І. Қазақ тілі грамматикасының кейбір мәселелері Қазақ тiлihiң Ғылыми куpсы жөhihеh лекциялаp
Аулақтық тенденциясының басым болуы
жүктеу/скачать 1.97 Mb. Pdf көрінісі
|
| Аулақтық тенденциясының басым болуы
Жоғарыда біз басақ деген сөз масақ болып өзгерген дедік. Бұлайша өзгеруі де, егізделіп өзгеруі де сирек құбылыстар. Өзгеріс жиі болса, бір буынның тілін екінші буын түсінбес еді дегенді айттық. Жалқы есімдерде жуықтық тенденциясы өте аз. Ал басқа сөздер, әсіресе, жалпы есімдер ондай емес. Жуықтық тенденциясы сөздің түрлі қалыпқа түсуін тұсайды. Сондықтан жалқы есімнің аз өзгеретін себебі оның сөз бен сөзді айырып, неғұрлым ұқсатпау мақсатына байланысты. Ағайынды кісілердің аттары бір түбірлі сөздерден болуы шарт емес. Бұлардың грамматикалық жағынан бірдей таңбалануы да шарт емес. Өйткені сөздің жақынын таңбалау мақсат емес, қайта олардың басқалығын білдіру шарт. Сондықтан жалқы есімдер аулақтық тенденциясымен тез үйлеседі. Соның нәтижесінде жалқы есімдерден болған сөз түбірлері өзгеріп отырады; кездейсоқ түрде ұшыраған дыбыс басқалығы жалқы есім үшін сирек нәрсе. Мысалы, әлдеқалай екі түрлі айтылып кеткен бір жалқы есім кейде екі кісіге ат бола кетеді (Ғали, Әли, Қали, Қалима, Мұханбет, Махамбет т.б.); кейде бір аттың (есімнің) кіші формасы да өз алдына дербес ат болып кетеді (Мұқан, Мұқаш, Шонан, Шонтық, Шонай). Соңғы есімдерде кездесетін шон түбірі оқшантай дегендегі «шон». Натуралды шаруашылық кезінде көнек, талыс сияқты теріден жасалатын ыдыстардың бір түрі шон деп аталған. Бұқар жыраудың: Сен бұзау терісі – шөншіксің, Мен өгіз терісі – талыспын, – деуі бұған дәлел (шөншік – кішкене дорба, кішкене қап, XVIII ғ. әдебиетінен). Ираннан кездеме алып дорбаны матадан жасайтын болғанда, олардың аты қазақта қалта болып қабылданған. Сөйтіп, мес, саба, торсықтан басқалары ыдыс мағынасын жойған. Оқшантай – оқ-дәрі салатын, қошқардың ұмасынан бітеу сойып алған тері қалта. Бәтима-Бәтіш, Гүләйім-Күләш, Мағрипа-Мағыш сияқты сөздердің әрқайсысы – өз алдына дербес жалқы есімдер. Жалқы есімдерде болатын мұндай қасиет жалпы есімдер мен етістіктерде бола бермейді; кішірейту формасы болмағандықтан, түбірден бөлініп басқа бір сөз жасалмайды, жасалса да сирек, онда да ұзақ замандар өткеннен кейін, жаңа заман ұғымы ескі заманнан өзгеше болғанда ғана жасалады. Мысалы: парсының қоразын «кішкене ата» деп танығандықтан, әтеш деген сөз шыққан (татардан келген). Бұрын іші қуыс заттың бәрін күбі деген, күпшек пен келіншекті олардың түбіріндегі сөздердің кішіреюі деп танымай басқаша таныған. Жалпы есімнің бұлай болуы әрі ұқсастығын, әрі айырмасын білдіру үшін қажет болған. Ал жалқы есімдерде олай емес, олардың кішірейген сыңарлары туынды сөз түрінде болады (Мырза, Мырзаш); мұндай ұқсас сөздердің басқалығы сол есім иелерінің әкесінің аты мен фамилиясынан айқындалады. Қазақта бір кісінің баласы екендігін көрсететін ұқсастық көріністері де бар. Оларды ұйқас аттар дейміз (Опа-Сапа, Шамғали-Мұфтиғали). Бұл түбірлестігін көргеннен емес, лексика жағының түбірін жақындату емес, ұйқастығын жақындату жолымен ғана жасалған (Опа – берік, Сапа – қызық). Сондықтан жоғарыдағыларды ұқсас ету үшін аллитерация, ассонанстар шыққан. жүктеу/скачать 1.97 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|