І. Қазақ тілі грамматикасының кейбір мәселелері Қазақ тiлihiң Ғылыми куpсы жөhihеh лекциялаp
жүктеу/скачать 1.97 Mb. Pdf көрінісі
|
|
III. Көңіл одағайлары Сөйлеу – бір оқиғаның жайын хабарлау. Ондай хабар әр адамға әр түрлі әсер етеді: қуантады, ренжітеді (Челюскин, Бусыгиндер оқиғасы). Сөйлеу дегеніміз – хабарлап қана қою емес; белгілі ойды, ниетті білдіру. Сондықтан көздеген мақсатымызға қарай оқиғаның өзімізге тигізген әсерін білдіре де, білдірмей де сөйлейміз; сұрай, өтіне, бұйыра, тыңдаушыға белгілі бір талап қоя сөйлейтін кездеріміз де болады. Қысқасы, біз өзіміздің хабарымызға тиісті өң бере сөйлейміз. Тыңдаушыға айтар хабарымызбен бірге өз көңіліміздің мейірін қоса білдіреміз. Хабар қуанта, таңдандыра, күлдіре, ызаландыра, өтіне, кекесіндей, сұрай, бұйыра, қандай әсері барын ашпай да айтылады. Тілде көңіл райын қоса білдіретін амалдар өте көп. Өйткені көңілдің әртүрлі райының өзіне тән әртүрлі әні бар (сөйлемнің әр түрлі әні болады). Айтушының көңіл райын сөйлемнің әніне қарай танимыз. Жазуда көңіл райын тыныстық белгілерден, сөйлемдегі сөздерден, сол сөздердің сөйлемде орналасу тәртібінен білеміз. Көңіл райын білдіру үшін қосымша, қосалқылар да (демеуліктер) қолданылады. Сұраудың ма деген қосалқысы бар; болжалдың шығар қосалқысы бар; Cеніммен сөйлесек «ол барған» деп кесімді айтамыз. (Көмекші етістік қосалқы қызметін атқарады деу дұрыс па?...). Таптасқан сөздерден құралған сөйлемдер арқылы да көңіл райы білінеді. Кейде ақындар сөйлемді өзгеше құрап, суреттеп айту арқылы да көңіл райын танытады. Мысалы, Жерді жонған, тасты опырған әлді қол, Ұрандасты, ұлы күшті қосты мол! Жерді жарды, шамын шашты, тірілтті, Кең даланы кесіп-пішіп келді жол! Жүрек тулайд қыр қозғалған айқайдан, Жарқырап қыр, сарқырайды бел, сайдан... (Ілияс) Қуаныш райын ақын «жүрек тулайды» деп білдіреді. Арнаулы одағай сөздермен де (түбір, шылау, тапсыз-ақ) көңіл райын білдіруге болады. Па, шіркін! Өмір болсаң, бол осындай! Болалсаң, болып тұрсаң болатындай. Шекспир, Пушкин, Байрон, Аристотель Ойға ерік бере алмаған о да осындай (Асқар) Мырқымбай, Мырқымбай! Бай-бай-бай .... Жүрмейсің жай (Бейімбет) Бай-бай-бай – ызалануды білдіретін одағай. Қап – опыну одағайы (қап, байқамай қалған екем!). Ишша – жиіркену (ишша, күннің суығы ай!). Алақай! – қуану одағайы (алақай, әкем келді!), Бәрекелде – ұнату одағайы (бәрекелде, ризамын). Бұлар көңіл одағайы, өйткені көңіл райын хабарлайды. Құрылысы жағынан – жеке сөз, мағынасы жағынан – сөйлем. Көңіл райын білдіретін амалдардың ең негізгісі – сөздің әні. Сондықтан бұлар осы одағайға арналып жасалғанмен, әніне қарай көңілдің әр райын білдіріп кете береді. Ойбай – шошыну одағайы; бірақ ол таңдану әнімен айтылса, таңдану одағайы болады; «бәрекелде» де өзгереді. Мысалдар: алақай, әттең, әттегене-ай, қап! Ойбай (жұлып алғандай айту, жай айту); қап, сені ме! қап, бәлем (кіжіну); ойбой (таңдану орнына ұнатпау); апырмай, япырмай, ойпырмай (әніне қарай: үрейлену, таңдану, күйзелу). Пай, паһ, па (таңдану); ишша, ишшаһ (тоңу, жиіркену); түу, түуһ (кейде таңдану, ұнатпау); уһ (қайғыру, шаршау); оһ, аһ (қайғыру, опыну, таңдану); айхай (рақаттану); әй, өй, ей, ай, ой – тиісті әнімен айтылса таңдану, кемсіну, оңай көру т. б. мағыналарда. Иә, пәлі – кейде кекесін; омай! омай, шіркін! – кем тұту, кекету. Тәуелдеулі, жіктеулі сөздерден жасалған: қарағым, айналайын, қалқам, сәулем сияқты тәуір көру, кекету одағайлары да бар; бұлар да, осы тәрізді басқа сөздер де тиісті әнінде тұрса ғана одағай болады. Әні сай келсе таптасқан сөздер де, сөйлемдер де одағай болады. Одағайланған атауыш сөздердің мысалы: сабай-ай! қасқа-ай! cабылан-ай (саңлақ- ай(?), сөз-ақ! мәссаған! Одағайланған сөйлемдер: ісің бар болсын! жүзің айдай болсын! келбетіңе болайын! (Автор жазушылардан көп мысалдарды теріп алған). жүктеу/скачать 1.97 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|