І. Қазақ тілі грамматикасының кейбір мәселелері Қазақ тiлihiң Ғылыми куpсы жөhihеh лекциялаp
жүктеу/скачать 1.97 Mb. Pdf көрінісі
|
| Түбір мүшенің өзгешелігі
Сөз – хабардың белгілі бір бітім бөлшегі. а) біз хабарласу үшін сөйлейміз; ә) хабарласу жеке сөздерден құралады. Сөзбен берілген хабардың өзге хабарлардан өзгешелігі мұнда зат пен оның ісін, зат пен оның сипатын айыра таңбалаймыз. Демек, түбір сөз заттың не істің әр алуан түрін, не зат пен істің сипатының түрлерін айырып көрсететін таңба (заттың тек өзін, сипаттың тек өзін ғана білдіреді). Сөздердің топқа айырылу себебі осыдан (зат есім, есімдік, сын есім...). Сөйлеу дегеніміз белгілі бір заттың, істің, сипаттың аттарын белгілі тәртіппен тізіп, бірімен бірін байланыстырып барып, солар арқылы хабар беру. Сөйлегенде іс пен сипатты белгілі бір заттарға апарып таңамыз. Сөз түбірі басқа бір сөздермен үйлесуге ыңғайлана, икемделе жасалған (қызылдар, қағаз, таяқ деген сөздердің аттарына басқа бір сөздердің аттарына үйлесерлік болып жалғанады, оқу – ларға үйлеспейтін болып жалғанған, тер – керісінше). Демек, қосымшалар түбірдің біріне үйлесерлік, екіншісіне үйлеспейтін болып жалғанған. Сөз екі түрлі керекке асарлық болып жасалған: 1) бірдеменің аты болуы (зат, сипат, іс); 2) белгілі жағдайда үйлесерлік, байланысарлық мүмкіндігі бар. Қосымшалы сөз бен қосымшасыз сөз: бұлар да солай сөз емес. Осы екі міндеттің бірін атқара алмаған категория – сөз бола алмайды. Сөздің екі формасы: 1) Бірдеменің аты болуға жарайтын форма; 2) Басқа сөздердің біріне, болмаса басқа біріне үйлесетін форма. Сөз – ат болады, сипат – іс аты болады, басқа сөздермен үйлеседі. Демек, атау қызметін де, үйлесу қызметін де атқарғанда сөзді өзгертіп, толықтыруға болады. Сондықтан түбірге жаңа сөз қоспай-ақ, қосымша не қосалқы жалғауға да болады. Басқа сөздерге үйлестіру де солай. Жалғау, жалғауыштар өздігінен үйлесе алмайтын сөздерді үйлесу қалпына түсіреді, не бұрын бір түрлі үйлесетін екі түбір сөзді екінші түрлі қалыпқа түсіреді. жүктеу/скачать 1.97 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|