Кілт сөздер: Алтын, аң стилі

86 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
төмендегі 
кілт сөздерді 
пайдаланып, 
көп нүкте 
қойылған 
жерге дұрыс 
жауабын 
табады 
Сабақты қорытындылау 
Үйге тапсырма 
Терминдерге түсініктеме беру 
Тайпа ..... 
Оба ....... 
Қорым ...... 
Аң стилі ...... 
Қорған ........ 
Ат әбзелі ....... 
Археология ...... 
Көсем....... 
Сабақтың 
тақырыбын 
қорытындыл
ау 
«Ең үздік 
жауап» 
Ақпаратты
қ карточка 
Кері байланыс 
Кері байланыс: Тапсырмалар 
орындағанннан кейін оқушылар «ҚҚҚ» 
кестесін толтырады. 
Қызық 
Құнды 
Қиын 
 
Тақырып 
бойынша не 
білетінін, 
не білгісі 
келетінін,
не білгенін 
жазады
 
Оқушыла
р бағалай 
критерий
лерімен
өз 
деңгейлер
ін
бағалайд
ы 
А4, 
конспект

87 
Қысқа мерзімді жоспар 
Білім беру ұйымының атауы 
№202 З. Жарқынбаев атындағы орта мектеп 
Пәні: 
Өлкетану.
Жалпы білім беретін орта мектептердің 5-7 
сыныптарына арналған оқулық/ Алматы: Білім,2018. -168 бет.
Бөлім: 
Қызылорда облысы. Өлкетану. Қазақстан тарихы. 
Педагогтің аты-жөні: 
Каналхан Ермұрат 
Күні: 
01.04.2022 
Сынып: 5 сынып 
Қатысушылар саны:
Қатыспағандар саны: 
Сабақтың тақырыбы: 
Айналамыздағы тарихи ескерткіштер 
Зерттеу сұрағы: Өлкемізде қандай археологиялық ірі 
ескерткіштер орналасқан. 
Оқу бағдарламасына сәйкес оқыту 
мақсаты: 
Археологиялық ескерткіштерді сипаттау; 
Тарих және мәдениет ескерткіштері 
 Сабақтың мақсаты 
Оқушы археологиялық ескерткіштерді салыстырады 
Қызылорда облысы аумағында археологиялық ескерткіштер 
жайлы кеңінен деректер алады. 
Сабақтың барысы 
Сабақтың 
кезеңі//уақ
ыты 
Педагогтің әрекеті 
Оқушының 
әрекеті 
Бағалау 
Ресурстар 
Ұйымдаст
ы 
ру 
Өзін-өзі 
тексеру 
Өткен 
білімді 
еске түсіру 
Бастапқы 
стимул. 
Оқушылармен 
амандасу. 
Ой шақыру мақсатында өткен тақырыпты 
еске түсіру үшін сұрақтар қойылады. 
Оқушылар жауабынан кейін сабақтың 
тақырыбы мен оқу мақсаты, бағалау 
критерийлері, дескрипторлар түсіндіріледі. 
Өткен тақырыпты еске түсіру мақсатында 
«Тарихи сәйкестік» ойыны ойнатылады.
Ұяшықтардағы 
фактілерді 
бір-бірімен 
сәйкестендіру қажет.
Сыр 
бойындағы 
сақтардың 
ірі 
ескерткіштері
1. Ұйғарақ 
Түгіскен 
2.Аң стилінен құнды 
мәлімет берген қандай 
ескерткіш 
2.Түгіскен
3. Баланды күмбезі
қайда орналасқан 
3. 
Қармақшы 
ауданы 
4.Сырдарияның 
көне 
арнасы 
Жаңдария 
бойында 
орналасқан 
ескерткіштер кешені
4.Бәбіш 
мола 
5. 
Шірік-Рабат 
қай 
облыстың 
территориясында 
5Қызылорд
а 
Оқушылар өз 
ойларын ортаға 
салады. 
Оқушылар 
жауаптары 
арқылы жаңа 
тақырыпқа 
көшу 
ҚБ 
Мұғалім 
оқушылар 
жауабын 
мұқият 
тыңдап 
кері 
байланыс 
беріп 
отырады
ҚБМа 
дақтау 
Тақырып 
тық суреттер 
Таратпа 
материалдар 
https://syr-
media.kz/ruk
haniyat/3256-
syr-r-asiett-
zherlern-
geografiyasy-
yzylorda-
yzylm-
bayty.html 
Сәйкестендір
у кестесі 

88 
орналасқан 
6. 
Жетіасар 
Жанкен 
ескерктіштері қай аудан 
аумағында орналасқан 
6. 
Қармақшы 
Қазалы 
Жаңа білім 
Мәтінмен жұмыс 
Зерттеу мен талдау 
Ұйғарақ және Түгіскен қорғандары туралы 
мәтін беру. 
1. Баланды және Бәбіш мол ескерткіштер 
қайда орналасқан? 
2. Жетіасар қалалар жайлы мәліметтер ? 
3. Жанкент қалашығы туралы деректер? 
4. Женд және Асанас қаласы? 
5. Сығанақ қаласы? 
6. Қызылорда облысы қанша ескерткіш 
қорғау тізіміне алынған? 
1-тапсырма 
Түгіскен және Ұйғарақ қорымдарының 
ұқсастықтары мен айырмашылықтарын 
анықтау үшін оқушыларға Венн диаграмма 
толтыруға тапсырма беріледі. 
2-тапсырма 
Қорғандарда көбінесе кімдер жерленгенін 
анықтау 
үшін 
мәтінмен 
жұмыс 
ұйымдастырылады. 
Әлеуметтік 
топтар 
Қызметі 
Патша 
Абыздар 
Жауынгерлер 
Малшылар
 
3-тапсырма 
Жетіасар 
қалалар 
кешені 
тарихи
мәліметтер беру. 
Оқушылар 
мәтінмен 
жұмыс жасайды 
Оқушылар 
төмендегі 
сұрақтарға 
жауап 
бере 
отырып, 
қорғандардың 
ерекшеліктерін 
анықтайды. 
Әлеуметтік 
топтардың 
қызметі 
мен 
жерлеу 
ерекшеліктерін 
ескере отырып, 
оқушылар 
өз 
болжамдарын 
жасайды.
Мәтінде 
әлеуметтік 
топтар туралы 
мәлімет 
беріледі, 
оқушылар 
әлеуметтік 
топтардың 
қоғамда 
атқарған рөлін 
анықтау үшін,
төмендегі 
кестені 
толтырады 
ҚБ 
Мұғалім 
оқушылар 
жауабын 
мұқият 
тыңдап 
кері 
байланыс 
беріп 
отырады
«Ең үздік 
жауап» 
Оқушылар 
критерийле
р бойынша 
бірін-бірі 
бағалайды
ҚБ 
Мұғалім 
оқушылар 
жауабын 
мұқият 
тыңдап 
кері 
байланыс 
беріп 
отырады
«Алақан-
жұдырық» 
«Өзін-өзі 
бағалау» 
Тақырыптық 
мәтіндер 
https://syr-
media.kz/new
s/1263-syr-
boyynday-
shaarlar.html 
тақырыптық 
кест 
Сәйкестендір
у кестесі 
Таратпа 
материал 
дар 

89 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Кестемен 
жұмыс 
 
Бекіту 
Сабақты қорытындылау 
Үйге тапсырма 
Айналамыздағы тарихи ескерткіштер 
жайлы Жанкент қаласы жайлы деректер 
Зерттеу сұрағы: Неліктен Түгіскен және 
Ұйғарақ қорымдары деп аталады? 
Сабақтың 
тақырыбын 
қорытындылау 
«Ең үздік 
жауап» 
Ақпараттық 
карточка 
Кері 
байланыс 
 « Білімді стикер». Мына сұрақтар 
бойынша жауап береді. 
- Не білдім? 
- Не білемін? 
- Не білгім келеді? 
Тақырып 
бойынша не 
білетінін, не 
білгісі 
келетінін, не 
білгенін 
жазады
 
Оқушылар 
бағалай 
критерийле
рімен өз 
деңгейлері
н
бағалайды 
А4, конспект

90 
 
ҚОРЫТЫНДЫ 
 
Сырдарияның төменгі ағысының археологиялық мұралары: тарихи-
мәдени зерттеу жұмысын қорытындылай келе Сырдарияның төменгі 
ағысында орналасқан ежелгі дәуірден кейінгі орта ғасырға дейінгі 
археологиялық ескерткіштердің тарихи топографиясы мен заттай мәдениеті 
археологиялық материалдар негізінде тарихи талдау жұмысы барысында, 
ескерткіштердің негізгі даму кезеңдері мен түрлері айқындалды. 
Қазақстан тарихындағы Сырдария, Арал маңы археологиялық 
ескерткіштері оның ішіндегі палеолиттік Арал тұрақтары, неолит-энеолит 
кезеңінен мәлімет беретін Сексеуіл,Қосаман, Шижаға қоныстары, қола 
дәуірі Солтүстік Түгіскен кесенелері және Тапа, Шөлқұм қоныстары Арал 
маңының ежелгі дәуірінен тың мәліметтер беріп отыр. Аймақтың ерте темір 
дәуірі, ерте ортағасырлар, ортағасырлар ескерткіштері Ұйғарақ және 
Түгіскен қорымдары, Шірік-Рабат,Бәбіш-мола, Баланды, Жетіасар қалалары, 
Жанкент, Кескен-күйік қалашықтары, Асанас, Женд қалалары өлке 
тарихынан көп археологиялық мәліметтер ұсынылып отыр.
Тоғыз жолдың торабында орналасқан Сыр өңірінің археологиялық 
ескерткіштері қалыптасу кезеңдерінде көршілес мәдениттермен тығыз 
қарым-қатынаста болып, солардың ықпалында дамып отырды 
Жоғарыда айтып өткендей Солтүстік-Шығыс Арал маңы Сырдарияның 
өзенінің көне сағалары Қуаңдария,Жаңадария Іңкәрдария мен Ескідариялық 
бойында орын тепкен археологиялық мұралар қазіргі Қызылорда облысының 
Сырдария, Қармақшы, Жалағаш, Қазалы аудандары территорияларында 
үлкен төбешіктер түрінде сақталған. 
Сырын бүгіп жатқан шағын территорияда осынша археологиялық 
ескерткіштердіңкөпткеп табылуы зерттеушілердің ғылыми қызығушылығын 
өзіне аударумен келеді. Біздің мақсатымыз Жетіасар,Жанкент, Сортөбе, 
Асанас, Қышқала қалаларының зерттелу тарихын толық қамту, сипаттау, 
талқылау және бағасын беру болып табылады. 
Сырдарияның төменгі ағысында орналасқан Жетіасар,Шірік-рабат, 
Жанкент,Сортөбе, Асанас, Қышқала ескерткіштерін зерттелуін талдай келе 
бірнеше кезең яғни өлкетанушылық кезең және оларды зерттеуге өлкеге орыс 
саяхатшылары, шығыстанушы ғалымдардың келу мерзімін айтуға болады.
Соның ішіндегі Жетіасар, Жанкент, Асанас, Қышқала қалалары жайлы
А.И.Левшинің, А.И.Макшеевтің ғылыми мақалары осы ескерткіштерге 
обалардан ажырата біліп, оны ғылыми мақаласында, еңбегінде көрсетуі. Бұл 
қалалар жайлы айта отырып олардың жоспарын қағаз бетіне түсіреді. Оның 
ішіндегі Сырдарияның төменгі ағысы Қамыс қорған, Райым бекінісін жобаға 
түсіріп осы өңірде отырған қазақтардың тұрмыс тіршілігін тамаша 
сипаттайды. Келесі зерттеуші патшалық армияның офицері осы аймақта 
отырған халықтан Жанкент қаласы және Жетіасар қалалары жайлы халық 
жадында сақталған аңызды қағаз бетіне түсіреді. Осы аңызы арқылы бұл 

91 
ескерткіштертің мерзімін жасайды. Жетіасар қалаларын бөлек орыс 
ғалымдары назар аударған ең үлкен қала Жанкент қаласын айтуға болады.
Осы өңірге келген ғалымдар Жанкент қаласын айналып өтпейтін болған.
Солардың ішінде П.Лерхті айтуға болады бұл осы қала аймағында 1858 
жылдың күзінде қазба жұмыстарын жүргізеді. Кейінен бұл өңірге художник 
В.В. Верещагин келіп ол да шағын қазба жұмыстарын жүргізеді. 1895 жылы 
құрылған Түркістан әуесқойлар үйірмесінің осы өңірге қызығушылығын 
таныта бастады. Олар: В.В. Бартольд, А.Симонов, В.В. Радлов, В.Смирнов, 
В.А. Каллаур, А.Кастанье болатын Жетіасар ескерткіштерінде поручик 
А.Симоновты ол алғаш болып Жетіасар ескерткіштері оның ішіндегі ең 
үлкен қалашығы Алтын асар қаласында қазба жұмыстарын жүргізген. 
Жергілікті халықтан осы қалаға байланысты аңыз әңгімелер жинастырып 
алғашында барлау жұмыстарын жүргізеді. Жетіасар ескерткіштерінің 
ішіндегі Алтын асар қаласына қатты қызығушылығы оянады. «Түркестанские 
ведомости» газетінде екі санында өз мақаласын жазады. Алтын асар мен 
Шоқ төбе деген жерде шағын қазба жұмыстарын жүргізіп, нәтижесінде 
ештеңе тапағанын айтады. Қазба барысында керамика сынықтары, 
моншақтар табылады. А.Симонов Үңгірлі асар, Қос асар қалаларын атап 
өтеді. Жергілікті халықтан жазып алған аңызын газет бетіне жариялайды. 
Жоғарыда айтып өткендей Жанкент, Жент, Асанас, Жетіасар қалаларын 
алғашқы өлкетанушылық тек сипаттап, шағын қазба жұмыстарын жүргізген. 
Кейбір қалаларды жоспарын береді. Жетіасар, Жанкент жайлы тек аңыз 
мәліметтерін береді. 
Сыр өңірінің кешенді ғылыми тұрғыдан зерттелуі өлкеге Хорезм 
археологиялық этнографиялық экспедециясының келуімен байланысты. Бұл 
экспедиция жетекшісі көрнекті ғалым С.П.Толстов алғаш осы аймақта 
орналасқан ескерткіштерді жүйелеп кезеңге бөліп шығады. Экспедиция 
тарихы сонау 1935 жылдан бастау алады. Көршілес Хорезм территориясы
Әмударияның төменгі ағысындағы ескерткіштерден ашудан бастаған (қазіргі 
Қарақалпақстан Автономиялық Республикасы аумағы). Алғашқы зерттеу 
жұмыстары нәтижесінде көптеген қалалардың, тұрақтардың, орындары 
ашылды. Бірақ, Хорезм экспедециясы Ұлы Отан соғысының басталуына орай 
өз жұмысын уақытша тоқтата тұрады. 1946 жылы Хорезм өз жұмысына қайта 
кірісіп бұл Хорезм территориясы Сырдарияның төменгі ағысы 
ескерткіштерін зерттей бастайды. Сырдарияның төменгі ағысындағы 
кешенді зерттеулер басталды. Бұл зерттеу әуеден барлау арқылы жүргізілген, 
осының нәтижесінде Сырдарияның ежелгі арналары – Інкәрдария және 
Жаңадария бойындағы Шірік–рабат мәдениетінің ескерткіштері (Шірік-
рабат, Баланды, Бәбіш-мола қала жұрттары) сонымен қоса сақ тайпаларының 
қоныстары, обалары (Түгіскен, Ұйғарақ), ортағасырлық (Жанкент, Жент, 
Бестам қала, Жент, Құм қала) қалалар және кейінгі орта ғасырлық 
ескерткіштеріне (қазақ мазарларында XVIII-XIX ғғ.) жүргізілген Соның 
ішіндегі ең үлкен жаңылығы Қуаңдария мен Ескідариялыққа қарай жүре 

92 
отырып Жетіасар қалалары кешенін ашты. Алғаш болып ескерткіштерге
мәдениет атауын берген С.П.Толстов болатын.
С.П.Толстов Жетіасар қалашықтарын үш негізгі топқа біріктіріп 
қарастырады. Бұл тұжырымын 1948 жылы жарық көрген «По древнем 
хорезмской цивилизаций» еңбегінде береді. Жетіасар ескерткіштерін 
толықтай барлау жүргізіп болған Хорезм экспедициясы енді қазба 
жұмыстарына кіріседі. Ең үлкен қала Жетіасар шатқалындағы Алтын асар 
аумағы 17 гектар алып жатыр. Қала аймағы бірнеше бөліктерден тұрады. 
Алғашқы қазба жұмыстары қалада, аймағындағы обаларда жүргізілді.
Қалалардан алынған керамика материалдары алынып өңделіп отырды.
Кейінен 1971 жылы Л.М.Левинаның қыш ыдыстар кешеніне 
байланысты «Керамика нижней и средней Сырдарыи » атты еңбегі жарық 
көрді. Жетіасар мәдениетінің өмір сүруін бірнеше кезеңдерге бөліп 
қарастырады. Б.з.д. ІV-ІІ ғғ. мерзімделетін осы шірікрабаттық қоныстармен 
қатар б.з.д. І мыңжылдықтың соңынан бастап жетіасар мәдениеті өмір сүре 
бастайды. «Шірікрабаттық» қоныстардан, «жетіасарлық» бекіністер өздерінің 
мықты қорғаныс жүйелерімен ерекшеленеді. Жетіасар ескерткіштері 
арасында бекінісі жоқ қалашық кездеспейді. 
Жетіасар Жанкент, Асанас қалаларын мекендеген халықтың 
шауашылығы кешенді сипатта болған. Яғни, олар мал шаруашылығы, 
егіншілік және балық аулау мен аңшылықты қатар алып жүрген. 
Сырдарияның төменгі ағысы ортағасырлық тайпалар табиғи ресурстарды 
барынша пайдалануға тырысқан. Егістік алқаптарды суландыру үшін 
жайылма суларды, малға азық ретінде қамыс шабындықтарды, ұсақ және ірі 
қаралар үшін маңайдағы құмды оазистерін, балық аулау үшін көптеген 
көлдер мен өзендердің шұңғылдарын пайдаланған. 
1946–1991 жылдары аралығында Хорезм экспедециясның тарапынан 
жүргізілген қазба жұмыстарының нәтижесінде жоғарыда айтып өткендей 
көптеген ғылыми еңбектер мақалалар жарияланды. Осы уақыт аралығында 
Хорезм экспедециясын тарапынан жүргізілген археологиялық ізденіс 
жұмыстары әлі күнге дейін өз бағасын алған жоқ. 
2004 жылы мемлектік «Мәдени мұра» бағдарламасының аясында
2006-2007 жж. Ә.Х Марғұлан атындағы Археология институтының Шірік-
рабат археологиялық экспедициясының барлау отряды (жетекшісі Ж. 
Құрманқұлов) «Мәдени мұра» бағдарламасының аясында «Қызылорда 
облысының ескерткіштер жинағын» шығару мақсатында Жетіасар, Жанкент, 
Асанас, ескерткіштеріне толық археологиялық барлау жұмыстарын 
жүргізілді. 
2014-2020 жылдар аралығында Қызылорда облысы әкімдігінің 
қолдауымен бірнеше ортағасырлық қалаларға археологиялық қазба 
жұмыстары жүргізіле бастады. Оның ішіндегі астана болғана қалалар: 
Шірік-рабат қалашығы, Жанкент шаһары, Сығанақ қалашығы, Сортөбе 
қалашығы, Асанас қалашығы, Қышқала қалашығы осы аралықта жүргізілген 
археологиялық қазба жұмыстары барысында құнды археологиялық 

93 
жәдігерлер алынды. Осы ескерткіштерге қазба жұмыстары барысында 
туристік орталыққа айналдыру барысында қайта қалпына келтіру 
жұмыстарыда жүргізілді.
Сонымен, Орта Азияның ертедегі жерөңдеушілер тараған аймақтарда, 
соның ішінде Сыр өңірінде алғашқы қауымдық қорғаныс жүйелері 
қалыптасып, даму үдерісі жүрген.
Сырдарияның төменгі ағысында тіршілік еткен ежелгі халықтар үшін, 
қорғаныс ең бірінші кезектегі мәселе болған. Зерттеу жұмысы барысында 
қарастырылған ескерткіштердің барлығы дерлік, мықты бекіністі, қорғаныс 
жүйесі дамудың бірнеше сатысынан өткен қалашықтар мен қамалдар. Бұдан 
көретініміз сыртқы қауіп-қатер мен шапқыншылықтардың көптігі ғана емес, 
сонымен бірге Сыр өңірінің орта ғасырлық тайпаларының экономикалық 
және әскери-техникалық мүмкіндіктерінің мол болғандығын аңғартады. 
Сыр бойының орта ғасырлық қалашықтарының жоспар-құрылымын 
ауқымын, олардың қорғаныс жүйесін жаңа дереккөздерге сүйене отырып 
зерттеу арқылы және терең әрі тиянақты, ыждағатты археологиялық қазба 
ізденістерін жүргізу арқылы өткен тарихын айқын қалпына келтіруге болады. 
Қалалық ескерткіштерді археологиялық тұрғыдан зерттеу және 
ескерткіштерді 
типологиялық 
классификациялау 
барысында: 
қала 
құрылымы, шаруашылығы, қолөнер, экономикасы, этномәдени тегі, 
демографиялық бейнесі т.б. арқылы оның өлке тарихындағы рөлі, алыс-
жақын елдермен қарым-қатынасы, даму деңгейі мен үдерістерін айқындау 
мүмкін болып отыр. 
Қалалық ескерткіштерді археологиялық тұрғыдан зерттеу және 
ескерткіштерді типологиялық классификациялау: қала құрылымын, 
қолөнерін, экономикасын, этномәдени тегін, демографиялық бейнесін және 
т.б. анықтап, сол арқылы қалашықтардың өлке тарихындағы рөлін, алыс-
жақын елдермен қарым-қатынасын, даму деңгейі мен үдерістерін айқындауға 
мүмкіндік береді. 

жүктеу/скачать 3.11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: