Оқулық «Білім беруді дамытудың федералдық институты»

9 
СИ жүйесінде электр кедергісінің бірлігі ретінде Ом 
қабылданды. Электр кедергісінің үлкендеу бірліктері килоом (1
кОм = 10
3 
Ом) жəне мегаом (1 МОм = 10
6 
Ом) болып табылады. 
Өткізгіштің 20 °С температура кезіндегі R кедергісі келесі 
формула бойынша анықталады: 
I 
R = ρ 
S 
мұндағы ρ— материалдың меншікті кедергісі, Ом • мм
2
/м; 1 — 
өткізгіштің ұзындығы, м; S — көлденең қима ауданы, мм
2
. 
Электр кедергісі өткізгіштің материалына, ұзындығына, 
көлденең қимасына жəне температурасына байланысты. Жалғағыш 
сымдардың, қабылдағыштардың жəне электр энергиясы көздерінің 
электр кедергісі бар. 
Электр тізбектерін есептеу кезінде кейде кедергіні емес, 
кедергіге қарсы шамамен, яғни электр өтімділікпен пайдаланған 
ыңғайлы: 
g = 1/R. 
Электр өтімділігінің бірлігі - сименс (См) болып табылады. 
Электр тізбектерінде резисторлар — кедергісі бар жəне тоқты 
шектеу немесе реттеу үшін электр тізбегіне қосылатын құрылғылар 
кеңінен қолданылады. Резисторлар реттелетін, реттелмейтін, сымды 
жəне сымсыз болады. 
1.4.
ЭЛЕКТР ҚОЗҒАУШЫ КҮШ 
ЖӘНЕ КЕРНЕУ 
 
Электр энергиясының көзі Е жəне R тұтынушы бар ең 
қарапайым электр тізбегін қарастырамыз (1.1-суретті қараңыз). 
Айталық, электр энергиясының көзінде қандай да энергия түрі 
электр энергиясына түрлендіріледі. Бұл қайнар көздің ішінде 
зарядтардың бөлінуін жүзеге асыратын бөгде күштердің (электр 
емес) есебінен жүреді. Егер тізбек тұтынушы арқылы тұйықталған 
болса, онда бөлінген зарядтар туындаған электр өрісінің əсерінен 
бірігуге тырысады. Зарядтардың қозғалысы салдарынан тізбекте тоқ 
пайда болады жəне тұтынушыда қайнар көзбен жинақталған
энергия шығындалады. Көрсетілген энергетикалық түрлендірулерді 
сандық бағалау үшін қайнар көзде электр қозғалтқыш күш деп 
аталатын шама алынады. 

10 
Электр қозғағыш күш Е қайнар көздің ішінде оң бірлік заряд 
немесе қайнар көздің өзі оң бірлік зарядты тұйық тізбек бойымен 
тасымалдаған кезде, бөгде күштер сандық жағынан атқаратын 
жұмысқа тең. 
ЭҚК өлшем бірлігі вольт (В) болып табылады. 
Зарядтардың тізбек бөлігімен қозғалысы энергия шығынымен 
ілеседі. Қайнар көздің бірлік оң зарядты тізбектің осы бөлігі арқылы 
өткізгенде атқаратын жұмысына сандық жағынан тең шама U 
кернеуі деп аталады. Тізбек сыртқы жəне ішкі бөліктерден 
тұратындықтан, сыртқы U жəне ішкі U
0 
аумақтардағы кернеулер 
түсініктерін бөледі. Анықтамалардан көрінетіндей, қайнар көздің 
ЭҚК тізбектің сыртқы жəне ішкі бөліктеріндегі кернеулер сомасына 
тең екендігі анық: 
Е = U + U
0
. 
(1.1) 
Формула (1.1) электр тізбегі үшін энергияны сақтау заңын 
білдіреді. 
Тізбектің əртүрлі бөліктеріндегі кернеуді тізбек тұйық болғанда 
ғана өлшеуге болады. Қысқыштар арасындағы ЭҚК тұйықталмаған 
тізбек кезінде өлшенеді. 

жүктеу/скачать 5.26 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: