The linguacultural aspect and semantic index of vocabulary of national clothing

147
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 1(147). 2014 
əлеуетін айқындау мəселесі оны жаңа тео-
риялық-танымдық үрдісте зерттеудің қажетті-
лігін көрсетіп отыр. Осымен байланысты тіл 
білімінде тіл арқылы адам санасында қалып-
тасқан танымдық қорды жəне тіл арқылы бойға 
сіңген рухани құндылықтар жүйесін, ұлттық 
мінез-құлық пен бітім-болмысты зерттеуге бет 
бұрған қазіргі тіл білімінің лингвомəдени ког-
нитивтік бағыты қалыптасуда. Бұл тектес та-
нымдық та кешенді зерттеу үрдісін қалыптас-
тыруға негіз болатын, мүмкіншілік беретін 
мазмұндық-деректік əлеует тіл құдіретінің си-
патына сай тілдің өз бойынан табылады. Се-
бебі, тіл – сол тілді тұтынушы этностың бүкіл 
рухани, мəдени байлығының асыл қазынасы. 
К.Аханов: «Тіл – тек қатынас құралы ғана емес, 
сонымен бірге ойлаудың, ойдың жарыққа шы-
ғуының да құралы. Адамның тілі ой арқылы, 
тілдегі сөйлемдер мен сөздер арқылы айтылып, 
белгі бола алады. Ой жəне оның мазмұны тіл 
арқылы көрініп, сол арқылы ұғынылады. Адам 
өз ойын басқаларға тіл арқылы айтып, не жазып 
жеткізеді», – деген [1, 68]. Ғалым пікірінен тіл 
мен ойлаудың ажырамас бірлікте екеніне жəне 
ойлаудың тіл арқылы жүзеге асатынына көз 
жеткізуге болады. Академик Ə.Қайдардың 
зерт-теуі бойынша кез-келген тілдің қоғамда 
атқа-ратын өзара байланысты үш түрлі қызметі 
бар. Олар: “Коммуникативтік, көркем шығарма 
тілі-не тəн адам баласына образ арқылы əсер 
ететін, лəззат сыйлайтын эстетикалық қызметі; 
үшін-шісі – ғылыми терминмен айтқанда, 
кумулятив-тік қызметі, яғни ол тілдің ғасырлар 
бойы дү-ниеге келіп қалыптасқан барлық сөз 
байлығын өз бойына жиып, сақтап, оны 
келешек ұрпаққа асыл мұра ретінде түгел 
жеткізіп отыратын игілікті қасиеті”, – деп,
тілді рухани құндылық ретінде бағалайды [2, 
24-25]. 
Осымен байланысты қазіргі тіл білімінде 
тілдің мұрагерлік қызметінің мəнін зерттеудің 
əлеуметтік лингвистика негізінде кеңейіп, ұлт-
тық мазмұны тереңдей түсуде. Оның себебі, əр 
тіл – өз бойында ұлт тарихын, төл мəдениетін, 
танымы мен талғамын, мінезі мен санасын, кə-
сібі мен салтын, дəстүрі мен даналығын тұтас-
тықта сақтаған таңбалық жүйе. Осындай маз-
мұнды құрылымына сəйкес ол – жай таңбалық 
жүйе емес, ұлт болмысын тұтас сипаттайтын 
мəдениет. Мəдениет ұғымының ғылымда сан 
түрлі анықтамалары бар екені белгілі. Өз зерт-
теулерінде солардың бəрін таразылай келіп, ұлт 
болмысы мен тіл қызметінің сабақтастық қағи-
дасын ұстанатын академик Ə. Қайдар мəдениет 
ұғымын «жеке адамның басына тəн қасиеттен 
басталып, бүкіл ұлттық менталитетті, ғасырлар 
бойы қалыптасқан ұлттық сана, дүниетаным, 
салт-дəстүр, рухани-материалдық байлықтың 
бəрін түгел қамтитын өте күрделі ұғым, əрбір 
этносқа тəн белгілі бір табиғи-əлеуметтік ор-
таға сəйкес қалыптасатын құбылыс» деп санай-
ды. Өмір-тіршілік салты, ортақ тіл, ортақ дү-
ниетаным, ортақ психология сияқты ұғымдар-
дың бəрін бір этнос бойында тұтасқан ұлттық 
болмыс ретінде танып-білудің ең басты құралы 
– тіл екендігін ғалым ерекше атап көрсетеді.
Тілді қарым-қатынас жасау мен ойды білдіру-
дің ең басты тəсілі деп қана емес, жалпы мə-
дени білімнің жиынтығы ретінде қарайтын қа-
ғида тіл білімі тарихындағы зерттеу тəжірибесі-
мен ұштасады [2, 44].
Əрине, мəдениет те тіл сияқты ақпаратты 
жеткізуші семиотикалық (таңбалық) жүйе, бі-
рақ тілдің мəдениеттен айырмашылығы – оның 
тілді тұтынушы (адам) арқылы өзін-өзі ұйым-
дастыра алатын қабілетінде болса, ал мəдениет 
ең алдымен, есте қалатын ақыл-ой жетістігінің 
жиынтығы болып саналады. Сондықтан тіл ар-
қылы мазмұндалған ұлт болмысы мен мəдение-
тін тану тіл білімінің қазіргі антрополингвистік 
бағыттағы лингвомəдениеттану саласының енші-
сіне тиіп отыр. Оның өзегі “Тіл – ұлт (ұлттық 
тұлға) – мəдениет ұғымдарынан тұрады. Осы 
тұрғыдан қарасақ, мəдениет – тіл арқылы көрі-
ніс табатын, адам өмірін, іс-əрекетін ұйымдас-
тырушы, ұлттың заттық жəне рухани құнды-
лықтар өрісі. Ал, тілді адамның əлеуметтік 
тұрмысын қамтитын мəдениеттен, тарихтан тыс 
қарапайым коммуникативтік таңбалық жүйе 
деп қарастыру ол туралы жалаң түсінікті 
қалыптастырады жəне оны зерттеудің мүмкін-
діктерін шектейді. Демек, тіл – əр халықтың 
тарихи-мəдени ұлы мұрасын өз бойында «əлем-
нің тілдік бейнесі» негізінде сақтаушы, жеткі-
зуші жəне танытушы қазына.
Осыған орай қазіргі лингвистика саласын-
дағы ғылыми ой дамуының жаңа үрдістері оның 
айқын лингвомəдени когнитивтік бағытын бел-
гілейді. Осылайша мəдени-əлеуметтік əрекет 
үстіндегі тілді тұтынушының тілін (оның ішін-
де ең "сезімтал" бөлігі лексикалық деңгейі) та-
нуда адамды, социумды жан-жақты зерттеу тіл 
білімінде өз кезегінде функционалды пара-
дигма туғызды [3, 56-60]. Осымен байланысты 
қазіргі лингвистиканың құрылымын өзгерт- 
кен əртүрлі ғылыми теориялар, оның дəстүрлі 
түрде қалыптасқан салаларының арасындағы 
шекараны тоғыстырып, кешенді сипатпен то-
Қазақ халқының ұлттық киім-кешек лексикасының лингвомəдени аспектісі... 

148
ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. 
№ 1(147). 2014 
лықтырды. Соның нəтижесінде жалпы тіл білі-
мінде қалыптасқан социолингвистика, психолин-
гвистика, этнолингвистика, лингвомəдениет-
тану, лингвоелтану т.с.с. сабақтас ғылым сала-
лары зерттеу нысанының өзегін тілдің өзі емес, 
тілді құрал ретінде пайдаланатын тілді тұты-
нушының болмысын, іс-əрекетін, таным-пайы-
мын зерттеуге бағытталған адамтанымдық мақ-
сат құрайды. Атап айтқанда, сол тілде сөйлеу-
шінің ішкі əлеміне ерекше көңіл бөлу мақсаты 
тіл білімінің басқа да (философия, тарих, пси-
хология, логика, əлеуметтану, этнография, мəде-
ниеттану т.б.) ғылымдармен тоғысуына əкелді. 
Осының нəтижесіндегі лингвистикалық зерт-
теулердің тұтастық (интеграциялық) сипаты 
тілді ұлтпен біртұтас жүйе ретінде айқын-
дайды. Соның нəтижесінде этнолексиканың, 
көне атаулардың таңбалану уəждемесінің мə-
дени құндылыққа ие болу ерекшелігінің анық-
талуы лингвомəдени когнитивтік бағыттағы тіл-
дік зерттеулердің өзегіне айналды.
Осы орай-
да дəстүрлі мəдениеттің көріністеріндегі тілдің 
рухани қызмет құралы, рухани құндылық көзі 
ретінде ұлт өкілдеріне сай ұлттық лексика кө-
мегімен ұлттұтастырушылық дəйегін ашудың 
мəні ерекше. Себебі сол көздердің, яғни лекси-
каның мазмұнында айшықталған халықтың басы-
нан кешкен тарихы, бүкіл рухани жəне мəдени 
байлығы, болмысы, дүниетанымы мен əдет-
ғұрпы, салт-санасы т.б. ұлттық ұжымда, сол 
тілде сөйлеуші ортада қалыптасып, тілінде сақ-
талады. Бірақ сөз – заттың тура таңбасы емес, 
дүниенің тікелей бейнесі емес, адамның иə 
белгілі бір ұлттық ұжымның дүниені тануы мен 
күнделікті тұрмыс пен еңбек тəжірбиесі бары-
сындағы архетиптік тілдік санасында, тілдік 
шығармашылық процесс нəтижесінде туған бей-
несі [4, 60]. 
Кешенді лингвомəдени зерттеу барысында 
бір кезде күнделікті өмірде өте қажетті болған 
көптеген заттардың атаулары ғана қазіргі мəде-
ниеттің, дəстүрдің жəне ұлттық мұраның жұр-
нағы ретінде сақталып қалғаны анықталады. 
Демек, атаулар жүйесінің қызметі тек атауыш-
тық қана емес, танымдық та. Осымен байла-
нысты жүргізіліп жатқан іргелі зерттеулердегі 
өзге ұлт тіліндегі баламасын, аударылымын 
салыстырмалы, салғастырмалы түрде анықтай-
тын лингвомəдени зерттеулер жобасы одан əрі 
кеңейіп, жалғасып, лексиканың лингвоелта-
нымдық аспектілерін зерттеуге ұласуда. Осы 
арада лингвомəдениеттану мен лингвоелтану 
бағыттарының өзара тұтастығы мен айырма-
шылықтары да анықталады.
Қазіргі тіл біліміндегі антрополингвисти-
калық парадигма шеңберіндегі «əлемді тілдік 
бейнелеудің» айшықты жүйесін тиімді зерт-
теудің кеңістігі – көркем мəтін. «Көркемдік 
əлемін» құратын бұл кеңістіктің ішіне ежелгі 
эпостық жырлар, ақын-жыраулар мен би-ше-
шендер тіліндегі т. б. тарихи-рухани көздердегі 
сөз кестелерінен бастап, қазіргі заман қалам-
герлерінің шұрайлы да сырға толы тіл əлемі 
енеді. Ол көздерден тілдік деректерді тек жи-
нақтап қоймай, оларды этномəдени сабақтас-
тықта зерттеудің маңызы терең. Біріншіден, 
уақыт пен кеңістік контексіне сай əртүрлі əлеу-
меттік-тарихи кезеңдердегі белгілі бір этнос-
тық, иə ұлттық сипатта ұйысқан ұжым өкіл-
дерінің айналадағы дүние туралы алуан түрлі 
сырын мифтік бағам-пайымын, наным-сенімін 
көрсететін тіл деректері, кейбір көне этномə-
дени сөзқолданыстары бүгінгі заманға халқы-
мыздың бай ауыз əдебиеті мен көркем əдебиет 
мəтіндері арқылы келіп жеткені белгілі. Сон-
дықтан зерттеу жұмыстарында көне мəтіндік 
тілдік деректер халқымыздың ұзақ этномəдени 
даму жолын танудың бір құралы, маңызды та-
ным тетігі ретінде айқындалады. Екіншіден, бүкіл 
адам баласы үшін ақиқат шындық болмыс біреу 
болғандықтан, ғаламның біртұтас бейнесі де əр 
басқа тілде сөйлейтін халықтар үшін бі-реу-ақ. 
Сөйтсе де, тіл иесінің ой-өрісіне, таным əлеміне 
байланысты əр тіл дүние ғаламның кеңіс-тігін 
өзінше өреді, бөлшектеп атайды, бейнелеп 
суреттейді. Соның нəтижесінде белгілі бір тіл 
өкілі ойының жемісі оның өз тілінде бекіген 
ғалам бейнесіне сай құрылады[5]. Осыған бай-
ланысты əр басқа халықтың (ұлттық, этностық) 
тілдеріндегі əлем бейнесінің көріністерінде жалпы 
адамзатқа ортақ дүниеліктер де, сол тіл өкіліне 
ғана тəн ұлттық нақыштар да кездесіп жата-
тыны заңды құбылыс.
Тілдің қарым-қатынас құралы ретіндегі қыз-
метін танымның ерекшеліктері мен тығыз бай-
ланыста, дүниетанымның да құралы деп қарау-
дың мəні көркем тілдің мазмұндық жақтарын 
жоғарыда көрсетілген кешенді де сабақтастық 
сипатта қарастыру нəтижесінде айқын көрінеді. 
Сонымен, мəтін теориясына сүйеніп, көркем 
тілдің тетігі мен табиғатын жекелеген көріктеу 
құралдары негізінде емес, қаламгердің шығар-
ма мазмұнына арқау еткен тұлғалық мұратына 
сай құрайтын өрмегінде, яғни тұтас мəтіндік 
жүйеде зерттеу нəтижесі мынадай түйіндерге 
əкеледі: «шығармалардың тілі арқылы жазушы-
ның «көркемдік əлемінде», иə ақынның көр- 
А. С. Далабаева 

149
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 1(147). 2014 
кемдік санасында қалыптасқан өзін қоршаған 
шындыққа, уақытқа деген қатынасын, түсінігін 
анықтауға болады. Суреткердің осындай тұлға-
лық тұжырымдамасы мен дүниені бейнелеуінің 
өзіндік «тілдік əлемін» ашып беру сөз құді-
ретінің, тілдің рухани əлеуметтік əлеуеті ар-
қылы ғана іске аспақ [6].
Жоғарыда айтылғандардың дəлелі ретінде, 
тұрмыстық лексика топтамасына жататын киім- 
кешек лексикасы. Əсіресе, тақырыпты лексика-
ның əлемдік бейнені суреттей алатын арнайы 
бір ақпарат беретін бірлік деп алғандықтан, 
алынған ақпараттар арқылы халық санасына, 
əдет-ғұрпы, өткен өмірі мен бүгінгісіне шығу 
жəне аталмыш лексикалық тақырыптағы жай 
сөздер ретінде қарамай, адаммен, халықпен 
байланыста қарау бүгінгі таңдағы лингвомəде-
ниеттанудың, когнитивті лингвистиканың 21 
ғасыр зерттеуінің мазмұндылығына үстемдік 
танытқандығын айқындайды.
Ұлттық киім бай тарихи мəдени мұра, оны 
зерттеу бізді өткен ғасырлардағы əдет ғұрып, 
салт дəстүр, халықтың хал ахуалынан кең кө-
лемде жан жақты хабардар етеді. Қазақ халқы-
ның киімі басқа ұлттардан өзгеше өзіндік қа-
сиетке толы. Мұның басты себебі, қазақ халқы-
ның табиғат төсінде өсіп, еркін ғұмып кешуі-
мен байланысты. Қазақтың ұлттық киімдері 
негізінен ертедегі көшпенділер киімдерін еске 
түсіреді. Қазір өзіміз киіп жүрген бірқатар киім 
үлгілері сақ дəуірінен бастау алады.
Киімдердің етек жеңіне рəміздік ұғымды 
тұспалдайтын ою өрнек элеметтерін салу, үкі 
тағу, жын перілерден, пəле жаладан, ауру сыр-
қаудан қорғайды, магиялық күш əсер етеді 
деген сенімнен туған. Кейіннен үкіні тақия, 
сəукеленің төбелеріне, домбыраға, бесікке қада-
ған. Үкінің қара қасқасын ерлер, балақ жүнінің 
ұлпасын əйелдер қолданған. Үкі құсын қазақ 
қасиетті деп білген. Ежелгі бақсылар, батыр-
лар, сал серілер де үкі тағып жүрген.
Пайдалану, тұтыну ерекшеліктеріне байла-
нысты киім күнделікті, сəндік киімдерге, жыл 
мезгілдеріне қатысты қыстық, маусым аралық 
жəне жаздық киімдер деп бөлінеді.
Жас жəне жыныс ерекшелігіне қарай: сəби 
киімі (ит көйлек, тақия), бала киімі (кепеш, мала-
қай, құлақшын, жейде, дамбал, шалбар, етік, 
бешпент, шапан), бозбала киімі (тақия, етік, 
жейде, шалбар), бойжеткен киімі (желбіршекті 
көйлек, тақия, кəзекей), қалыңдық киімі (сəу-
келе, желек), келіншек, бəйбіше киімі (кқйлек, 
кимешек, жаулық, қамзол, кебіс, мəсі, көкі-
рекше), күйеу, жас жігіт, ақсақал киімдері (ша-
пан, ішік, бешпент, сырма шалбар, ақ жейде, 
дамбал, саптама етік, кебіс, мəсі) деп түрлерге 
бөлінеді [7]. 
Қазақтың ұлттық киімдері əрі алуан, əрі 
олар халықтың көшпелі тұрмысына лайықты 
жасалған. Оның негізгі материалдары төрт 
түлік малдың өнімдері - тері мен жүнінен, одан 
басқа киізден жасалды. Сырт киімдерге тері 
мен жүн пайдаланылса, жеңіл киімдер үшін 
қажетті материалдар сол мал өнімдеріне, малға 
айырбасталып, сатылып алынған. Ежелгі қазақ 
салтына тəн мал терісінен істелген сырт киім-
дерге тон (оның қаптама, камзолша деген екі 
түрі бар) ішік, жарғақ, шекпен, шапан жатады. 
Қамтама-қысқы боранда малшылар киетін тон 
түрі. Махамбеттің «Қаптай соққан боранда, 
қаптама киген тоңар ма?!» дейтіні осы. Камзол-
ша - етегі тізеден жоғары келетін қысқа тон. 
Тон орнына қасқырдың, түлкінің, қарсақтың, 
күзеннің т.б. аңның терісінен сыртын матамен 
тыстап тіккен киімді "ішік" дейді. Бұл сияқты 
аңның қымбат терісінен жасалған ішіктерді 
құдаларға сыйға тарту дəстүрі болған. Кедей 
адамдар ішікті қоян, саршұнақ терісінен де 
жасап киетін. Бірақ, олардың сапасы нашар 
болып келгендіктен, өздерін "бір жылға қоян 
терісі де шыдайды" деген сөздермен жұбатқан. 
Құлынның терісінен астарсыз тігілген тоңды 

жүктеу/скачать 4.5 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: