І. Қазақ тілі грамматикасының кейбір мәселелері Қазақ тiлihiң Ғылыми куpсы жөhihеh лекциялаp
жүктеу/скачать 1.97 Mb. Pdf көрінісі
|
| Е с к е р т у: қолжазбада лексика мен семасиологияның мағыналары арабша түсіндірілген
(Е. Ж., М. М.). Синтагматика – латынша құрау, құрастыру дегенді білдіреді. Лексика дегеніміз сөздерді мағына жағынан бір-бірінен айыру болып табылады. Кітап, қалам, оқы, сөйле деген сөздердің әрқайсысы бір-бір лексика (бірыңғай етістіктер лексика) ретінде бір-біріне жақын да емес, қашық та емес. Алайда олар өз ішінен айыруға жараса, лексикон болады, есімдер де солай. Мысалы: масақ пен басақ бір түбірден өрбіген сөздер. Бірақ екеуі екі лексикон. Себебі олардың мағынасында айырмашылық бар. Бір түбірден жасалғанымен мәнісі екі басқа болса, дербес сөз болады. Сондықтан бас, басшы, бастық, бастар деген сөздердің әрқайсысы бір-бір лексикон. Ал бордың, борға, борды деген сөздердің әрқайсысы жеке лексикон бола алмайды (соңғы ескертуді қосқан Ш. Х. С. болу керек). Хабар – стандарт емес. Солай болған соң сөйлем мүшелері бірде құралса, екінші жолы таратылып, қайта құрыла береді (изменчивый), олар баспахананың харіптері сияқты. Ал лексиканың тұрақты екенін, заттың атын өзгертуге болмайтындығын жоғарыда айттық. Cөйтіп тілдің бір басына сиысатын екі түрлі қайшылықтан – бүтін мен бөлшектен – екі жақтың теңдігі туады (кітап бер). Кейде бұл екі жақтың бірі басым болады (ала бер, тайға таңба басқандай, әй!...). Бұл мысалдардың алғашқы екеуінде лексика жағы басым болып кеткен де, синтаксистік жағы – хабар беру жағы – басым болып кеткен. Cебебі алғашқысында анық заттық ұғым бар, соңғысында зат мағынасы көмескіленіп кеткен (а/ж). Лексиканың атау ретіндегі, мағына айырмашылығындағы кемшілігін синтагма толтырады (жылқышы) – бұл бір; лексиканың жарамды-жарамсыздығына байланысты кемшілігін де синтагма толтырады (жылқымның жарымы) – бұл екі. Біз жоғарыда лексиканың стабилдік тенденциясы бар да, синтаксистің өзгергіштік тенденциясы бар дегенбіз. Бірақ ешбір тенденция таза күйінде ұшыраспайды. Демек, лексиканың бір басында стабилдік тенденцияға қоса өзгергіштік тенденция да болады. Синтаксис те солай. Синтагма лексиканы жеңеді. Бұл не деген сөз? Сөз негізінің үшке бөлінуі, үш негіз тууы, осы тенденциядан («адамшылық» деген сөз – лексика, бірақ бұрынғыдай қатып қалған сөз емес, өйткені сөздің соңындағы -шылық қосымшасы алмалы-салмалы, бұрын адамшалық болған). Әр сөздің табиғатында болатын осы екі тенденциядан: айыру, атау-хабарлау – сөз таптары бөлінген. Табиғаты осындай болғандықтан, әр сөз табының, мысалы, зат есімнің лексикалық категориясы, синтаксистік категориясы бар дейміз. Басқа сөз таптарын да осылай қарастырамыз. Бұл орында амеба және инфузория құбылыстарын еске алу керек. Осыған орай белгілі бір заттың товар болуы үшін әрі тұтыну құны, әрі айырбас құны болуы керектігі сияқты жоғарыда аталған құбылыстар бір сөздің басындағы екі міндетін түсіну үшін жақсы мысал бола алады. «Тайға таңба басқандай» сияқты тіркестер идиом деп аталады. (Идиоматология дегеніміз идиоматиканы қарайтын ілім). Идиомаға мысалдар: баратын, ашудас, су ағар т. б. Мұнда лексика тенденциясын синтагма тенденциясы басып кеткен. «Сегіз көз», «қой үстіне бозторғай жұмыртқалап тұр» деген мысалдардың құрылысы синтаксистік болғанымен өздері тіркес күйінде лексикалық құрылыстағы идиома. Одағайлар сөз табы ретінде өз орнында толық айтылады. Біз бұл жерде әңгімелеп отырған тақырыбымызға одағайларды байланыстыра ғана сөз айтамыз. Ескі тіл ілімі одағайларды «алғашқы тілдің қалдығы, сөз содан жасалған, одағайлар адамның сезімін білдіреді» деген. Олар бұл жөнінде көптеген пікірлер айтты, бірақ одағайлардың табиғатын аша алмады. Сондықтан олардың тұжырымдары дұрыс емес еді. Әңгіме мынада: сөз заттың ісін, өзін, сынын айыра атайтын болса, одағайларда ол жоқ. Ол тұтас күйде тұрып, кейде бір сөзді немесе бір сөйлемді білдіруі мүмкін. Мысалы, бір нәрсені «жақсы істеген екенсің» десек те, «жаман істеген екенсің» десек те бәрекелде! деуге болады. Оның қай мағынада айтылғандығын сөйлемдегі тұрған орнына қарап және дауыс ырғағына қарап айырамыз. Өйткені одағай жіктелмеген, дифференцияланбаған сөз табы. Мысалы, Әй! – сен бері қара! Одағай сезім үшін айтылмайды, оны әлдекім қуанған боп айтып, ішінен жылап тұруы мүмкін. Одағай әрі зат атауына, әрі іс-қимыл (етістік) атауына жақын – cараланбаған сөз (Малдың қай түлік екендігіне қарап айтылатын арнаулы одағайлар бар). Осылайша қатыстылық жағынан айырылғаннан кейін көс- көс, кәус-кәус (түйеге), шәуім-шәуім (сиырға) деген одағайларды зат есімге жақын дейміз. Сөйте тұра олардың шақыру мағынасы да болғандықтан (мұнда кел) етістікке жақындығын да ескереміз. Сөйтіп бұл одағай екі сөз табына да қатысты болып шығады. Пай-пай деген одағайды хабар беру үшін де пайдалануға болады. Біреу түшкірсе, оның еріксіз дыбыс шығарғандығын (түшкіргендігін) білеміз. – Әй! мә! – деген одағайлардың кімге айтылғандығы, кімді шақыратыны белгісіз. Қап, әттеген-ай! – дегендер нағыз одағай. Бұларды басқалардан бұрын жасалған деу қате. Ә деген-ай! Атта дегендегі тт – екі дыбыс емес, созылған бір дыбыс. Айтуға оңай болу үшін бір дыбысты екіге бөліп (таштид) буындаймыз. «Әттеген-ай» дегендегі т-да сол созудан келіп шыққан. «Мә, саған» дегенді одағай ретінде айтқанда мәссаған деп бір «с»-ны бөліп, екі буынға жіберу де осы созым дегендіктен. Одағай еліктеуден шықты деушілердің пікірі де дұрыс емес. «Жалт-жұлт», «жылт-жылт» дегендер құбылыстың тұрақты, тұрақсыздығын, бір қалыпта болатынын-болмайтынын білдіретін қолданыстар ғана. Одағайдың сурет сияқты бүтін күйде болуы тілде исскуство әдісін пайдаланып, түйдек көріністі білдіруге байланысты. Адам баласы аң болып жүріп те санғаттан (түсініксіз) пайдаланған ғой. Біз одағайды қолдан жасаймыз, тіпті тұтас сөйлемнен де одағай жасап аламыз: – Өй, жүзің айдай болғыр! жүктеу/скачать 1.97 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|