Қазақ философиясы тарихы. Ежелгі дәуірден қазіргі заманға дейін. – Т. Қазақ философиясының

351 
аласұрған тұсында күшейе түскендей. Расында да бүкіл халықтың қол-аяғы 
тұсалып, жіптің енді шешілместей күрмелгенін олар өз көзімен көріп, 
арқасымен сезіп отырған заманда жарқын болашақ туралы сөз қозғауды 
көпшілік түсінбеген де, қабылдамаған да болар еді. Болашақты ғажайып 
мамыражай заман түрінде елестету үшін алдымен сондай үмітке жетелейтін 
осы шақтағы шындық керек. Ал отарлау дәуірінің шындығы құлаған 
хандықтан, ондаған сәтсіз күрестен, күннен күнге күшейген темір құрсаудан 
тұрғандықтан келе жатқан жақсы өмір туралы көсіліп жырлауды көпшілік 
жалғандыққа жорыған болар еді. 
1856-1868 жылдары жүргізген әкімшілік реформаларынан кейін Ресей 
өзінің отарлау саясатын нысаналы әрі қатал жүргізе бастады. Бұл халық 
арасында наразылықты тудырып, талай көтерілістердің себептері болды. 
Ресейден бодандықты (подданство) ақсүйектердің және ел басшыларының бір 
бөлігі ғана қабыл алды. Қазақстандағы ең жақсы жерлер мен су көздерін басып 
алған келімсектер көшпелілердің миграциялық айналысына кедергі келтірді. 
Қазақтар мен келімсектер бастапқыда бейбіт қарым-қатынаста болды. Кейіннен 
келімсектердің көшпелі шаруашылыққа тигізген зиянды әсерінен қазақтар 
мазасызданып, наразы болуымен бұл бейбіт қатынас бұзылды. 
Аталған жағдайда дәстүрлі мәдениетті сақтап қалу үшін күрес ұлттық 
тәуелсіздік үшін күрестің бір формасына айналды. Көшпелілік өмір салты 
өзінің оқшаулығына қарамай, орыс әкімшілігінің қолы жете бермейтін 
ерекшеліктерге мол болды, өйткені оны толықтай бақылауға алу мүмкін емес 
еді. Көшпелі қоғамда түрме де, полиция да, жасырын тыңшы да болуы 
неғайбыл. Мұны жақсы ма, жаман ба? — деп біржақты пікір шығару күрделі. 
Отарлық әкімшілік жүйе қазақтың дәстүрлі мәдениет жүйесін шала-жансар 
етуге ұмтылды. Заңгер З. Кенжалиев осы туралы мынадай деректер келтіреді: 
«Айталық, патша өкіметі қазақ даласын әкімшілік-аумақтық бөлік-терге бөлу 
кезінде көшпелілердің рулық-тайпалық құрамына сүйенді (ауыл, болыс, округ). 
Осы арқылы Ресей мемлекетіне тиімді аумақтық бөлініс қалыптасқан рулық-
тайпалық бөлініспен ұштасты. Бұл қазақ қоғамының ішкі этникалық бірлігінің 
әлсіреп, ру-тайпа аралық байланыстың бәсекелестікке, ал бірте-бірте 
бақталастыққа, билікке таласушылық сипат алуына әкеп соқты. Бұл қазақ 
аудандарының (жерінің) Ресей әкімшілігіне, метрополия шенеуніктеріне, 
жалпы патша билігіне бағыныштылығын арттыра түсті» (
Кенжалиев З. Көшпелі 
қазақ қоғамындағы дәстүрлі құқықтық мәдениет. Алматы: Жетіжарғы, 1997
). 
Бодандықтың теріс әсерлері, әсіресе, қазақы әдеп пен мінез-құлық 
жүйесіне тиді. Ұлан-ғайыр, кең-байтақ жерді иеленіп келген қазақ табиғатынан 
батыр мінезді, бостандық пен еркіндікті қастерлеген қайсар халық еді. Бірақ 
270 жылға созылған тәуелділік жылқы мінезді халықты момын, қой мінездіге 
айналдырды. «Жаман үйді қонағы билейдінің», «Есіктен кіріп, төр менікінің» 
күйіне түсе бастады. Озбырлық саясат нәтижесінде халқымыз құнарлы, сулы, 
нулы жерлерінен шөл, шөлейт жерлерге ырыстырылды, тек мал бағумен күн 
кешкен елге күн көрудің өзі қиын болды. Бұрын «у ішсең — руыңмен», 
«ағайынның аты озғанша — ауылдастың тайы озсын», деп, елдік пен бірлікті 
мұрат еткен қазақтардың арасында өзімшілдік, дарашылдық өріс алды. 

352 
Кейбіреу ақты — қара, қараны — ақ деп бірінің үстінен бірі арыз жазса, 
басқалары бастықтың алдында майлы қасықтай құрша жорғалап, жылпылдаған 
жағымсыз қылықты бойына дарытты. Итаршылар, «пысықтар», «шаш ал десе, 
бас алуға» дайын тұратындар пайда болды. Қолында билігі барлардың 
арасында екіжүзділік, озбырлық, тамыр-таныстық, жүгенсіздік, парақорлық 
өріс алды. «Малым — жанымның садағасы, жаным — арымның садағасы» деп 
келген халықтың ішінен сан мыңдаған мәңгүрттер шықты. Қазақтың дәстүрлі 
әдет-ғұрыптық және әдептік жүйесі қазақ хандығы Ресейдің құрамына енген 
кезден бастап түбегейлі өзгерістерге ұшырады. 
Еуразия даласын жаулап алған славяндық мәдениет осы даланың байыр-ғы 
тұрғындарын ноқталап қоюға тырысты. Ресей империясы өз қарауындағы 
халықтарды ақ патшаға берілгендік идеясында тәрбиелеу мақсатымен әр түрлі 
миссионерлік тәсілдерді шебер қолдана білді. Осындай ілімдердің бірі — 
Ресейдің басқа халықтар алдындағы тарихи-мәдени миссиясы деген бүркеніш 
уағыз. Ағылшындардың бай мәдени мұрасы бар үнділерді шырмағаны сияқты 
Ресей империясы Орталық Азия мен Қазақстанды отарлау және 
ассимиляциялау полигоны бейнесінде қарастырды. 
XIX ғасырдың ортасындағы патшалық әкімшіліктің реформаларына дейін 
қазақ даласында дәстүрлі әдеп пен әдет-ғұрпы құқығы үстемдік етіп келді. 
Бұлай деп айтудың негіздері бар. 
1. Түркі көшпелілерінде мұсылмандық мәдениет пен әдеп сырттай қа-
былданғанымен, іс жүзінде олардың қолданылу аймағы тым тар болды. 
2. Мұсылмандық Ренессанс уақытында кейбір түркілік мемлекеттерде 
азаматтық қоғамның алғышарттары қалыптаса бастағанымен (мысалы, 
Қарахандар елінде), кейінгі көшпелілерде ол өрістей алмады. 
3. Қазақ хандығының Ресей империясы құрамына күшпен енуіне 
байланысты қазақтың дәстүрлі мәдениеті мен көшпелілік әдебі оның 
табиғатынан мүлдем бөлек отарлық пен христиандық экспансияға ұшырай 
бастады. Біз бұл жерде отырықшы халықтардың мәдениетіне пара-пар қарсы 
тұрған өркениеттің сатысымен істес болып отырмыз. Қазақ қоғамында үстемдік 
құрып отырған анархия емес, тек өзіне ғана тән, еуропалықтан өзгеше және 
барынша өзінше реттелген мәдени қатынастар. Ұзақ уақыт өркениетті дүниеден 
оқшауланып келген қазақтар, қазіргі кезде өздерінің келешектегі тағдырына 
күйретуші әсер ететін ықпалдарға ұшырамау үшін өзгеру жолына түсуге дайын 
тұр. Көптеген қазақтар осы уақытқа дейін өмір сүріп келген өз ұлтының 
көшпелі құрылымының әрі қарай өмір сүре алмайтындығын мойындай алды. 
Ресейдің әкімшілік және құқықтық шараларының нығаюына байланысты қазақ 
дәстүрлі мәдениетінің қолданыс аймағы тек салт-дәстүр шеңберімен шектеле 
бастады, рухани мәдениетте бодандық нышандары мен маргиналдану 
процестері басталды. 
4. Жалпы маргиналдану тек әлеуметтік мәдениетке емес, сонымен бірге 
инновацияға ұшырап отырған бүкіл руханилық пен тұлғалық қылыққа сай 
нәрсе. Алайда Қазақстан жағдайында дәстүрлі мәдениеттен батыстық (ресейлік 
арқылы) құрылымдарға өту табиғи жолмен емес, үстем мәдениеттің үлгілерін 
әкімшілік жолмен тану арқылы жүргізілді. Маргиналдық белгілерді қазақ 

353 
қоғамының патшалық Ресейдің әкімшілік жүйесімен тікелей қатысы бар 
тұлғалар (болыс, тілмаш, шенеуніктер ж.т.б.) бірінші ретте қабылдады. 
Қазақтың көш бастаушылары үшін бұл өзгеріс таза формальды түрде болды. 
Олар орыс көмегін өз жауларына қарсы қоюға үміттенді. Патша үкіметі бұл 
өтінішке барынша көңіл бөліп, қазақтар өз еркімен орыстың боданына айналды 
деп есептеді. Бірақ, Ресейдің іс жүзінде ықпал етуі XIX ғ. ортасында бүкіл қазақ 
жерінде әскери басқару жүйесін енгізгеннен кейін күшейді. 
Абай айтқандай, білім алудың мақсаты лауазымға жету болып шықты, 
ұлттық нигилистер қалыптаса бастады. 
Ойында жоқ бірінің, 
Салтыков пен Толстой. 
Я тілмаш, я адвокат 
Болсам деген бәрінде ой, 
Көңілінде жоқ санасы
(Абай Құнанбаев. Шығармалары.- Алматы: Мөр, 1994). 
Абайға дейін Шортанбай да дәстүрлі құндылықтардың орнына келген 
отарлық нормалардың жалғандығына назар аударады: 
Заман қайтып оңалсын? 
Адам қайтып қуансын? 
Жандарал болды ұлығың, 
Майыр қалды сынығың. 
Айырылмастай дерт болды, 
Нашарға қылған зорлығың, 
Кінәзді көрдің жырыңдай, 
Тілмашты көрдің биіңдей. 
Дуалды көрдің үйіңдей, 
Абақты тұр көріңдей. 
Байлар ұрлық қылады, 
Көзіне малы көрінбей, 
Билер пара жейді екен, 
Сақтап қойған сүріндей. 
Заманның түрі бұзылды
Текеметтің түріндей
(Әлем: Альманах.- Алматы: Жазушы, 1991). 
5. XVIII ғасырдың 30-ы жылдарында қазақ бастаушылары Ресейден отар 
болуды емес, протекторат (қамқоршы) болуды өтінді. XIX ғасырдың ортасына 
дейін Ресей әкімшілігі қазақтардың ішкі істеріне көп араласпады. Қазақтың 
дәстүрлі мәдениетінің құндылықтарын Ресей әкімшілігі өз мүддесі көле-мінде 
пайдалануға тырысты, оның ішкі потенциалын, құндылығын өз көкжиегі 
көлемімен шектеді. Осы тұрғыдан қазақтың әдет-ғұрып жүйесін нақтылап 
ұстап, осы «биіктіктен» тұншықтырып бақты, соған сай ішкі қыр-сырын білуге, 
құпиясын ашуға тырысты. Әдет-ғұрып нормаларын бірте-бірте ығыстырып, 
босаған аумақты өз заңдарымен толықтырып, ал әдет нормаларын қызмет 
істейтін өмір салаларында белгілі бір шектеулер қойып, бақылауға алып, 

354 
барынша өз әмірін жүргізуге талпынды. Керекті жерінде өз заңдарын әдеттік 
заңдармен қатар, «бәсекелестіре» қабылдады. 
XX ғасырдың басында қазақ қоғамында және мәдениетінде жаңа 
нышандар пайда бола бастады. 
Біріншіден, Ресей Қазақстанды толық отарлау саясатына көшті. Бұ-рынғы 
дәстүрлі басқару мен реттеу тетіктерінің орнына империялық заңдар енгізілді. 
Билер соты өз функциясынан айырылып қалды. Оны әлсірету мақсатында Ресей 
әкімшілігі билер сотының шешіміне аппеляция (шағым) беруді ресми бекітті, 
яғни барлық мәселені түбінде болыстар мен ояз әкімшілігі шешіп отырды. 
Алайда, кейінгі Кеңес өкіметіндей Ресей дәстүрлік мәдени реттеу тетіктерін 
толық жоймады. 
Ресей өкіметі озінің Қазақстан жеріндегі мүдде-мұратына қарсы келмейтін, 
олардың іске асуына кедергі жасамайтын құқықтық «аудандардың», 
ұстындардың, нормалардың өмір сүруіне бейтараптық танытты, «көнбістік» 
көрсетті. Мүмкіндігінше оларды «көрмеуге», «байқамауға», не болмаса 
«айналып өтуте» тырысты. Мұндай. аймақтардың, қағида-жарғылардың 
тыныштығын бұзбауға, «мазасын алмауға», «қытығына тимеуге» ұмтылды. 
Тіптен, мұндай әдет-ғұрып құқығы нормаларын жергілікті халықты «игеріп», 
басқарып тұру, оны «тыныштықта ұстап тұру» мүддесі тұрғысынан келіп, осы 
көзқарас аясында бағалап, пайдалануға тырысты. Яғни, аталмыш әдет 
нормаларының мәдени-рухани, реттеушілік-басқару, іс-қимылдық бағдар беру 
потенциалын Ресей мемлекеті мүддесі шеңберінде қолдап, қолданып отырды. 
Қазақтың дәстүрлі мәдениетіндегі түбегейлі өзгерістер, сонымен, табиғи 
жолмен емес, күштеу ұстыны арқылы жүргізіліп отырылды. XIX ғасырдың 
ортасы мен XX ғасырдың басы — қазақ халқының отаршылдыққа қарсы 
толассыз көтерілістер кезеңі. Батыс зерттеушілерінің пікірі бойынша, Ресейдің 
отарлау тәсілдері басқа еуропалық ірі мемлекеттердің тәсіліне қарағанда 
қаталдау болды. Қазақтар саяси және қарулы жолмен өз мақсаттарына жете 
алмайтын еді. Олар барынша жауынгер және ержүрек болғанымен, нашар 
қаруланған және орыстарға қарсы оқпен атылатын қару мен артиллерияны аз 
пайдаланды. Егер қазақтар жақсы қолбасшысы бар армияға біріге алғанда 
орыстардың оларға қарсы жасаған жорықтары әлдеқайда қиындау болатын еді. 
Батыс тарихшылары орыстардың жүргізген экономикалық саясатына қарсы 
қазақтардың мұндай наразылығының негізгі себебі, олардың қазақ руларының 
жайылымдары мен шабындықтарын тартып алып, еуропадан келген 
келімсектерге беруінен көрінетін аграрлық саясат деп көрсетіп жүр. XIX ғ. 
аяғында бұл саясат үкімет тарапынан қолдау тауып, ресми сипатқа ие болды. 
Қазақтың дәстүрлі мәдени реттеу тетіктерінің біртіндеп істен шығуы далада 
тек мінез-құлықтық ретсіздік ғана емес, сонымен бірге ұлттық сананың оянуына 
әкелді. Қазақ қоғамында ұлт-азаттық қозғалыс дүмпуі басталды және бұл қазіргі 
тәуелсіз Қазақстанға дейін апарған сара жолға жатады. Қазақ қайраткері М. 
Дулатұлы ХХ ғасыр басында өзінің атақты «Оян, қазақ!» деген мәдени 
бағдарламасын жариялады. Одан бір үзінді келтірейік: «Қазақстаннан болған 
социал-демократтарға бірауыз сөз айтамын: Еуропаның пролетариясы үшін қанды 
жастар төгуіңіз пайдалы, бірақ өз халқыңыз қазаққа артық назар салыңыз, 

355 
орыстың қара халқы мазлүм күнелтуі ауыр, сонда да алды ашық. Қазақ халқы 
алты миллиондық бір ұлы тайпа бола тұрып, басқа халыққа қарағанда жәрдемсіз 
азып-тозып кетер» (
Дулатұлы М. Шығармалары. Алматы, 1996.1 т.
). 
Ұлт-азаттық қозғалысының қайраткерлері аса діндар болмағандарымен, 
қазақтың өзіндік мәдениетін қорғаушы күштің бірі ретінде мұсылмандықты 
қолдады. Ресей империясы өзінің географиялық орналасуы мен тарихы 
бойынша мұсылмандық елдермен қашанда қақтығыста болып келді. Бұл Ресей 
құрамындағы мұсылман этностарында исламдық мемлекеттер бізге түбінде 
көмек береді деген нанымдар туғызды. Панисламизм мен пантюркизм Ресей 
жағдайында отаршылдыққа қарсы күрестің жалауына айналды. 
Батыс тарихшыларының бәрі мұның шын себебі — XX ғ. басына қарай, 
Ресейдің отарлық саясатының қанат жаюына байланысты, жердің жетіспеу-
шілігі, сондай-ақ ұлы державалық үкіметтің орыстандыру саясатына 
наразылық, бұратана халықтың құқықсыздық жағдайы, ислам дүниесі мен орыс 
империясының дәстүрлі қарама-қарсылығы т.б. деп дұрыс көрсетті. М. 
Олкоттың пікірінше, қазақтар өжеттілікпен, тайсалмай шайқасқа шығуға 
мәжбүр болды. Ең күшті қарсылық, әсіресе, Ресейдің көрсеткен қысымшылығы 
қатайған, сондай-ақ экономикалық ресурстарды пайдалану мүмкіндігі аз 
қалдырылған аудандарда көрсетілді. Көтерілісті уақытша басқанымен, оған 
қатынасты жазалау шараларын жүргізгенімен патша үкіметі қазақтардың 
наразылығын біржола жоя алмады. 
Панисламизм мен пантюркизмнің Ресейдің мұсылман халықтарының 
арасында тарауы олардағы дәстүрлі мәдени нормалардың біртіндеп діни маз-
мұнға ие бола бастауына әкелді. Бұл мәселе, өкінішке орай, қазақ мәдениетін 
зерттеушілердің назарынан тыс қалып келеді. Әлі күнге дейін баспасөз 
беттерінде немесе саясаттандырылған ғылыми зерттеулерде исламдық 
құндылықтарды теріс көрсету үлгілері жиі кездеседі. Бұл бұрынғы бодандық 
психологияның қалдығы немесе бүгінгі Еуропада кездесетін «исламдық 
фундаментализм» айдарының әсері. 
Қазақ ағартушылары мен ұлт-азаттық қозғалысының өкілдері «исламға 
қарсы болды» деген келте ұрым әлі күнге дейін бой көрсетіп келеді. Шын 
мәнісінде, Ыбырай Алтынсарин мұсылмандық мәдениетте халыққа түсіндіру 
мақсатында 1884 жылы Қазақ қаласында «Ислам Шариаты» атты кітабын 
шығарды, Абай имандылық, сопылық және мұсылмандық туралы тақырыпқа 
жиі оралып отырды. Басында исламға өзінше сырттай «қамқорлық» жасап 
келген патша әкімшілігі кейін исламды қудалау саясатына көшті. 
Ресей патшалығы отарланған қазақ халқын қанды шеңгелінен шығармау 
мақсатымен үш түрлі қанды қақпанға құрылған түбірлі саясат ұстанған. Олары: 
қазақ жеріне келімсектерді қоныстандыру тәсілімен тартып алып түпкілікті 
меңгеру; өздерінің рухани сағын сындыру үшін, христиан дініне шоқындыру 
арқылы орыстандыру; ең қауіпті нәрсе — қазақтардың ұлттық санасын оятпау, 
азаматтық сезімін өшіріп рухани құлдыққа таңудың таптырмас құралы 
территориялық ұстынға негізделген болыстық сатылы сайлау жүйесін 
орнықтыру арқылы рушылдықтың отына май құйып, өздерімен өздерін 
жауластырып қоюдан басқа ешнәрсе де емес. 

356 
Қазақ зиялылары бұл саясатқа қарсы тұра білді. Мысалы, Шәкәрім 
Құдайбердіұлы қазақ тілінде «Мұсылмандық шарты» атты еңбегін жариялады. 
Аталған еңбегін жазылу себебін Шәкәрім былай түсіндіреді: 
«Оқығандарыңыз кітаптан, оқымағандарыңыз молдалардан есітіп білген 
шығарсыздар. Олай болса біздің қазақ халқының өз тіліменен жазылған кітап 
жоқ болған соң, араб, парсы кітабын білмек түгіл ноғай тіліменен жазылған 
кітаптарды да анықтап ұға алған жоқ шығар деп ойлаймын. Сол себептен иман-
ғибадат турасын шамам келгенше қазақ тіліменен жазайын деп ойландым. Бұл 
кітап әрбір қазаққа оқуға оңай болып, әрі оларға пайда әрі өзіме сауап болар ма 
екен деп, үміт еттім». 
Шәкәрім ықшамдаған мұсылмандық ілім қағидаларында екі нәрсе қатал 
сақтанған: а) қазақы салт-дәстүр мен исламдық нормалардың арасындағы 
үйлесімдік; ә) жалпыадамзаттық мораль құндылықтарының әмбебаптылығы. 
Мысалы, адам еркіндігін алайық. Исламның фундаменталистік түсініктері бәрі 
алдын-ала жазылған деп адам еркіндігіне шек қояды. Шәкәрім еркіндікті 
жақсылық пен жамандықтың арасындағы таңдау деп қарастырады. 
Ресейге бодандық жайдағы қазақ халқы үшін ислам мәдени қорғаушы 
қызметін атқарды. Осы туралы М. Дулатұлы мынадай сындарлы жолдарын 
қалдырған: 
Әуелі үйренетін бір ғылымың, 
Өзіңнің мұсылманша дін ғылымың. 
Шарттарын исламның кәміл білсең, 
Ахиреттік азық берер шын ғылымың. 
Екінші хажет ғылымың — орысша дүр, 
Өзіңе бек файдалы тіл білуің. 
Қараған мемлекеттің низамы не? 
Мұны білсең сақталар дүниелігің. 
Кеш біліп, кенже қалып көп файдадан, 
Жібергені сол емес пе жер мен суын. 
Жол тауып әлде болса данышпандар, 
Дұшпанның құлатқай-ды тіккен туын
(Дулатұлы М. Шығармалары. Алматы, 1996. 1 т.). 
Қазақтың ұлт-азаттық қозғалысында империялық нормаларды қабылдамау 
және төл мәдениетке қатысты құндылықтарды заман талабына сәйкестендіруге 
бағытталған ұмтылыс үлкен рөл атқарды. 
Қазақтың дәстүрлі мәдениетін заманның жаңа талаптарына сай әрі 
үйлесімді өзгертудің бір бағдарламасын қазақ ағартушылары негіздеген. Егер 
Зар заман мәдениетінің өкілдері ресейлік ықпалды түгелімен теріске шығарып, 
өткен уақыт құндылықтарын ғана жандандыруға шақырса, қазақ ағартушылары 
екі Ресейді айыра білді (орыс білімділері және әкімшіл жүйе). Айталық, 
Әубәкір ақын Батыстан келген тауарларды да ұнатпады: 
Дау менен ер талабы сауда болды, 
Түйеміз қатар-қатар, арба болды, 

357 
Тар шалбар, қынамалы бешмет киіп, 
Әлхамды шала білген молда болды. 
Тар шалбар бешмет шықты қынамалы, 
Жігітке шапан киген ұнамады. 
Сары жез самауыры тағы шықты, 
Мәшине, шүмегі бар бұрамалы 
(Әлем: Альманах.- Алматы: Жазушы, 1991). 
XX ғасырдың басында ағартушылықпен қатар жәдидшілдік пен 
«түрікшілдік идеясы» (пантюркизм) кең тарай бастады. Пантюркизм 
идеясының партикулярлық (оқшаулық) белгілері болғанымен, бұл ұстаным 
исламмен қатар қазақ халқының өзіндік санасында этникалық ассимилияцияға 
қарсы қорған есебінде болды. Яғни түрікшілдіктің мәдени маңызы осында деп 
айта аламыз. 
Түркістан туралы, «түркістаншылдық» жөнінде XX ғасырдың 20-ы жыл-
дарында ұлт-азаттық қозғалыс өрісінде М. Шоқаевтың «Кеңестер билігіндегі 
Түркістан» деген еңбегі жарияланды және бұл еңбек Еуропаның көптеген 
тілдеріне аударылды. М. Шоқаев үш Түркістанды (кеңестік, қытайлық және 
ауғандық) атап өтеді және олардың бірігу мүмкіндіктерін қарастырады. Бұл 
жердегі басты идея — «Үлкен Түркістан», яғни бұл аймақты мекендейтін 
этностардың бір халықты құрастыруы. Кеңес Одағы кезінде батыстық 
сарапшылар «Үлкен Түркістан» идясын қолдағанымен, XX ғасырдың 90-ы 
жылдарынан бастап (әсіресе, 2001 жылғы 11 қыркүйек оқиғаларынан кейін) 
«түркістаншылдық» идеясына үлкен күдікпен қарай бастады. Бұл түсінікті де. 
Өйткені батыс үшін қуатты, біріккен Түркістаннан гөрі, оған тәуелді 
мемлекеттердің болғаны оңтайлы. Қазіргі уақытта мәдени аймақтар 
стратегиялық мүдделер тұрғысынан қарастырылады. 
Егер М.Шоқаев, «түркістаншылдық» идеясының қазақ мәдениеті өзіндік 
санасы мен бірегейлігін қалыптастырудағы рөліне оралсақ, онда оны «Қазақты 
оятқан адамдар» қатарына қосу керектігін атап өткен жөн.
Ұлт-азаттық қазақ мәдениетінің саяси ұйымдасқан құрылымы «Алаш» 
партиясы екендігі белгілі. Енді осы саяси партияның бағдарламасына көңіл 
бөлейік. 
1. Ресей демократиялық Федеративтік Республика болуы керек, оның 
құрамындағы әрбір мемлекет тәуелсіз әрекет етеді. 
2. Қазақтар тұратын аймақтардан құралған автономия Ресей Федеративтік 
Республикасының құрамды бөлігі болып табылады. 
3. Ресей Республикасында тең праволық, тұлға, сөз, баспа, ұжымдар 
еріктігі болады. 
4. Дін мемлекеттен бөлінеді. Барлық діндер тең праволы, қазақтардың 
өзіндік мүфтийлігі болуы керек. 
5. Билік пен сот әр халықтың ерекшеліктеріне сәйкес құрылуы қажетті, би 
мен сот жергілікті халықтың тілін білуі міндетті. 

358 
6. Білім алу — барлығының ортақ игілігі. Бүкіл оқу орындарында білім алу 
тегін. Қазақтардың өз тіліндегі орта және жоғары оқу орындары, 
университеттері де болуы керек (
«Қазақ», 1917, № 238, 31 маусым
). 
Алайда тарих қисыны бойынша бұл бағдарлама іске аспай қалды. 
Қазақтың төлтума мәдениеті Қазан төңкерісінен кейін жаңа жағдайға душар 
болды. Енді 70 жыл қазақ мәдениеті өз басынан өткізген социалистік идеяның 
ұлттық мәдениетке қатысты қағидаларына назар аударайық. Бірден тосын 
жағдай назарды аудартады. Социалистік мәдениет дегеніміз жалпы ұлттық 
құндылықтарды жоюдың сатысы ретінде қарастырылады. 
Кеңес Одағы ұлттық аймақтарда дәстүрлі этномәдениеттерді шектеу 
бағытында мынадай іс-шаралар жүргізді. 
1.Халықтың мәдени мұрасы екі бөлікке бөлінді: «үстем тап өкілдері 
жинақтаған кертартпа әдет-ғұрыптар» және «қаналушы таптардың моральдық 
ұстындары». Алғашқылары «революциялық құқық» дегеннің атымен заңсыз 
деп жарияланды. 
2. Атеистік идеология тұрғысынан канондық-құқық пен мораль мүлдем 
теріске шығарылды. 
3. Адам құқықтары идеясы (табиғи құқық) «буржуазиялық наным» болып 
жарияланды. 
4. Сталинизм нығайғаннан кейін «тап күресі одан сайын шиеленісе береді» 
дегенді желеу етіп тоталитарлық жүйе қызметінде әдет-ғұрып нормаларымен 
күресу сарыны және бағыты күшейе түсті, сөйтіп ол әдет-ғұрып нормаларын 
пайдалану ісін жоққа шығарып қана қоймай, ұлттық сана мен психологияның 
ерекшелігін көрсететін көпшілік сана мен психологияны есепке алуды да жоққа 
шығара бастады. 
5. Қазақтардың көпшілігі ауылда тұрғаны белгілі және көшпелілік 
жағдайда өмір сүрген. Отырықшылық мәдениетке ауысу Кеңес Одағында 
дәстүрлі ұлттық мәдениеттердің тамырына балта шапқанмен бірдей болды. Біз, 
әрине, көшпелілікте қала беру керек еді деп отырғанымыз жоқ. 
Кеңес Одағында АҚШ-пен тайталаста тым артта қалмас үшін жалпы 
өркениеттілік негіздерін дамытуға да ұмтылыс болды. Кеңес Одағы тұтас ел 
болғандықтан оның шет аймақтары да даму процесінен тыс қалмады. Қазақстан 
өзінің үлкен жартылай көшпелі және көшпелі мұрасына қарамастан дамыған 
елге ұмтыла бастады. Оның экономикасы, негізінен, қысқа уақыттың ішінде 
өзгерісті басынан өткізді және өзінің болашақтағы дамуы үшін аграрлыққа 
қарағанда индустриялығы көбірек қор жинақтады. 
Бірақ тоталитаризмнің негізінде орталықтық ұстанымды қолдау жатты. 
Яғни қоғам мүддесі жеке адам мүддесінен жоғары қойылды. Бұл жүйеде адам 
құқықтары кейін шегіндірілді. Мақсат барлық құралдарды ақтауға себеп бола 
алды. Социалистік қоғамның мәдени негізінде теріс таңбалы сенім мен наным 
жатты. Бұл жүйеде партияның қаулысы құдай сөзі іспеттес болып келеді. Дүние 
күйіп кетсе де нұсқау-инструкция орындалуы қажет. Сөз жүзінде құдайды 
терістегенімен, социалистік жүйеде діннің барлық белгілері болды 
(пайғамбарлар, рухани көсемдер, идеологияны жүзеге асырушылар т.т.) 

359 
Социалистік қоғамдық жүйенің тағы бір әлсіз жағы — таптық ұстаным. 
Бұл теория бойынша, тап күресі қоғамдық прогрестің негізгі әдісі. Сондықтан 
кез келген адам, егер қоғамдық прогрестің болғанын қаласаңыз, таптық 
тартысты шиеленістіруіңіз керек деген қорытындыға келеді. Алайда, бұл 
қақтығыстарды прогреске зиянды деп топшылауға да болады. Себебі, олар 
прогресті жасайтын негіздерді жоюға күш салды. 
Маркс теориясының детерминистік көзқарасы ұлттық сананың 
дербестілігін мойындамайды. Бұл тарих кезеңіне деген фаталистік сенім 
туғызады. Бұл тек қате пікір ғана емес, сонымен бірге қауіпті де. Оның қателігі 
— тарих, оның көрсеткеніндей, қайталанбайды. Ал қауіптілігі — адам 
жағдайын жақсартуға үлес қосатын сана белсендігіне еш мүмкіндік 
туғызбайды. Тағы бір назар аударатын жәйт: ұлттық идеология жалған сана 
немесе қиял-иллюзия деп жарияланады. Алайда, бұл көзқарас тарихи тұрғыдан 
алып қарасақ та, әрекет ұстыны ретінде алып қарасақ та қате. Тарихи тұрғыдан, 
идеология адамдарды белгілі бір мақсатқа жұмылдыру үшін өз рөлін атқарады. 
Бұл қиял емес. Ал әрекет ұстынына келер болсақ, олар адамдардың сенетін 
затына қол жеткізуі үшін олардың әрекет жасау мүмкіндігін туғызады. 
Бірақ қазақтың ұлттық ояну философиясы тек Батысқа бейімделумен 
шектелмейді. Бізде жиі жазылатындай, Қазақстан Батыс пен Шығысты қосатын 
көпір де емес. Шынында да, қашанғы Батыс пен Шығысты жалғастырушы 
көпір бола бермекшіміз? Біз, әркім үстімізден өте беретін жол емеспіз ғой? 
Біздің өз мәдениетіміз бен өркениетімізді, ұлттық қадір-қасиетімізді әлемдік 
аренаға көтеретін шақ келген сияқты. Жол, көпір ұғымдары екі жағаны 
жалғастырушы мағынасына ие, сонда әлемдік өркениет өресінде біздің алатын 
орнымыз осы көпір ұғымымен шектеліп қана қала ма? Бұл жерде көпір, жол 
ұғымдары екі мағынаны аңғартатындай. Бірі, егеменді Қазақстанның 
жалғастырушы мәдени көпір ғана емес, сан ғасырлық шежіресі, өзіндік төлтума 
мәдениеті мен өркениеті бар, іргесі кең, еңселі ел екендігі болса, екіншісі кез-
келген үғымды тарихи айналымға ендірмес бұрын, сол ұғымдардың теріс пікір 
тудырмайтындығына көз жеткізіп, дұрыс мағынада қолданғанымыз жөн. 
Жалпы қазақ философиясы кешеуілдеп зерттеліп жатқаннан болар, көптеген 
ұғымдар мен аудармалар оқырман қауым арасында кері түсінікке ие болып, 
басқаша ойлауға түрткі болып отыр. Демек, қазақтың ұлттық санасын зерттеуді 
ең алдымен ұғымдарды дұрыс қолданып, ғылыми айналымға дұрыс енгізуден 
бастау керек сияқты. Өйткені, дәстүрлі мәдениетіміздің іргетасы осы 
ұғымдармен қаланбақ. 
Жаншылған сана қайта бас көтерген 1986 жылғы Желтоқсан көтерілісінен 
кейінгі өтпелі кезеңді қамтыған бастапқы жылдар ішінде аномиялық деңгей 
байқалғанымен, өткен ғасырдың аяғы мен осы XXI ғасырдың алғашқы 
жылдарынан бастап, өрлеу деңгейі байқалады. Себебі соңғы жылдардың 
көлемінде қазақ ұлты белсенді түрде ояну процесін өткеріп жатыр. Жоғала 
жаздаған тілі, діні, ділі, мәдениетін қайта қалпына келтіру үшін «Мәдени мұра» 
мемлекеттік бағдарламасы бойынша жасалып жатқан істер соның айғағы. 
Мұның үстіне, зер салған адамға қазір қазақ ұлтының рухани жаңарып, өшкенін 
жандырып, өлгенін тірілтуге тырысып жатқандығы көрінер еді. Осыған қарап 

360 
қазіргі кездегі ұлттық пассионарлық кернеудің шамасы - шындығында да өрлеу 
сатысында екендігіне толық көз жеткіземіз. Демек, келесі пассионарлық 
жарылыстың да уақыты аса алыс болмауы керек. 
Он алты жыл iшiнде елдiң iшкi экономикалық жүйесi түбiрiмен өзгерiп, 
дамыған өркениеттi елдердiң ешқайсысынан кем түспейтiн нарықтық 
қатынастар мен институттар құрылды. Соның негiзiнде Қазақстан дүниежүзiлiк 
экономикада өз орны бар бәсекеге қабiлеттi елге айналуда. 
Осы он алты жыл iшiнде жеке адамның, тұлғаның құқықтары мен 
бостандықтары заңмен қорғалатын, демократиялық институттар мен 
құндылықтар орныққан ашық қоғам құру ұстiнде. 
Сонымен бiрге қазақстандықтар бұрыңғы қасаң идеология шырмауынан 
арылып, шынайы құндылықтар мен мұраттарды қастерлейтiн тұтас бiр жаңа 
толқын өсiп жетiлдi. 
Он алты жыл iшiнде қазақ халқының ұлттық санасы мен дүниетанымы 
жаңарып, өзiн-өзi тану, өзiн басқаға таныту, өзiнiң бай ежелден қалыптасқан 
тарихы мен ұлттық дәстүрлерiн құрметтеу, ұлы тұлғалары мен ойшылдарын 
бүкiл дүниеге таныту, бай рухани және мәдени қазынасы әлемдiк өркениетпен 
ұластыру бағытында қыруар шаруалар атқарылды. 
. 

361 

жүктеу/скачать 2.98 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: