Саясаттану

151
ХХ ғасырдың 90-жылдарында әртүрлі жағырапиялық аймақтардың 
халықаралық ұйымдары енген трансдіни бірлестіктер (ЕС – АСЕАН, ЕС –
МЕРКОСУР және басқалары) кеңінен тарады. 
Қазіргі кезде халықаралық қатынастарға кейбір ұлт –азаттық, 
сепаратистік, лаңкестік ұйымдарды (Бен-Ладеннің Аль Кайдасы, Ирландия 
республикалық армиясы – ИРА, Палестинаны азат ету ұйымы – ООП), 
аймақтық және жергілікті ұйымдарды, жекелеген ұйымдарды жатқызуға 
болады. Олардың қызметі кейбір жағдайда мемлекеттердің «тұрпайы» және 
«субұлттық» дипломатия мен транс-шекаралық байланыстарды туындатады. 
2. Әлемдік саясат және халықаралық саяси жүйе
Халықаралық қатынастардың тарихи дамуы барысында оның
қатысушыларының сипаты, қызмет тәсілдері, өзара іс-қимыл көлемі 
айтарлықтай өзгерді. Бұл жеке мемлекетаралық іс-қимылдардың белгілі бір 
аймақ шеңберімен шектеліп қалуынан әлемдік жаһандануға өту белгісі. Қазіргі 
кезде бүкіл әлем іс жүзінде халықаралық саясат кеңістігі болып, бірте-бірте 
жаһандануға өту барысы аңғарылады. Ғаламдасу (жаһандану) саяси бағытымен 
бірге мемлекеттер арасындағы “ұлттық мүдделер” бәсекелестігі тұрғысындағы 
қатынастар қалыптасты олар, бір жағынан, бірнеше ұлы державаның даму 
жолындағы бірігуіне айналса, екінші жағынан, саналы түрдегі өзінің 
стратегиялық, перспективалық болашақтағы бірігу процесінде жетекшілік етуге 
мүдделі. Бұл құбылыстар жаңа халықаралық қатынастар жүйесінің
қалыптасуын бейнелейді. 
Халықаралық қатынастардың еуропалық жүйесінің қалыптасуы 
ортағасырлық және Жаңа дәуір (ХYІ ғ.) кезеңінде жүзеге аса бастады. Бұл 
процестің маңызды алғышарттары: 1) ХY ғасырдың соңы мен ХYІ ғасырдың 
басындағы ұлы жағырапиялық ашулардан туындаған халықаралық саясат 
кеңістігінің ұлғаюы; 2) халықаралық экономикалық қатынастардың әлемдік 
жүйесінің пайда болуы; 3) халықаралық ынтымақтың әртүрлі үлгілерін ің 
жетілуі; 4) аса ірі ұлттық мемлекеттердің құрылуы. 
Халықаралық қатынастарды жаһандастыру бағыты өзіне қарсы 
(идеологиялық және экономикалық басым болу) саясатымен қатар жүрді. Саяси 
саладағы конфессиялық әртүрлі пікірлер мен көзқарастардың оқшаулануы, 
өзара бірлігінің болмауы, еуропалық елдердің біркелкі емес экономикалық 
дамуы орын алды. Жеке мемлекеттердің бірте-бірте жаңа халықаралық 
қатынастарға өтуі олардың саяси-экономикалық оқшаулануын тоқтатты. Бұл 
қатынастардың нәтижесінде ХYІІ ғасырдың ортасына қарай халықаралық 
қатынастардың жалпыеуропалық үлгісі – еуропалық мемлекеттер іс-
қимылының күрделі жүйесінің қалыптасуына негіз болды. Осы халықаралық 
қатынастар жүйесінің негізгі сипаттары: 
1) жеке мемлекеттер арасындағы қатынастардың күрделенуі (саяси, 
идеологиялық, экономикалық салаларда); 
2) ортақ мүдделері негізінде құрылған және Еуропадағы саяси күштердің 
қызметін атқаратын жүйенің қалыптаса басталуы; 

152
3) мемлекеттердің сыртқы саяси концепцияларына сәйкес олардың 
халықаралық алаңдағы іс-қимыл бағдарламаларының болуы. 
Осы жүйе шеңберіндегі халықаралық қатынастардың ұзақ уақыт бойы 
қалыптасқан негізгі принциптері: ұлттық (мемлекеттік) егемендік принципі 
(ұлттық мемлекет құруды қоғамның саяси ұйымының басты үлгісі ретінде 
ұстану) және күштердің (баланстың) 
тепе-теңдік принципі (“ұлы 
державалардың” жоғары мақсаттарының шығуымен, тәуелсіздіктен айырылу 
шегінде тұрған мемлекеттердің бәсекелестікке түсуімен сәйкес келуі.)
Халықаралық қатынастардың еуропалық жүйесі -- халықаралық 
саясаттың көлемін (жер шекарасын) ұлғайтып, бүкіләлемдік халықаралық 
жүйеге айналды. Халықаралық жүйе құрылымның айтарлықтай күрделенуі 
оның іс-қимылындағы элементтер мен типтер санының көбеюімен 
ерекшеленді. Мемлекеттердің мақсатты қондырғылары мен сыртқы-саяси 
құндылықтарында үлкен өзгерістер жүзеге асты; өз билігіндегі үлесті кеңейтуге 
ұмтылу, жүйедегі орынды ұлғайтуға шақырған стратегиялық шекараларға 
(ықпал аймақтарына) айрықша қызығушылық, өзара ұжымдық кепілдіктер 
жүйесін орнықтырумен алмасты. Бұл өз кезегінде халықаралық ұйымдардың 
белсенділігін, экономикалық жағдайын жақсарта отырып, жағырапиялық 
факторлар үстемдігін әлсіретуге әкелді. Сыртқы саяси іс-қимылдардағы 
соғыстың пайдасы сияқты көзқарастарға қарсы тұру нақты жүзеге асты. 
Өзге құрылымдар тәрізді халықаралық қатынастар жүйесі де бірімен 
бірінің іс-қимылында орын алатын элементтер жиынтығын иемденеді. Бұған 
халықаралық жүйенің қызметін қолдайтын, оның дамуын қамтамасыз ететін іс-
қимыл бастаулары кіреді. Халықаралық жүйенің қызметі халықаралық 
қатынастар ерекшеліктерімен айқындалады, олар: 
1) халықаралық жүйе әлеуметтік (қоғамдық), ашық және бәсең ұйымдасқан 
жүйе болып саналады; ол нақты шекараның болмауымен, сыртқы және ішкі 
орталықтандырудың, құрамдық бірігудің төмен деңгейімен, автономияны 
сақтап қалуымен сипатталады; 
2) халықаралық жүйенің негізі болып саяси қатынастар саналады; халықаралық 
қатынастардың белгілі бір жүйесіне тиісті өзара іс-қимылдар (ынтымақтастық, 
бәсекелестік, шиеленіс) нәтижесінде қол жеткен жетістіктерді, ресурстар тарату 
мен халықаралық аренадағы ықпал деңгейін тұтастай алғандағы күштер 
қатынасын анықтайды.
3) 
халықаралық жүйе – күрделі қалыптасқан жүйе; ол өзін құрайтын іс-
қимылдардың бірнеше деңгейінің, әртүрлі факторлардың халықаралық 
қатынастарға қатысушылар арасындағы күштер салмағының, ішкі процестердің 
және сыртқы ортаның ықпал етуі әсерінен өзгеріп отырады.
Сонымен, халықаралық жүйе - тұтастай алғанда халықаралық алаңдағы 
тиісті кеңістік-уақыт контексіндегі қатынастардың формалды емес мекемелері 
бола отырып, халықаралық қатынастарға қатысушылардың тәртібі мен 
қызметінің нәтижесін анықтайтын және олардың халықаралық саясаттағы 
ролін, өзара іс-қимылдарын, тәсілдерін сипаттайтын құрылым. 

153
Халықаралық саяси жүйенің қалыптасуы ұзақ уақытқа созылған бірнеше 
кезеңдерден өтті. Бұл жүйенің қалыптасуына шартты негіз болып халықаралық 
тәртіптің жетілуі саналады.
«Халықаралық 

жүктеу/скачать 1.27 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: