А. М. Саидов, Н. Д. Жангабылова, Б. Аманжол

54 
4 ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУЛЕР 
4.1 Теориялық зерттеудің әдістері мен ерекшеліктері 
 
Аналитикалық зерттеу әдістері объектінің ішіндегі немесе сыртындағы 
функционалды байланыстарды сипаттайтын физикалық модельдерді зерттеу 
үшін қолданылады. Олардың кӛмегімен модель параметрлері арасында 
математикалық байланыс орнатылады. Бұл әдістер объектіні терең зерттеуге 
және дәлелдер мен функциялар арасында сандық дәл байланыс орнатуға 
мүмкіндік береді [2]. 
Теориялық зерттеу әдістері теориялық зерттеудің жалпы құрылымын 
және негізгі және кӛмекші міндеттерді тақырыптың атына және қойылған 
мәселеге сәйкес шешудің әдістерін анықтайды. 
Теориялық зерттеулер жаңа ғылыми гипотезалар құруға, зерттелмеген 
құбылыстарды немесе процестерді терең түсіндіруге, жекелеген құбылыстарды 
немесе процестерді жалпылауға, ғылыми зерттеудің стратегиясы мен 
тактикасын негіздеуге, сонымен қатар басқа да осыған ұқсас мәселелерді 
шешуге бағытталған шығармашылық болып табылады. 
Ғылыми зерттеу зерттеушінің интеллектуалды жұмысына (ойлауына) 
негізделген. Теориялық зерттеудің маңызды элементі - ақыл-ой жұмысы. 
Зерттеудің теориялық әдістері ӛте кӛп, сондықтан таңдауды тек нақты ғылыми 
мәселеге сәйкес жасауға болады. 
Эксперименттерді қолдана отырып, зерттеудің аналитикалық әдістері. 
Кез-келген физикалық процестерді аналитикалық немесе эксперименталды түрде 
зерттеуге болады. Аналитикалық тәуелділіктер - физикалық процестердің 
математикалық моделі. Мұндай модель теңдеу немесе теңдеулер жүйесі, 
функция және т. б. түрінде ұсынылуы мүмкін. 
Бірақ математикалық модельдерде елеулі кемшіліктер бар: 
1. Сенімді тәжірибені жүргізу үшін шекті жағдайларды белгілеу қажет. 
Оларды анықтаудағы қателік зерттелетін процестің ӛзгеруіне әкеледі. 
2. Жиі зерттелетін процесті кӛрсететін аналитикалық ӛрнектерді табу қиын 
немесе мүмкін емес. 
3. Математикалық модель (болжам) жеңілдетілген кезде процестің 
физикалық мәні бұрмаланады. 
Эксперименттік зерттеу әдістері зерттелетін процесті тереңірек және 
егжей-тегжейлі зерттеуге мүмкіндік береді. Алайда, эксперимент нәтижелерін 
физикалық мәніне жақын басқа процеске беруге болмайды. Бұл кез-келген 
эксперименттің нәтижелері тек зерттелетін процестің жеке ерекшеліктерін 
кӛрсететіндігіне байланысты. Тәжірибеден, егер сіз бір уақытта әртүрлі 
параметрлерді ӛзгертсеңіз, процеске қандай факторлар шешуші әсер ететінін 
анықтау мүмкін емес. Бұл эксперименттік зерттеуде әрбір нақты процесті ӛз 
бетінше зерттеу керек дегенді білдіреді. Эксперименттік әдістер айнымалылар 
арасында олардың ӛзгеруінің қатаң белгіленген аралықтарында жеке 
тәуелділіктерді орнатуға мүмкіндік береді. 

55 
Осылайша, 
аналитикалық 
және 
эксперименттік 
әдістердің 
артықшылықтары мен кемшіліктері бар, бұл тәжірибелік мәселелерді шешуді 
қиындатады. Сондықтан екі әдістің де жағымды жақтарының үйлесімі 
перспективалы және қызықты [2]. 
Зерттеудің ықтималды-статистикалық әдістері. Осы әдістерді 
қолданған кезде математикалық аппарат қолданылады. Ықтималдық процесі - 
бұл кездейсоқ факторлардың әсерінен белгілі бір жүйенің сипаттамаларын 
немесе күйін уақыт бойынша ӛзгерту процесі [3]. 
Жүйелік талдау әдістері. Жүйелік талдау дегеніміз - ӛзара әрекеттесетін 
элементтердің күрделі жиынтығы болып табылатын күрделі объектілерді-
жүйелерді зерттеудің әдістері мен әдістерінің жиынтығы. Жүйелік талдаудың 
мәні - жүйенің элементтері арасындағы байланыстарды анықтау және олардың 
жүйенің мінез-құлқына әсерін белгілеу [5]. 
Жүйелік талдау әдетте тӛрт кезеңнен тұрады: 
1. Міндет қою. Зерттеудің мақсаттарын, міндеттерін және процесті 
зерттеу критерийлерін анықтаңыз. Бұл ӛте маңызды кезең. Мақсаттарды 
дұрыс емес немесе толық емес қою барлық кейінгі жұмысты жоққа шығаруы 
мүмкін. 
2. Жүйенің шекарасын белгілеу және оның құрылымын анықтау. 
Мақсатқа қатысты барлық нысандар мен процестер екі классқа бӛлінеді: 
жүйенің ӛзі және сыртқы орта. Жабық және ашық түрлерін ажыратады. 
Жабық жүйеде сыртқы ортаның әсерін елемеуге болады. Содан кейін жүйенің 
құрылымдық бӛліктері бӛлініп, олар мен сыртқы орта арасындағы ӛзара 
әрекеттесуді орнатады. 
3. 
Жүйенің 
математикалық 
моделін 
құрастыру. 
Алдымен 
элементтердің параметрлері анықталады, содан кейін белгілі бір 
математикалық аппаратты қолданыңыз (сызықтық бағдарламалау, жиындар 
теориясы және т.б.). 
4. Теориялық зерттеулер [2]. Кез-келген теориялық зерттеу жүргізу 
кезінде бірнеше мақсат қойылады: 
- Барлық алдыңғы зерттеулердің нәтижелерін жалпылау және осы 
нәтижелер мен тәжірибелік деректерді ӛңдеу және түсіндіру арқылы жалпы 
заңдылықтарды табу; 
- Тікелей зерттеуге қол жетімсіз объектіні зерттеу; 
- Алдыңғы зерттеулердің нәтижелерін зерттеулердің барлық кӛлемін 
қайталамай, бірқатар ұқсас объектілерге тарату; 
- Эксперименттік зерттеу объектісінің сенімділігін арттыру. 
Теориялық зерттеулер жұмыс гипотезасын әзірлеуден және зерттеу 
объектісін модельдеуден басталады және теорияны қалыптастырумен 
аяқталады. Теория ӛзінің дамуында объектінің параметрлерін сандық 
ӛлшеуден және болып жатқан процестерді сапалы түсіндіруден бастап, 
оларды әдістер, ережелер немесе математикалық теңдеулер түрінде 
ресімдеуге дейінгі жолдан ӛтеді. 
Кез-келген модельді құру мәселенің шарттарын айтарлықтай 

56 
бұрмаламай елемеуге болатын елеусіз факторларды жою мақсатында 
қабылданған болжамдарға негізделген. Бұл жағдайда зерттеуші қабылданған 
модельдің нақты объектіге сәйкестігін нақты кӛрсетуі керек, ӛйткені 
болжамдарды негізсіз қабылдау зерттеу жүргізу кезінде ӛрескел қателіктерге 
әкелуі мүмкін. Бірақ объектіге әсер ететін кӛптеген факторларды ескере 
отырып, талдауға болмайтын күрделі аналитикалық тәуелділіктерге әкелуі 
мүмкін [3]. 
Теориялық зерттеулер бірнеше сипаттамалық кезеңдерді қамтиды: 
- процестер мен құбылыстардың физикалық мәнін талдау; 
- зерттеу гипотезасын тұжырымдау; 
- физикалық модель құру; 
- математикалық зерттеу; 
- теориялық зерттеулерді талдау және қорыту; 
- тұжырымдарды тиянақтау. 
Теориялық зерттеу процесі қабылданған теориялық модельдердегі 
қайшылықтарды анықтауға байланысты әр түрлі мәселелерді үздіксіз қою 
және шешумен қатар жүреді. 
Кез келген міндет ақпараттық жүйеде айқындалған бастапқы шарттарды 
және талаптарды, яғни оны шешу кезінде ұмтылуға тиіс мақсатты қамтиды. 
Мәселенің бастапқы шарттары мен талаптары үнемі қарама-қайшылықта 
болады, және оны шешу барысында олар мәселенің шешімі алынғанға дейін 
бірнеше рет салыстырылып, нақтылануы керек. 
Техникалық ғылымдарда теориялық зерттеулер жүргізу кезінде, әдетте, 
әртүрлі математикалық әдістерді қолдана отырып, алға қойылған гипотезалар 
мен тұжырымдарды математикалық формализациялауға бейім. Есепті 
математикалық ресімдеу процесі бірнеше кезеңнен тұрады: 
- есептің математикалық тұжырымы; 
- математикалық модельдеу; 
- шешу әдісі; 
- алынған нәтижені талдау. 
Математикалық модель - зерттелетін объектінің белгілі бір жақтарын 
сипаттайтын математикалық қатынастар жүйесі (функциялар, теңдеулер, 
формулалар, теңдеулер жүйесі). 
Математикалық модельдеудің бірінші кезеңі тапсырманы құруды, 
объектіні және зерттеу мақсаттарын анықтауды, объектіні зерттеу және 
басқару критерийлерін белгілеуді, оның шекараларын белгілеуді қамтиды. 
Әсер ету салалары, яғни сыртқы объектілермен маңызды ӛзара 
әрекеттесу аймақтары. Бұл аймақтың ішінде объектіні мәселені шешудің 
бастапқы және шекаралық шарттары белгіленген жабық жүйе ретінде 
қарастыруға болады. 
Модель түрін таңдау математикалық модельдеудің келесі кезеңінде 
жүзеге асырылады. Кейде олар бір объектінің бірнеше моделін жасайды және 
зерттеу нәтижелерін нақты объектімен салыстыра отырып, ең дұрысын 
таңдайды[3]. 

57 

жүктеу/скачать 1.25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: