«научное наследие заки ахметова и национальные ценности», в честь 95-летнего юбилея Заки Ахметова

316 
жүктемелерінің теріс әсерімен байланысты. Білім беру және балалардың 
денсаулығын сақтау жүйесінде мыналар бөлінген: балалардың денсаулығын 
қамтамасыз ету, нығайту және сақтау, оларды жеке тұлғаны дамытуға, салауатты 
өмір салтын бекітуге бағытталған дене шынықтырумен жүйелі түрде айналысуға 
тарту. Максималды қамтамасыз етілетін дененің оңтайлы жағдайы 
бейімделу және оның резервтерін пайдалану, яғни оның бейімделу қабілеті 
неғұрлым жоғары болса, денсаулық деңгейі соғұрлым жоғары болуы керек және 
керісінше. Мұғалімнің алдында басты міндеттердің бірі – ағзаның барлық 
резервтерін дамыту, көбейту және пайдалану. Физикалық қасиеттердің жан – жақты 
дамуы адам үшін және басқа жағынан үлкен маңызға ие-оларды кез-келген 
қозғалыс қызметіне ауыстырудың кең мүмкіндігі оларды адам қызметінің көптеген 
салаларында қолдануға мүмкіндік береді. Морфологиялық ерекшеліктері мен 
функционалдық көрсеткіштері, атап айтқанда, физикалық даму және қозғалыс 
қабілеттері баланың денсаулығы мен физикалық қабілетінің маңызды критерийлері 
болып табылады. 
Ғылыми-техникалық прогресс адамға жаңа, жоғары талаптар қояды және 
сонымен бірге адамдардың еңбек қызметінде және күнделікті өмірде қозғалыс 
белсенділігінің төмендеуіне әкеледі. Мектеп оқушылары да гипокинезияның 
әсеріне ұшырайды, өйткені өркениеттің қолайлы жағдайларынан басқа, оларға 
мектептегі оқу-тәрбие процесінің көлемінің ұлғаюы және қарқындылығы әсер 
етеді, ақпарат ағынымен, отырықшы оқу сабақтарына уақыттың ұлғаюымен, 
бұлшықет күш-жігерін қажет ететін әрекеттердің азаюымен күшейеді [2]. 
Оқушылар арасында гиподинамияның таралуы 80% - ға жетті [3]. Оқушылардың 
қозғалыс белсенділігінің нақты көлемі өскелең ұрпақтың денсаулығын толыққанды 
дамытуды және нығайтуды қамтамасыз етпейтіні, сыныптан сыныпқа көшкен 
сайын оқушылардың қозғалыс белсенділігі төмендейтіні анықталды. Физикалық 
белсенділіктің төмендеуі өсіп келе жатқан ағзаны эволюция барысында 
қалыптасқан талаптарға сәйкес келмейтін табиғи емес жағдайларға қояды [1, 2, 5]. 
Жедел және шұғыл шешуді қажет ететін мәселе-оқушылардың физикалық 
дайындығы мен физикалық дамуының төмендігі. Денсаулық жағдайы бойынша 
арнайы медициналық топқа жатқызылған Оқушылар саны артты. Әр түрлі жастағы 
балалардың 50% - дан астамына созылмалы ауру диагнозы қойылады. Жас мектеп 
оқушылары арасындағы дені сау балалар тек 10-12% құрайды [3]. 
Бастауыш мектеп жасында дене тәрбиесін жетілдіру мәселелері ерекше 
маңызға ие екендігі бірнеше рет атап өтілді. Сонымен, бірқатар зерттеулер 
(Васильева В. В., 1973; Колчинская А. З., 1973; Маркосян А. А., 1974; Хрипкова А. 
Г., 
1976) 
осы 
жас 
кезеңінде 
физиологиялық 
мүмкіндіктер 
толық 
пайдаланылмайтындығы 
көрсетілген, 
нәтижесінде 
бастауыш 
сынып 
оқушыларының дайындық деңгейі жеткіліксіз және Мемлекеттік Бағдарламаның 
талаптарын қанағаттандырмайды жалпы білім беретін мектептердің дене 
шынықтыру пәні бойынша. Өскелең ұрпақты тәрбиелеу мен оқытудың кешенді 
тәсіліндегі дене шынықтыру мен спорттың рөлін арттыру дене тәрбиесінің ғылыми 
негіздерін одан әрі жетілдіруді талап етеді және дене қасиеттерін және олармен 
байланысты қозғалыс қабілеттерін тәрбиелеудің тиімді құралдары мен әдістерін 

317 
іздеумен, денсаулықты нығайтумен, үйлесімді тұлғаны қалыптастырумен 
байланысты мәселелерді шешуді көздейді. 
Қазіргі уақытта мектеп оқушыларының төзімділігін дамытудың көптеген 
аспектілерін, соның ішінде дене шынықтыру сабақтарын қамтитын арнайы және 
әдістемелік әдебиеттердің жеткілікті мөлшеріне қарамастан, қарастырылып 
отырған мәселе әлі де шешілмейді. Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесінде 
төзімділікті дамыту үшін жүктемелердің құралдары, әдістері мен сипаты туралы 
пікірлердің бірлігі жоқ. Мамандар төзімділікті әртүрлі тәсілдермен дамытуды 
ұсынады: максималды қуат жаттығуларын бірнеше рет орындау (Шпаков П. Ф.); 
субмаксимальды қуатқа төзімділік жаттығуларын орындау (Мамардашвилли Ш. А., 
Полунин А. И.); 8-20 минут бойы үздіксіз жүгіру (Матвеев А. П., Макаров А. Н., 
Мякишев В. А.) [2]. Жалпы білім беретін мектептің бастауыш сынып 
оқушыларының дене тәрбиесінің кешенді бағдарламасы Бастауыш мектепте оқу 
кезінде балалардың меңгеруі тиіс нақты білім, білік және дағды деңгейін 
айқындайды. Алайда, аталған міндеттерді іс жүзінде орындау белгілі бір қиындық 
тудырады, өйткені оларды бағдарламаларда шешудің нақты анықталған құралдары 
мен әдістері жеткіліксіз. Бастауыш сынып оқушысының физикалық және 
психикалық дамуындағы ең үлкен жетістіктерге баланың жас ерекшеліктерін 
ескеретін Мұқият негізделген құралдар мен әдістер қолданылған жағдайда қол 
жеткізілетіні белгілі. Жеңіл атлетика-оқушылардың дене тәрбиесінің негізгі 
құралдарының бірі. Мектеп бағдарламасында ол басты орындардың бірін алады. 
Табиғи және өмірлік маңызды моторика бола отырып, жүгіру, секіру және лақтыру 
көптеген басқа моторлық әрекеттердің негізі болып табылады. Жеңіл атлетикамен 
айналысу баланың моторикасын байытуға ықпал етеді және техникалық тұрғыдан 
күрделі қозғалыстарды игеруге алғышарттар жасайды. 
Осылайша, біздің зерттеуіміздің өзектілігі, бір жағынан, бастауыш мектеп 
жасындағы балаларда төзімділікке тәрбиелеу қажеттілігі арасындағы объективті 
қайшылыққа, екінші жағынан, дене шынықтыру сабағының ауыспалы бөлігінде 
төзімділікті тиімді дамыту үшін жеңіл атлетика құралдары мен әдістерін жеткіліксіз 
қолдануға байланысты. 
Бұл қайшылық зерттеу мәселесін анықтады: 2-4 сынып оқушыларында жеңіл 
атлетика арқылы төзімділікті дамытуға ықпал ететін дене шынықтыру 
бағдарламасының вариативті бөлігінің мазмұны қандай болуы керек? 
Зерттеудің мақсаты-дене шынықтыру сабағының вариативті бөлігінде жалпы 
білім беретін мектептің 2-4 сынып оқушыларында төзімділікті дамыту үшін жеңіл 
атлетика құралдарын қолданудың тиімділігін теориялық тұрғыдан негіздеу және 
эксперименталды түрде дәлелдеу. 
Кесте 1. 8-10 жас аралығындағы бастауыш сынып оқушыларының 
төзімділігінің даму деңгейінің көрсеткіштері 
Тапсырма 
Жасы 
(жылдар) 
Ұлдар 
(n=39) 
Х±σ 
Қыздар 
(n=47) 
Х±σ 
А 
Даму деңгейі 
Жүгіру 6 
8 
1063,3±122,06 
853,2±155,1 
р<0,05 Төмен 
9 
1090,9±122,27 
925,4±155,3 
р<0,05 Төмен 

318 
мин 
(м) 
10 
1100,1±158,3 
983,2±157,4 
р<0,05 Төмен 
Хср. 
1084,1±134,2 
920,6±154,6 
р<0,05 Төмен 
8 
1815,3±451,4 
1407,5±385,2 
р<0,05 Орташадан 
төмен 
9 
1852,5±463,2 
1568,3±257,4 
р<0,05 орташа 
10 
1922,7±358,8 
1643,4±267,2 
р<0,05 Орташадан 
төмен 
Хср. 
1863,5±424,5 
1539,7±303,3 
р<0,05 Орташадан 
төмен 
Жүгіру 12 
мин 
8 
6,05±0,28 
6,53±0,37 
р<0,05 орташа 
9 
5,39±0,3 
6,07±0,26 
р<0,05 Төмен 
10 
4,69±0,23 
5,40±0,19 
р<0,05 Орташа 
Хср. 
5,38 ±0,27 
6,0±0,27 
Р<0,05 Орташадан 
жоғары 
Сабақ барысында біз келесі жүктемелерді қолдандық: 
1. Шекті (максималды) жүктемелер-ұзақтығы 15-20 с аспайтын жүгіру (150 
м дейін жүгіру). 
2. Шектес (субмаксимальды) жүктемелер-ұзақтығы 15-20 с-тан 40-60 с-қа 
дейін жүгіру, ұлдарда 400 м-ге дейін, қыздарда 300 м-ге дейінгі қашықтық.бұл 
жағдайда жүктемелер максимумның 80-90% құрайды. Оқушылар оларды толық 
бәсекелестік қарқындылықпен жасай алатыннан 10-30% әлсіз жүгіруі керек. 
Шекті жүктемелердің екінші диапазоны максимумнан 70-80%, ұзақтығы 1,5 
– 2 минутқа дейін, ұлдарда 300-350 м, қыздарда 250-500 м. 
3. Жоғары қарқынды жүктемелер максимумның шамамен 55-70 % құрайды. 
Ұлдарда бұл 600-1500 м қашықтықта 2-7 минут, қыздарда 550-1200 м қашықтықта 
2-6 минут жүгіру. 
4. Орташа қарқындылықтағы жүктемелер максимумның шамамен 50-55 % 
құрайды. Мұндай жүгіру кезінде өкпе мен жүрек денені толығымен оттегімен 
қамтамасыз ете алады және әлі де резерв бар. Демек, оттегі сұранысы дененің тыныс 
алу мүмкіндігіне қарағанда аз. 
5. Әлсіз жүктемелер. Бұл сабақтың басында және соңында баяу жүгіру, 
қарқындылығы максимумның шамамен 40-45%, сонымен қатар жеңіл жүгіру, 
қарқынды жүктемелер арасындағы үзілістер. Жүрек соғу жиілігі 140±10 соққы/мин 
аспайды. 
Жүгіру кезінде төзімділікті дамыту біз аэробты режимде аз қарқынды, бірақ 
ұзақ жаттығулардан бастадық. Сабақтан сабаққа дейін жүктеме көлемі ұлғайтылды, 
қашықтықты ұзартты, сәйкесінше жүгіру уақыты. Болашақта мұндай экстенсивті 
жүктемелерден қарқынды жүктемелерге көшті. Бұл жылдамдықты арттыра отырып, 
қашықтықты біртіндеп немесе сатылы қысқарту арқылы жүзеге асырылды. 
Жалпы төзімділікті дамытудың негізгі әдістері: 
1) орташа және өзгермелі қарқындылықтағы жүктемемен біріктірілген 
(үздіксіз) жаттығу әдісі; 
2) айналмалы жаттығу әдісі; 

319 
3) ойын әдісі; 
4) бәсекеге қабілетті. 
Біз мектеп оқушыларымен қайталанған аралық жаттығу әдісін қолданған 
жоқпыз, өйткені ол тек білікті спортшылармен жұмыс жасауда қолданылады. 
Алдымен біз бастауыш мектеп жасындағы балаларға арналған маусымдық 
кезеңдерге төзімділікті дамыту құралдарын қолдана отырып, бағдарламамыздың 
вариативті бөлігін бөлдік, содан кейін мемлекеттік стандарт негізінде бастауыш 
сынып оқушыларына арналған жылдық оқу жұмысының жоспарын жасадық. Біздің 
бағдарламамызды жүзеге асыру дене шынықтыру сабақтарын ұйымдастырудың 
әртүрлі әдістемелік әдістері мен орынды әдістерін қолдану арқылы жүзеге 
асырылды. 
2-4 сынып оқушыларын оқыту процесін біз дене шынықтыру сабағы 
құрылымының дәстүрлі моделін қолдана отырып ұйымдастырдық, оған келесі 
бөліктер кіреді: Кіріспе, Негізгі, Қорытынды. Сабақтың кіріспе бөлімінде Біз жаяу 
және жүгірудің әртүрлі түрлерін, тыныс алу және жалпы дамыту жаттығуларын, 
сондай-ақ төзімділікті дамытуға бағытталған арнайы жүгіру жаттығулары мен 
ашық ойындарды қолдандық. Кіріспе бөлімді өткізу уақыты-6-7 минут, сабақтың 
осы бөлігінде 3 минут төзімділікті дамытуға арналған жаттығуларға бөлінген, бұл 
сабақтың жалпы уақытының 7,5% және сабақтың кіріспе бөлігінің уақытының 4,2 
% құрайды. 
Сабақтың негізгі бөлігі төзімділікті дамыту мәселелерін шешуді қамтамасыз 
етті. Сабақтың вариативті бөлігін өткізу кезінде біз төзімділікті дамыту үшін 
әртүрлі құралдарды қолдандық: максималды қарқындылық жаттығуларын бірнеше 
рет орындау, 2-3 минут ішінде субмаксимальды қарқындылық жаттығуларын 
орындау, 8-15 минут ішінде жоғары қарқындылық жаттығуларын орындау.
Төзімділікті дамыту құралдары 15 минутты алды, бұл сабақтың жалпы 
уақытының 37,5% және сабақтың негізгі бөлігінің 60% құрайды. 
Сабақтың соңғы бөлігінде біз төзімділікті дамыту үшін ашық ойындарды 
қолдандық, сонымен қатар мектеп оқушылары жүрек соғу жиілігін қалпына келтіру 
үшін серуендеу кезінде тыныс алу жаттығуларын жасады. Сабақтың бұл бөлігінде 
төзімділікті дамытуға 4 минут уақыт бөлінді, бұл сабақтың жалпы уақытының 10% 
және сабақтың соңғы бөлігінің уақытының 4,3% құрайды. 
Осылайша, біз әзірлеген дене шынықтыру бағдарламасының вариативті 
бөлігіне сәйкес сабақта төзімділікті дамыту құралдарына сабақтың кіріспе 
бөлімінде 4,2%, негізгі бөлімде 60% және қорытынды бөлімде 4,3% бөлінеді. 
Қалған уақыт бағдарламаның негізгі бөлігін игеруге бөлінеді. Алдын ала зерттеудің 
алынған нәтижелеріне сүйене отырып, біз маусымдық кезеңге байланысты әр дене 
шынықтыру сабағында қолданған төзімділікті дамыту құралдарын анықтадық. 

жүктеу/скачать 5.2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: