – тоқ сан же ті жүл де ні са ған ар нап бай ла дым, бұ дан бы лай сен екі сы ба ға лы бол! – деп ті. («аза ты би-шешендері» жи на ынан) жүктеу/скачать 3.57 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|