Саясаттану

86
6. Саяси партия мемлекеттік билік пен азаматтардың арасындағы байланыс 
құралы деген тұжырымдаманы қалай түсінесіз? 
7. Қазақстан Республикасының “Қоғамдық бірлестіктер туралы” Заңының 
негізгі мазмұны.
8. Қазақстан Республикасының “Саяси партиялар туралы” Заңының негізгі 
мазмұны.
9. Қоғамдағы көппартиялықтың маңызы 
10.Қазіргі кезеңдегі Қазақстандағы саяси партиялар мен қоғамдық ұйымдар.

87
YІ тарау
САЯСИ МӘДЕНИЕТ: МӘНІ, ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ 
ДАМУ ПРИНЦИПТЕРІ
1. Ұлттық мәдениет және саяси мәдениет 
«Саяси мәдениет» деген түсінікті «рухани мәдениет» және «ұлттық 
мәдениет» ұғымдарынан айыра білу қажет. Әрбір қоғамдағы рухани
мәдениеттің даму деңгейі ең алдымен білімнің жетілуімен байланысты. Рухани 
мәдениет, әрине, халықтың, ұлттың тарихы, дәстүрлері, әдет-ғұрыптарымен 
тікелей байланысты және соларға негізделеді. 
Ұлттық мәдениет -  саяси проблемалардың немесе саясаттың әсерінсіз 
қалыптасатын тарихи процесс саласы. 
Ал саяси мәдениетті қалыптастырушы –қоғамдағы саяси процестер. 
Әрбір мемлекеттегі саяси мәдениеттің қалыптасуы немесе өзгеруі саяси 
режиммен (саяси тәртіппен) байланысты. Қоғамда саяси режим өзгерген 
жағдайда, саяси мәдениет те сол режимге бейімделіп, қайта қалыптаса 
бастайды. Мысалы, Қазақстан өзінің тарихында әр түрлі саяси режимдерді -
хандық, патшалық, тоталитарлық режимдерді басынан өткерді.. Қазіргі кезеңде 
демократиялық режим орнықтыру жолында. Осы саяси режимдердің ауысуы 
қазақ халқының ұлттық рухани мәдениетінің негіздерін өзгерте алған жоқ, 
капитализм және социализм жағдайында да рухани мәдениет өзіне тән 
құндылықтарын сақтап қала береді. 
Әрбір елдегі саяси мәдениетті дамытудың негізгі мақсаты – азаматтарды 
мемлекеттік саясатты, қоғамдағы ұстаным етілген саяси идеологияны, мемлекет 
құрылымын, оны іске асыру тәсілдерін танып білуге мемлекеттік және 
қоғамдық істерде өз отанының мүддесі үшін қызмет етуге бағыттау. Қорыта 
айтқанда, саяси мәдениеттің маңызы – азаматтардың қоғамның саяси жүйесін 
қолдап оны дамытуға белсенді қатысуы. 
Бұл тұста саяси мәдениетті қалыптастыратын қоғамдық күштер қандай, 
оның мазмұны мен түрін кімдер айқындайды? - деген сұрақ туындайды. 
Қоғам мүшелерін мемлекеттік саясатқа бағыттау саясаттануда 
әлеуметтендіру (социализация) деп аталады. Саяси әлеуметтендіру қоғамдағы 
ұрпақтардың дамуына сәйкес бастапқы және соңғы болып екі кезеңге бөлінеді.
Бастапқы кезең отбасы мен бастауыш сынып балаларын қамтиды. Соңғы 
кезеңнің қатарына мемлекет, білім беру жүйесі, бұқаралық ақпарат құралдары, 
саяси партиялар, қоғамдық ұйымдар мен қозғалыстар, мемлекет жатады. 
Саяси әлеуметтендірудің алғашқы кезеңі отбасындағы жас балалардың 
саяси мәдениетінің қалыптасуы - ата-анасының саясатқа деген көзқарастарынан 
басталады. Билік саласындағы белгілі тұлғалардың, теледидардан күнде 
көретін саясаткерлер немесе көшеде кездесетін полиция қызметкерінің 
бейнелері арқылы да баланың бойында саясатқа байланысты алғашқы сезім 
қалыптасады.Ал діни дәстүрдегі Иран, Пәкістан, Ирак және Ауғанстан 

88
мемлекеттерінде саясатпен алғашқы таныстық дін қызметкерлері арқылы 
қалыптасуы мүмкін. 
Бұрынғы Кеңес Одағында мемлекеттік идеология тарапынан балаларға 
арнайы саяси тәрбие беру үшін “Октябршылдар”, “Пионер” атты балалар 
ұйымдары қызмет етті. Бұл ұйымдар осы режимнің саяси мәдениетінің 
қалыптасуының бастапқы сатысы болатын. 
Саяси мәдениет қалыптасуының соңғы кезеңіне жататын негізгі ұйым–
мемлекет. Мемлекет бұл қызметті заң арқылы атқарады. Елдің барлық 
азаматтарына ортақ заңдар арқылы саяси мәдениеттің негізгі белгісін, саяси 
менталитет (адамдардың бірін-бірі түсінушілігін) қалыптастырады. 
Мемлекеттік рәміздер (символдар) қабылданды. Қазақстанның басты 
рәмізі – Республика болып танылады. Бұл мемлекет басқару түрі ретіндегі
демократиялық құндылық. Мемлекет басқа да рәміздерін – Туын, Елтаңбасын, 
Әнұранын бекітіп, азаматтарының өзін-өзі ұстау үлгілерін қалыптастырады. 
Саяси мәдениет негіздерінің бірі ретінде патриоттық тәрбие беру мәселесі 
маңызды орын алады. 
Саяси мәдениеттің негізгі қызметтеріне жататындар:
1.Тәрбиелік қызметі: саяси білімі жоғары тұлға дамуына, қалыптасуына, 
олардың саяси ой-санасын кеңейтіп, саяси ынтасын жоғарылатуға бағытталған 
қоғамдық-саяси мақсаттардағы іс-қимылына игі әсер етеді, азаматтардың 
әлеуметтік белсенділігін арттырады. 
2.Біріктірушілік қызметі: саяси мәдениет қалыптасатын жүйенің тірегі 
ретінде қызмет етеді, билік жүйесінің әлеуметтік негізін қалайды. 
3.Танымдық қызметі: азаматтарды қоғамдық тәртіпке, мемлекеттің ішкі 
және халықаралық саясатын ұғынуына, бұрынғы және қазіргі саяси жүйені, 
саяси қайраткерлер мен басқа да лауазымды адамдарды бағалай білуге 
үйретеді. 
4.Қорғау қызметі: мемлекеттілікке бастаушы, саяси құрылымның 
қорғаушысы, қоғамның жедел дамуына сәйкес келетін саяси құндылықтарды, 
игіліктерді сақтау қызметтерін атқарады. 
5.Сабақтастық қызметі: жаңа ұрпаққа қоғамдық сана мен тәжірибеде
танылған қоғамдық тәртіп үлгілерін жеткізу. 
Саяси мәдениет азаматтардың қоғамның саяси өміріне неғұрлым 
белсене қатысып, мемлекеттің саяси жүйесін қалыптастыруға маңызды әсерін 
тигізеді. 
Сонымен, саяси мәдениет дегеніміз - адамдардың саяси білімдерін, 
саяси ой-пікірлерін қалыптастыратын және олардың саяси процестерге 
қатысудағы 
мінез-құлықтары 
мен іс-әрекеттерін бейімдейтін 
қоғам 
мәдениетінің ерекше саласы. 
Елдегі саяси мәдениеттің біртұтастығы қоғамның тұрақтылығын, 
көптеген саяси құбылыстардың болжамдарын айқындаудың негізін қалайды. 
Қоғамдағы саяси мәдениеттің қалыптасуы мен дамуында әртүрлі 
проблемалар кездеседі. Біріншісі, қандай да болмасын, қоғам бірнеше 
әлеуметтік топтардан тұрады. Олар: кәсіби, ұлттық, діни, жас ерекшеліктеріне 
қарай, аймақтық және тағы басқалары болып бөлінеді. Осындай топтардың 

89
кейбірі қоғамдағы жалпы бағытталған саяси мәдениеттен дәстүрлеріне, 
мүдделеріне, өз көзқарастарына байланысты ерекшеленуі мүмкін. Осындай 
ерекшеленуші әлеуметтік топтарды саяси әдебиетте субмәдениет деп атайды. 
Субмәдениет деп қоғамда үстемдік ететін саяси мәдени бағыттан 
айтарлықтай ерекшеленетін саяси бағдарды айтады. Қоғамда субмәдениеттер 
әртүрлі болған жағдайда қоғамдық, саяси өмірдің тұрақтылығын әлсіретудің 
негізі қаланады. Яғни, қоғам саяси бағыттары үйлеспейтін топтарға бөлінеді. 
Қазақстандағы қазіргі кезеңдегі үлкен субмәдениеттердің бірі- ұлттық 
этникалық топтар. Түрлі субмәдениеттердің болуы қоғамның бірлестігін 
әлсіретеді. Мысалы, кейбір ұлттық топтардың ауқатты уәкілдері қаржыларын 
өзінің “тарихи отанының” экономикасына салуға тырысады немесе Қазақстанда 
қазақтардан басқа ұлт өкілдерінің саяси партияларға мүше болуы да белсенді 
түрде емес. Бұл факт өз кезегінде саяси партиялар құрамының ұлттық 
өкілеттілігін қамтамасыз етпейді. 
Қазақстандағы тағы бір үлкен субмәдениет – орыс тілді қазақтар. 
Олардың саяси мәдениетінің олқылығы қазақ халқының ұлттық рухани 
құндылықтарын игере алмайтындығында. Ал қазақ халқының өз арасында 
жерлестік және рулық топтардың да көрінісі бар. Бұл субмәдениеттің ішіндегі 
өзара сыбайластық арқылы руластарын, жерлестерін қызмет саласында жоғары 
лауазымдарға тарту демократияның принциптеріне және мемлекеттік заңға 
қайшы келеді. 
Саяси мәдениеттің біртұтастығы қоғамның тұрақтылығын, көптеген 
саяси процестер болашағын айқындау негізін қалайды. Бірақ қоғамда әр түрлі 
әлеуметтік топтардың болуына байланысты, субмәдениеттер болмай тұрмайды. 
Ал олардың арасында үйлеспеушілік орын алса, қоғамдық саяси өмірдің 
тұрақтылығы бұзылуы да мүмкін. Осындай жағдайда мемлекеттік саясатты 
қолдау бәсеңдейді немесе мүлде тоқтайды. 
Қоғамдағы субмәдениеттердің көзқарастар үндестігі мен келісім 
проблемасын шешудің айқын жолы – демократиялық саяси мәдениет 
қалыптастыру. 
Қоғамның саяси мәдениетінің қалыптасу барысындағы екінші проблема –
конформистік проблема. Егер саяси билік, мемлекет тарапынан саяси мәдениет 
мәселелеріне үстемдік жасалып, қатал бақылау қойылса, онда азаматтар 
әміршілдік нұсқауларға бейімделіп, енжарлық күйге түседі, саяси әртүрлілік, 
пікірталастық мүлде жойылады. 
Қоғамның саяси мәдениетінің үшінші проблемасы –мәдениеттің 
идеологиялық бақылауға түсу мәселесі. Қоғамдағы саяси мәдениеттің 
қалыптасуы сол мемлекеттің саяси режиміне және идеологиясына байланысты 
болады. Мысалы, қазіргі дінидәстүрдегі мемлекеттерде адам діннің 
қағидаларын жақсы білетін болса, сол адамның саяси мәдениеті жоғары деп 
есептелінеді. Немесе, бұрынғы Кеңес Одағында, тоталитарлық режим 
жағдайында егер қызметкер коммунистік партияның және социализмнің 
тарихын терең ұғып алған болса, ол адамның саяси мәдениеті жоғары деп 
есептелінді. 

90
Оның үстіне Кеңес үкіметі азаматтарды өз мемлекетінің саяси мәдениеті 
шеңберінен шығармай қойды. Соның салдарынан кеңестік азаматтар 
демократиялық ұстанымдардан, нарықтық экономикалық қарым-қатынастан 
бейхабар болды. Нәтижесінде, мемлекеттің өзі дүниежүзілік саяси мәдениет 
тәжірибесінен тыс қалып, тоқырауға ұшырап ақыры ыдырап кетті. 
Әлемдік саяси мәдениеттің дамуы барысында қазіргі кезеңде екі деңгей 
қалыптасқан. Бірінші деңгей - әрбір мемлекеттің өз саяси мәдениеті. Екінші 
деңгей – саяси мәдениеттің халықаралық, дүниежүзілік өркениетті 
мемлекеттерінде танылған құндылықтар. Олар: демократия, нарықтық 
экономикалық қарым-қатынас, көппартиялық, либерализм, реформизм, 
әлеуметтік қорғау жүйесі және тағы басқалары. 
2. Саяси мәдениет - әлемдік саяси тәжірибе жиынтығы ретінде 
Саяси мәдениет туралы ой ерте замандарда пайда болды. Мысалы, 
антикалық ойшылдар Платон, Аристотель, кейінірек Никколо Макиавелли, 
Шарль Монтескье және басқалары бұл мәселеге көп көңіл аударған. Олар қатар 
жатқан табиғи жағдайы бірдей, жер-су, байлығы ұқсас елдердің тұрмыс-
жағдайының, өмір-салтының әртүрлі болатынын, әр елдің адамының бір саяси 
оқиғаға әртүрлі көзқарас білдіретінін байқаған.Осы саяси құбылыстың себебіне 
жауап іздеген.
Бірақ олардың бәрі де “саяси мәдениетті” саяси өмірдің белгілі бір 
деңгейін білдіретін ұғым ретінде қолданған жоқ. Ал бұны жүзеге асырған ХХ 
ғасыр ғалымдары болды. Солардың бірі - американдық ғалым Габриель Алмонд
. Ол Стэнфорд университетінің профессоры, саяси ғылымдардың Американдық 
ассоциациясының бұрынғы президенті. 1955 жылы Г.Алмонд өзінің 
“Салыстырмалы саяси жүйе” мақаласын жарыққа шығарды. Бұнда ол саяси 
мәдениетті қоғамның рухани өмірінің жеке бір саласы ретінде талдау жасады. 
Г.Алмонд 1968 жылы өзінің “Даму жолындағы аймақтардың саясаты” деген 
шығармасында “саяси мәдениет” ұғымын ғылымға енгізіп, оған анықтама 
берді. 
Ал кейін саяси мәдениет туралы көптеген еңбектер шыға бастады. Олар: 
Г.Алмонд пен С.Вербаның бірігіп жазған еңбегі; Л.Пай, Р.Фейген, Р.Такер, 
С.Липсет, Е.Шейх тағы басқа да зерттеушілердің шығармалары. 
Қазіргі таңда АҚШ және Еуропа елдерінің саяси әдебиетінде «саяси 
мәдениет» ұғымына байланысты көптеген анықтамалар берілген.. Осы ғылыми 
анықтамалар саяси мәдениет мәселесін зерттеудің төрт бағытын көрсетеді: 
1. “Психологиялық”: саяси мәдениет саяси өмірдің бағыттаушы жүйесі 
ретінде қарастырылады. 
2. “Қамтушы”: саяси мәдениет әрбір жеке тұлғаның саяси тәртібін бүркеулі 
түрде мемлекеттік саясатқа бейімдеу қызметін жүргізуші ретінде. 
3. “Объективті”: саяси мәдениет тұлғаның тәртібін қадағалау, азаматтардың 
саяси 
іс-қимылдарын 
қоғамның 
саяси 
жүйесінің 
талаптарымен 
сәйкестендіру үшін бақылау тұрғысынан

91
4. “Эвристикалық”: саяси мәдениет қоғам өмірін талдау үшін қолданылатын 
жүйе мағынасында. 
Аталған бағыттардың авторлары саяси мәдениетті ақыл-ес, ой саласымен 
тығыз байланыстырады да оған тұлғаның, қоғамдық топтың іс-әрекетін 
қоспайды. Ал америкалық саясаттанушылар Р.Карр, М.Бернстайын саяси 
мәдениетті тек ғана таным саласымен шектеп қарауға болмайды деп есептейді 
және оған саяси тәжірибені де қосады. 
Ағылшын саясаттанушысы С.Уайттың пайымдауынша, саяси мәдениет –
қоғамның саяси режимінен туындайтын басқару және тәртіп нұсқаушысы. 
Поляк саясаттанушысы Е.Вятрдың ойынша: “Саяси мәдениет билік пен азамат 
арасындағы өзара қатынастарға қатысты мақсаттардың, құндылықтардың және 
тәртіптік актілердің жиынтығы». Оның пікірінше, саяси мәдениетке 
жататындар: 
а) саяси білім, саяси процестерді тану және қызығушылық деңгейі; 
б) саяси жағдайларды бағалау, биліктің жүзеге асырылуына байланысты құнды 
ой-түсініктер; 
в) саяси талаптардың рухани-сезімдік жақтары; 
г) қоғамда қабылданған саяси тәртіп үлгілері. 
(Е.Вятр. Саяси қатынастар социологиясы. М. 1979). 
Бұрынғы КСРО қоғамтанушыларының көзқарастары бойынша саяси 
мәдениеттің дамуы мемлекеттік саясат пен жалпы мәдениеттің дамуына тікелей 
байланысты деп есептелді. Сондықтан саяси мәдениет – жалпы мәдениеттің бір 
бөлігі деп саналды. 
Саяси мәдениеттің негізгі элементтерінің бірі – саяси тәжірибеге, идеяға, 
концепция мен ұғымға қатысы бар саяси дәстүрлер. Ол белгілі бір қоғам 
жүйесінде қалыптасқан адамдардың саяси бағыттары мен мақсаттарын 
қамтиды. Бұл элементтер шартты түрде әлеуметтік-экономикалық, ұлттық-
мәдени, қоғамдық-тарихи болып бөлінеді. 
Қоғамның саяси мәдениетінің қалыптасуына қоғамдағы барлық салалар 
өз әсерін тигізеді,олар: ұлттық ерекшеліктер, рухани құндылықтар, діни, 
құқықтық, экономикалық жағдайлар. Сол себептен де әр елдің саяси 
мәдениетінің өзгешеліктері болады. Бірақ қандай қоғамда болмасын, осы 
аталған ерекшеліктерге қарамастан, саяси мәдениеттің қызметі, өз орны мен 
ролі барлық қоғамға ортақ адамдардың саяси іс-қимылдарын көрсетеді. Әр 
елдің саяси мәдениетін тек сол іс-қимылдардың деңгейі арқылы анықтауға 
болады.Еуропа және Америка елдері саяси ғылымдарындағы саяси мәдениетті 
типтерге бөлу Г.Алмонд пен С.Вербаның “Азаматтық мәдениет” (1963 ж.) 
деген еңбегінен басталады. 
Саяси мәдениет үш “таза” типтерге бөлінеді, олар патриархалдық: бұнда 
азаматтардың саяси мәдениетке қатысуы да, қызығушылығы да жоқ; 

жүктеу/скачать 1.27 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: