Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау министірлігі

7 
Фридрих Гегель, Огюст Конт, Герберт Спенсер, Карл Маркс, кейіннен Эмиль 
Дюркгейм, Макс Вебер, Габриель Тард, т.б. әлеуметтану шылардын 
әлеуметтік теориялары болатын. 
Осы аталған ойшылдардың әрқайсысы тарихи процесті ғылыми түрде 
тусіндіруге аса құнды үлес қосты. Олардың қоғам дамуы жөніндегі тұжы-
рымдамалары өмірдің және ғылымнын алға қойған сауалдарына бірегей 
және мазмұны терең жауаптар қайтарды, сондықтан да олардың ілімдері 
қазіргі әлеуметтік проблемаларды шешуде де өздерінің маңыздылығын 
жоғалтқан жоқ. 
Әлеуметтанушының осы саланы зерттеу кезінде басшылыққа алатын 
дүниетанымы мен методологиясы — философия мен әлеуметтанудың 
әрдайым органикалық, байланыста болатынын көрсету. Сонымен қатар, бұл 
ғылым салалары өз дербестіктерін де сақтап келеді. Әлеуметтанудың 
дербестігін кезінде француз әлеуметтанушысы Эмиль Дюркгейм атап 
көрсеткен еді. Ол өзінің «Әлеуметтану әдісі» деген еңбегінде «Әлеуметтану 
ерекше жене жеке-дара ғылым» екенін жазып, онын әлеуметтік фактілерді 
обьективті зерттеуге бағытталғаның түсіндірді. Әлеуметтанудың ғылыми 
сипаты мен мазмұны жөніндегі осындай байыпты пікірді қазіргі көптеген 
белгілі әлеуметтанушылар ұстанып отыр, солардың арасында П. 
Лазарсфельд, Р. Мертон, Т. Парсонс, т.б. бар. Олар әлеуметтануды 
философиялық ғылым деп сыңаржакты пікір білдірген емес. Алайда, олар 
көптеген 
әлеуметтік 
құбылыстарды 
түсіндіруде 
философиялық 
дәлелдемелерге жүгінеді, соның ішінде позитивизм, прагматизм, интуитизм, 
т.б. солар сияқты ағымдарға сілтеме жасайды. Ол орынды нәрсе. Өйткені 
қайсыбір қоғамдық құбылысты әлеуметтік терең зерттеу логикасының өзі 
сол талдау мен сараптаудан туындайтын корытындыларды философиялық ой 
елегінен өткізуге әкеліп соқтырады. 
Түптеп келгенде, қазіргі әлеуметтану - тұтас әлеуметтік жуйе күйіндегі, 
қоғам жөніндегі, оның жүйешелері (подсистема) мен жекелеген элементгері 
туралы өз алдына дербес ғылым. Кез келген қоғамдық құбы-лыс қоғамның 
әлеуметтік жүйесінің элементі болып саналады. Осы жуйенің шеңберінде 
бүкіл әлеуметтік құбылыстар мен процестер, олар-дың өзара бір-бірімен 
әрекеті ғылыми сараптаудан өтеді. 
Қоғам жүйесі түзілім ретінде өзінің элементтерімен және сол 
элементтердің кез келген жиынтығымен салыстырғанда ғана ерекше сапаға 
ие болады. Ежелгі ойшылдардың пайымдауынша. Тұтастық өзі қамтитын 
бөліктердің жиынтығынан әлдеқайда үлкен. Оның элементгері интегра-
тивтік тиімділікке жетіп, тұтастық жаңа сапаға ие болады. Бұл жаңа сапа-лар 
қоғамның жүйесі ретінде белгіленеді. 
Қоғам 
осы 
сапаларға 
байланысты 
өзін 
қалыптастыратын 
субьектілерден, әлеуметтік институттардан, қоғамдық өмір салаларынан, т.б. 
сол сияқтылардан дербестігін сақтап қалады. Ең алдымен қоғамнын өмір 
суру механизмдерін зерттейтін, түрлі субьектілердің өзара әрекетін 
зерделейтін, ұйымдар мен әлеуметтік институттарды қарастыратын 

8 
әлеуметтану ғылымы баяндалған жағдайды ерекше белгілеп, делеллейді.
Әлеуметтану сондай-ақ, қоғам дамуының заңдарын да ашады және оларды 
зерттейді.
Әлеуметтану - қоғамдық құбыластардың беймәлім жақтарын зерделеп, 
социумда қалыптасқан алеуметтік қатынастарды адам факторымен 
ұштастырып қарастыратын ғылым. 
Бірақ қоғамды бұл ғылымнан басқа да бірнеше қоғамдық ғылымдар: 
тарих, саясаттану, құқық, психология, т.б. өз ағымына сәйкес зерделеп, 
зерттейді. Будан: сонда әлеуметтану қоғамның несін зерттейді? — деген 
занды сауалдын тууы ықтимал. Бұған жауап беретін болсақ, оның пәнін, яғни 
зерттеу такырыптарын анықтайтын дәлел ретінде әртурлі ой-пікірлерді 
ұсынар едік. 
Ғалымдардың өз ішінде осы мәселе жөнінде әлі күнге дейін тұрақтал-
ған пікір жоқ. Бұл мәселеде әркім өз көзқарасын жөн санайды. Дегенмен, 
әлеуметтану пәні туралы негізгі ұстанымдарына сәйкес ғалымдарды екі топ 
пен бағытқа бөліп қарастыруга болады:
1) әлеуметтанудың зерттеу тақырыбын өз зерттеу қорытындыларымен 
байланыстырған оқымыстылар;
2) элеуметтану пәнінен осы ғылымның ең басты ұғымын тауып, сол пәнге 
айналуы тиіс деп санайтын ғалымдар. 
Демек, әлеуметтанудың пәні деп отырғанымыз — қоғам мен адамның 
беймәлім қырлары. құпия жақтары, яғни олардың арасындағы қатынас-тар, 
байланыс механизмі мен құрылымы, әлеуметтік ұйымдар, әлеуметтік 
институттар, әлеуметтік іс-әрекет пен адамдардың мінез-құлықтары, 
мүдделері мен мұқтаждықтары, құндылықтары, бұлардың өмірде байқа-луы 
мен өзгеріске ұшырауын қалыптастырған себептер және олардың 
натижелері. 
Әлеуметтанудың обьектісі мен пәні оның білімдік құрылымы мен 
деңгейлерін анықтайды. 
Объект дегеніміз — бізді қоршап тұрған объективтік нақтылы өмір, ол 
қоғам, адамдар, оның алуан түрлі бір-ліктері (отбасы, топ, тап, әлеуметтік 
мекемелер, институт- тар, мемлекет, т.б.), тіпті адамның өзі, оның барлық 
іс-әрекеті, қызметі, санасы, тәртібі, т.б. Бұлар зерттелетін объекті 
болғаннан кейін субъектіден тәуелсіз, тыс өмір сүреді. Оларды адам 
өзінің теориялық немесе практикалық мәселелерін шешу арқылы алға 
қойған мақсатына жету үшін пайдаланады 
"Әлеуметтік" деген ұғымға ғылыми терең анықтама, түсінік берген К. 
Маркс пен Ф. Энгельс болды. Олар қо-ғамды, ондағы үдерістер мен 
қатынастарды зерттегенде екі ұғымды қолданды. Бірі — "қоғамдық", екіншісі 
— "әлеу-меттік", Маркс пен Энгельс қоғамның әр салаларының байланысы 
туралы әңгіме еткенде "қоғамдық", "қоғамдық қатынастар" ұғымдарын, ал, 
адамдардың бір-бірімен қаты-настарының табиғатын, мазмұны мен мәнін, 
олардың қо-ғамдағы жағдайын, ондағы оның алатын орнын, рөлін 
меңзегенде "әлеуметтік" ұғымын кең қолданьп, осыған сәйкес "әлеуметтік 

9 
қатынастар" ұғымы туралы айтқан. 
"Әлеуметтік" дегеніміз, нақтылы қоғамдағы қоғамдық қатынастардың 
жиынтығы. Бұл қатынастардың жиынтығы жеке тұлғалар мен олардың 
белгілі бір тобының белгілі бір іс,кеңістікте, уақытта іс-әрекеттерінде 
атқарған қызметте-рінде байқалады. 
Категориялардың негізінде әлеуметганудың заңдары қалыптасады. 
Әлеуметтанудың категориялары алуан түрлі болады. Бүған адам қоғамына 
тән қасиеттердің бәрі кіреді: "әлеуметтік жүйе"; "әлеуметтік байланыс";
"әлеуметтік қатынас"; "әлеуметтік процесс", "әлеуметгік тұлға"; "әлеу-
метгік бірлік"; "әлеуметгік құрылым", "әлеуметтік ұйым", "әлеуметтік
институт"; "әлеуметтік бақылау"; "әлеуметтік басқару"; "әлеуметтік 
ережелер" (бұған құқықтық ережелер, оның жартылай бөлігі);
"әлеуметтік стратификация", "әлеуметтік рөл", "статус", "әлеуметгік тәртіп", 
"әлеуметтік сана", "әлеуметтік талап-тілек", "әлеуметтік топ", "әлеуметтік 
мүдде", "әлеуметтік тұтыну", "әлеуметтік қауіпсіздік", "әлеуметтік қорғау", 
"әлеуметтік белсенділік", т.б. категория-лардың көмегімен нақтьлы өмірдің 
үлгілері мен әлеуметтік мәні жасалады. 

жүктеу/скачать 0.69 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: