А. Эбшкаев З. Бейсенбайкызы казак tijiih о к; ы т у 0Д1стемес1 Алматы, 2014

керек дегенге кецш беле бермейипз (бул женшде келеЫ такырыпшада 
толык айтылады). Непзп окулыкта салыстыру sflici, кернекшк sxiici, 
катан, уяц, жуп дауыссыздарын 
мэтшнен тауып жатгыктыру сиякты 
эдютемелйс 
нускаулар 
усыньшады. 
Э.Исабаевтыц 
ецбепнде 
дауыссыздарды окытуда тэж!рибе колдану орынды керсетшген. «Саусакты 
жуткыншакка 
типзш 
б, 
в 
дыбыстарын 
айтады. 
Сонда 
дауыс 
шымылдыгыныц аздап д1р1лдейт1нд1г1н байкайды. Сол сиякты кулакты 
саусакпен б1теп б, в дыбыстарын айтканда жацгырык есилгенш байкзуга 
болады. Сондай-ак алаканньщ сыртын тосып дыбыстаганда 
iuxreH 
шыккан 
ауа каркынсыз, солгын болады. Сонында ауызга алаканньщ сыртын тосып, 
п, ф, т дыбыстарын айтканда, йнтен шыккан ауа ne6i каркынды 
шыгатындыгын салыстырады». Алгашкы ею тэж1рибеш атакты фонетист 
профессор В.А.Богородицкий колданган болатын. Дауысты мен дауыссыз 
дыбыстьщ непзп ерекшелшн академик Л.В.Щерба езшщ «Француз тип 
грамматикасында» жаксы.керсеткен болатын. Б1здщше, катан жэне уяц 
дыбыстарды ажыратуда бул экспериментпк тэж1рибе басты орын алып, 
баска эдютер осыларга жэрдемш! болуы керек. ©йткеш бул тзж1рибелер 
эр окушыныц байкауына онай эр! кызгылыкгы, сонымен катар саналы 
мецгеретвдей дэрежеге жетш, дагдыга айналады. Э.Исабаев керсеткен 
ушйнш жол катан мен уяцныц ерекшелшн аша алмайды. бйткеш 
дауыссыз дыбыстыц кай-кайсысы болсын, кедерпге ушырау аркылы пайда 
болатындыктан, лепи, каркынды болады. Демек, уяцдарды айтканда ауа 
каркыны солгын шыгады, катацдарды айтканда каркынды, л е г т шыгады 
деу дурыс емес. Академик Л.В.Щерба дауысты дыбыс кезшде фонациялык 
ауа каркынсыз, лепаз болып, дауыссыздар кезвдеп ауа каркынды болады 
деген, оны академик 1.Кецесбаев та куптайды. Оны тэж
1
рибе де дэлелдеп 
отыр.
Дауыссыз дыбыстарды окыту эдютемеы бойынша: 
1. Дауысты 
дыбыстармен салыстырыла окытылады. 2. Дауыссыздардыц дауыс 
катысына карай катац, уяц, ундо болып белшуш аныктату ушш, алдымен, 
кестен! байкатып, каншасы катац, уяц, я ущц екенше окушылардьщ кезш 
жетюзу керек. Одан сон катан мен уяц салыстырыла айткызылады, ол 
ymiH ею турл1 тэсш колданылады: а) эр окушы ез тамагын оц колымен 
устап турып, т-д, к-г дыбыстарын айтады да, кай дыбысты айтканда 
тамакта д1рш пайда болады, кайсысында болмайтындыгын айтып отырады. 
Демек, д1рш жагдайында ол дыбыс 
- уяц, д1рщдемесе катац 
болатындыгын ескеру керек; э) ею кулагын алаканымен басып отырып, сол 
дыбыстарды айтады: бастын imi куцпрлесе - уяц, куцпрлемесе - катац. 
Осы ек1 тэсшмен окушы кестедеп катац дыбыстарды б1рыцгай, уяц 
дыбыстарды б1рыцгай айтып шыгады. Бул кезде окушыга сол дыбысты 
жалац (дауысты дыбыс коспай) айту тапсырылады. Еюнцд кезекте 
кестедеп жуп дыбыстарды алма-кезек айтады. Сол аркылы катац-уяцныц 
сырын жаксы тус1нед!. Осыдан соц неге катац дыбыс болады дегенге 
«салдыр» угымын айту керек. Неге уяц болады дегенде: тамак куысында 
дауыс шымылдыгы болатындыгын, ол жумыс ютегенде д1р1лдешц, одан ун
69

пайда болады деп туспадру керек. Ундо дыбысты тусшд1ргенде «у н » деген 
терминге кецш аудару керек. Унгц дыбыстарды езара салыстыру аркылы 
олардын ерекшелжтерш бшу кажет. Ол ушщ мугатм ущй дыбыстардыц 
шннде мурын куысьшыц кдтысы аркылы жасалатындарын жэне ауыз 
куысы аркылы жасалатынын салыстырмалы турде керсетед
1
.
Мурын жолды 
Ауыз жолды
м, н, н 
р, л, и, у
Буларды дыбыстатып байкату ушш мурынды кысып айтады.
К^орыта келгенде, тш дыбыстарын окушыларга ic жузшде менгерту 
ушш, алдымен, мугал
1
мнш e3i 3p6ip дыбыстын ерекшелшн жаксы бшп, 
оны окушыларга уйретудщ алуан турл1 эд
1
сгемел
1
к эдк-тэсшдерш 
колданады.
«Дыбыс пен эрш», «Алфавит» такырыптарын окыту. Дыбыс пен 
эрштщ аракатынасын зерттейтш ш м - графика деп аталады. Окыту кшде 
дыбыс - сейлеу мушелершен пайда болып айтьшатын жэне кулакка 
естшетш физикалык кубьшыс. 

жүктеу/скачать 6.25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: