Реферат тақырыбы: Бөлу заңы. Экстракция. Тұнбаларды,қайнатпаларды алу

ҚАЙНАТПА - медицинада – дәрі-дәрмектің сұйық түрі. Оларды 
дәрілік өсімдік шикізатынан алынған концентратты суда еріту 
немесе су моншасымен қыздыра отырып 
сумен экстракциялау арқылы алады. Қайнатпаны сұйық дәрі 
ретінде ішеді (жүрек, бауыр, бүйрек, т.б. ауырғанда) және денеге 

шыққан жараны жуып, шаю үшін пайдаланады. Қайнатпаны 
дайындау үшін өсімдіктердің жапырақтары мен, гүлдерінің 
ірілігі 5 мм, сабағы, қабығы, тамыры мен тамыршаларын 3 мм, 
жемістері мен тұқымдарын 0,5 мм-дей, ал қабаты қалың өсімдік 
жапырақтарын 1 мм-ден артық болмайтындай етіп ұсақтайды. 
Ұсақталған өсімдік шикізатын фарфор, эмаль немесе 
тотықпайтын металдан жасалған ыдысқа салып, үстіне салқын 
(бөлме темп-расындағы) су құйып, ыдыстың қақпағын жауып, 
оны қайнап тұрған су моншасында 30 мин қыздырады. Алынған 
қайнатпа суығаннан кейін (10 мин-тай) сүзіліп, ыдыста қалған 
өсімдік шикізаты арнайы түтікше үстінде (воронка) сығылады. 
Сұйықтықтың көлемі рецептте көрсетілген көлемге жеткенше 
таза қайнаған су қосады. Қайнатпаны экстракт 
концентратты еріту арқылы дайындайтын болса, онда 
экстракт концентрат мөлшерін рецептте көрсетілген өсімдік 
шикізатының мөлшеріне тең етіп алады. Егер рецептте дәрілік 
шикізат мөлшері көрсетілмесе, онда өсімдік шикізатының 10 
салмақ бөлігінен 100 көлем бөлік қайнатпа дайындалады. Күшті 
әсер ететін дәрілік өсімдік шикізаттарынан қайнатпаны тек 
дәрігер жасаған рецепт бойынша 
дайындайды. Жанаргүл, меруертгүл,мекет, шүйгін шөп, т.б. 
өсімдіктер тамыры мен тамыршасынан Қайнатпаны 1:30 
қатысында дайындайды. Сироптар, тұндырмалар және сұйық 
экстракттар алдын ала дайындалған Қ-ға қосылады. Құрамында 
алколоидтар болатын өсімдік шикізатынан Қайнатпаны 
дайындағанда, оған лимон, шарап немесесутек хлор 
қышқылын қосады. Қышқыл мөлшері өсімдік шикізатының 
құрамындағы алколоидтың салмақ мөлшеріне байланысты 
қосылады. Емдік мақсатта жаңа дайындалған Қайнатпаны 
пайдаланады. Оны қолданар алдында шайқайды және салқын 
жерде сақтайды. 
Қайнатпаны әзірлеу Оны қайнататын ыдыстың кең болғаны 
жақсы, бірақ шұңғыл болмауы тиіс. Үй жағдайында 
алюминийден немесе тот баспайтын болаттан жасалған ағаш 
құлақты табақ (сыйымдылығы2-6 кг) пайдаланған жөн. 
Алдын-ала даярлап, әзірленген жеміс не жидекті табаққа салып, 

үстіне ішінде қанты бар ыстық сироп құяды. Сироптың 
қанттылығы жеміс-жидектің түріне қарай болады. Кейде жеміс-
жидектерді (бүлдірген, шие сияқты сүйексіздерін) құмшекермен 
бірге салады; мұндайда жеміс-жидектен бөлінген шырын 
құмшекермен араласып сиропқа айналады. Қайнатылған жеміс 
пен жидек дәмді, жұмсақ болуы үшін оны бірнеше қайтара 
қайнату керек. Ішіне жеміс салынған сиропты бірнеше минут 
қайнатады да, сонан кейін ыдысты оттан алып, бабына келуі 
үшін 5-8 сағат қояды (қажет болса уақыт мерзімін ұзартып, түні 
бойы қоюға да болады). Бұл кезде сироптағы қант жеміске сіңіп, 
оны екінші рет қайнатқан кезде жиырылып, өңін жоғалтпайды. 
Неше рет қайнату және қанша қант салу керектігі тосап жасауға 
арналған жеміс пен жидекке байланысты. 
Сиропты қайнатпа даярлар алдында әзірлейді. Құмшекерді 
ішінде ыстық суы бар кастрюльге салып, ерігенше араластырады 
да қайнатады. Сонан соң оттан алып, дәке арқылы сүзеді. Осы 
сироптың жартысын алғаш рет қайнатылуға тиісті жеміс-
жидектің үстіне құяды да, ал қалғанын қайнатып болып, бабына 
келтіру үшін қойған кезде үстемелеп құйып отырады. Қайнату 
кезінде бетіне көбік шығады, оны қасықпен не алюминийден яки 
тоттанбайтын болаттан жасалған сүзгімен әлсін-әлсін алып 
отыру керек. Көбікті қайнаған бойда алудың керегі жоқ, өйткені 
ол тағы да шығады. Қайнатпа құйылған табақты анда-санда 
сілкіп қойған жөн. Оны оттан алар алдында қатты қайнатып, 
кейін жемістің тұнуына мүмкіндік береді де, сонан соң көбігін 
алады. Қайнатпа сапалы болуы үшін оның қайнап болу мерзімін 
дұрыс анықтаудың маңызы зор. Үй жағдайында оны мына 
белгілеріне қарап анықтауға болады: Қайнатпа бабына жеткен 
кезде көбік табақтың ортасына жиналады да, жан-жағына 
шашырамайды; жеміс-жидектер бетіне қалқып шықпай, сиропқа 
біркелкі бөлініп, күңгірт түске енеді; сироп тамшылары ыдыста 
жайылып, ағып-тамбайды; ыстық сироптың тамшысын екі 
саусақтың арасына қысып, сонан соң саусақты тез ажыратқанда, 
созылмалы жіп пайда болады.
Әзір болған қайнатпаны оттан алып, сол ыдысында суытады. 

Суығаннан кейін шыны немесе керамика банкаларға (дұрысы 
жарты не бір литрлік банкалар) құяды. Құйған кезде сироп пен 
жемістің тең болуын қадағалау керек. Содан соң банкалардың 
бетін целлофанмен, полиэтиленмен немесе пергаментпен жауып, 
жіппен байлап тастайды. Жіпті сулап алу керек. Сонда ол 
жылжымалы әрі кепкеннен кейін тартылып қысады да, ауа 
өткізбейді. Егер консервілеуге арналған шыны банкаларды 
жабатын қол машинка және соған қажетті қаңылтыр қақпақ 
болса, онда қайнатпаны ыстық күйінде құяды да, аузын 
машинканың көмегімен бекітіп жабады.
Қайнатпаны құрғақ, қоңыр салқын бөлмеде, ең дұрысы 10-150 С 
температурада сақтайды. Бөлме салқын болса, оның қанты 
көбейіп кетеді. Көбінесе қышқылы аз қайнатпалар (алмадан, 
алмұрттан, сары өріктен, т.б.жасалған) тез қанттанады. Ондайды 
болдырмау үшін мұндай қайнатпаны әзірлеген кезде 
кристалданған лимон қышқылын (олардың қышқылдығына қарай 
1 кг жеміске 3 гр-нан 10 г-ға дейін) немесе лимон шырынын қосу 
керек. Қантқа айналғанын қайтадан қайнатуға болады. Ол үшін 
оны табаққа не кастрюлге салып, үстіне 2 ас қасық қайнаған су (1 
литрлік банкадағыға) құяды да қайнатады. Сосын суытып таза 
банкаға құяды. Егер сақтау кезінде қайнатпа ашып, көтеріліп 
кетсе, яғни онда газ көпіршігі және спирт иісі пайда болса, бұл 
оның толық қайнап піспегенінің белгісі. Аши бастаған 
қайнатпаның әр килограмына 100-150 г құмшекер қосып, 
қайтадан 5-10 минут қайнатуға болады.
Әдетте, оның бір қайнауы ішінде болғанымен, бірақ 
герметикалық жолмен дұрыс жабылса, ол ашымайды.
 
 

Пайдаланылған әдебиеттер
1.Патсаев Ә.Қ,Шитыбаев С.Т,Төребекова Г.А «Физикалық және коллоидтық 
химия» Шымкент 2010жыл 
2.Жайлау С.Ж,Құлажанов Қ.С «Физикалық және коллоидтық химия» Алматы 
1999жыл