Doi org/ 10. 51452/kazatu. 2024. 1(120). 1602 Әож 630*161. 4: 633. 34 (045) майбұршақТЫҢ шығу тегі әРТҮрлі сорттарының суықҚА
жүктеу/скачать 0.51 Mb. Pdf көрінісі
|
| Кілт сөздер: майбұршақ; суыққа төзімділік; сорттар; генқоры; скрининг.
Кіріспе Майбұршақ ақуызды-майлы дақыл, ол бүгінде халық шаруашылығының әртүрлі салаларын- да тиімді қолданудың арқасында ерекше маңызға ие. Қазіргі уақытта майбұршақ өндірісінің аясы артуда, бұл адамдардың тамақтануы мен ауыл шаруашылығы жануарларын азықтандырудағы ақуыз мәселесін шешу қажеттілігімен байланысты. Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің деректері бойынша Қазақстанның Солтүстігі жағдайында майбұршақтың 16 сортын пайдалануға рұқсат етілген. Олардың ішінде өте ерте пісетін топқа – 5 сорт, ерте пісетін топқа – 6 сорт және ортадан ерте мерзімде пісетін топқа – 2 сорт жатады. Солтүстік Қазақстан үшін қысқа вегетациялық кезеңі бар майбұршақ сорттары (ерте пісетін топтардың сорттары) қолайлы. Солтүстік Қазақстанның жағдайына бейімделген майбұршақ сорттарының болмауы, оның егістік алқаптарын ұлғайту үшін басты кедергі болып отыр. Сондықтан селекциялық бағдарламаларының басымдығы ерте пісетін, қолайлы өнімділік пен тауарлық өнімнің сапасын біріктіретін майбұршақ сорттарын өсіруге қойылуы қажет [1]. Қазақстан 2000-2200 °С белсенді температураның жиынтығымен және ауа температурасының ендік таралуымен 0,8-1,0 ылғалдылық коэффициентімен әлсіз ылғалданған орташа жылы аймаққа жатады. Ауыл шаруашылығы дақылдарын өсіру үшін көктемнің соңы мен күздің ба- сында түсетін бозқырау үлкен қауіп төндіреді. Солтүстік Қазақстанның жағдайына арналған майбұршақ сорттарын шығару кезінде өсіп-даму кезеңіндегі тиімді температураның жеткіліксіз мөлшерін және ұзақ күндізгі жарықты ескеру қажет, өйткені майбұршақ қысқа күндік өсімдік болып табылады. Бейтарап фотопериодты реакциясы бар майбұршақ сорттары ұзақ күндізгі уақытта ерте гүлдеп, тұқым бере алады [2]. Жаздың суық және қысқа кезеңдері бар аймақтарға майбұршақтың себу алқабының ілгерілеуін тежейтін негізгі факторлар - бұл дақылдың термофильділігі және сонымен бірге суыққа сезімталдығы, 15 °C төмен температурада өсімдіктердің өсіп-дамуын тоқтату мүмкіндігі және 0 °C төмен температура өсімдіктің барлық жер үсті бөліктеріне зақым келтіру қаупі жоғары. Сондықтан органогенездің барлық кезеңдерінде дақылдың жылуға қойылатын талаптарының жоғарылауы вегетациялық кезеңде температураның таралуының климаттық нормалары, майбұршақ өсімдіктерін қажетті жылу ресурстарымен қамтамасыз ете алатын жағдайларда ғана оның өсіру аймақтарын анықтай алады [3-6]. 77 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО ИССЛЕДОВАТЕЛЬСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА № 1 (120) 2024 ISSN 2710-3757, ISSN 2079-939Х, СЕЛЬСКОХОЗЯЙСТВЕННЫЕ НАУКИ Негізгі абиотикалық фактор ретінде суық стресс дақылдардың ауқымын шектейді және өнімділікті төмендетеді. Төменгі оң температураның әсерінен өнімділіктің жоғалуы майбұршақ дақылының өнімділігін орташа есеппен 24% төмендетеді [7]. Қоңыржай аймақтарда өсірілетін майбұршақтың өнуі, өсіп -дамуы және пісіп - жетілуі үшін жылу қажет. Майбұршақтың өнуі, гүлденуі және пісуі үшін оңтайлы температура сәйкесінше 15-22 °C, 20-25 °C және 15-22 °C құрайды [8]. Олар төмен оң температураға ұшыраған кезде зақымдану белгілерін көрсетеді. Төменгі оң температура майбұршақтың өнуден пісіп жетілуіне дейінгі дамуына әсер етеді. Майбұршақ тұқымы өну кезінде температураның төмендеуіне сезімтал келеді [9]. Ауаның орташа температурасының 15 °C төмендеуі майбұршақтың өсуінің баяулауына және жаңа жапырақтар мен сабақтың пайда болуына кедергі келтіреді, ал температура 10 °C төмен түскен жағдайда тіпті гүлдемеуі мүмкін [10]. Гүлдену кезіндегі төмен температура стрессінде тозаң тығыздығы төмендейді, бұл өз кезегінде бүршіктердің азаюына және тұқым өнімділігінің айтарлықтай төмендеуіне алып келеді [11-14]. Сондай-ақ ғалымдар майбұршақтың суық стресске байланысты бұршаққаптар мен тұқымдардың сабақ бойымен біркелкі таралмағаны туралы да айтады. Бұршаққаптардың қалыптасуының тежелуі бір түннің минималды температурасы 8 °C дейін төмендеген кезде пайда болған [15]. Хайнанның қысқы питомниктерінде суық мезгілде жетілмеген немесе жеміссіз бұрашаққаптар жиі кездеседі. Суық стресс суды сіңіру, жасушалардың сусыздануы және тотығу стрессі сияқты метаболикалық және физиологиялық белсенділікті тежеу арқылы майбұршақтың өсуіне жол бермейді [16-17]. Аква фотометриялық талдау майбұршақ жапырақтарындағы судың молекулалық құрылымында айтарлықтай өзгерістерді, сондай-ақ суық стресске жауап ретінде көмірсулар мен тотығу метаболизмінің өзгеруін анықтады [18]. Өсімдіктердің төмен температураға төзімділігі суыққа және аязға төзімділік деп бөлінеді. Өсімдіктердің суықтан зақымдануы олардың тургордың жоғалуымен және түсінің өзгеруімен (хлорофиллдің бұзылуына байланысты) жүреді, бұл судың транспирациялық органдарға тасымалдануының бұзылуының салдарынан болады. Сонымен қатар, нуклеин қышқылдары мен ақуыздар алмасуының бұзылуына байланысты физиологиялық функциялардың айтарлықтай бұзылуы байқалып, ДНҚ →РНҚ → ақуыз →белгі тізбегі де бұзылады. Төмен температураның жылу сүйгіш өсімдіктерге зиянды әсерінің негізгі себебі - қаныққан май қышқылдарының сұйық кристалды күйден гель күйіне өтуіне байланысты мембраналардың функционалдық белсенділігінің бұзылуы, сондай-ақ метаболизм процестеріндегі жалпы өзгерістер. Ыдырау процестері синтез процестерінен басым, цитоплазманың өткізгіштігінің бұзылуы (оның тұтқырлығының жоғарылауы), коллоидтар жүйесіндегі өзгерістер, тыныштық потенциалдарының осьтік градиенті (PP) төмендеп, заттардың электрохимиялық градиентке қарсы белсенді тасы- малдануы жүреді. Мембраналардың өткізгіштігінің өзгеруі өсімдіктерге заттардың түсуі мен тасымалдануының және ассимиляторлардың, жасушалардан улы заттардың ағуының бұзылуына әкеледі. Барлық осы аталған өзгерістер өсімдіктердің өміршеңдігін айтарлықтай төмендетіп және олардың тіршілігін тоқтатуына алып келуі мүмкін. Сонымен қатар, бұл жағдайда өсімдіктер аурулар мен зиянкестерге көбірек ұшырайды, бұл егіннің сапасы мен санының төмендетеді. Төменгі температураға төзімділік генетикалық анықталған белгі болып табылады. Төмен оң температураның әсерінен физиологиялық процестер мен функциялардың деңгейінің өзгеруі өсімдіктердің (түрлердің, сорттардың) суыққа төзімділігін салыстырмалы түрде ашыту кезінде диагностикалық көрсеткіш бола алады. Өсімдіктердің суыққа төзімділігі өсімдіктердің цитоплазманың қалыпты құрылымын сақтау, салқындату кезеңінде метаболизмді өзгерту және температураның одан әрі жоғарылауы қабілетімен анықталады [19]. Суыққа төзімділік деп бұл өсімдікте қабыршық мұз пайда болмаған кезде, өсімдіктің белсенді вегетация кезіңінде төмен оң температураға немесе қысқа мерзімді аязға төзімділігін айтуға бола- ды. Мәселен жасушалық деңгейде зерттеу температураның төмендеуі жасушалардың бөлінуге дайындық уақытын және 31 митоздық циклдің ұзақтығын негізінен профаза ұзақтығын арттыру арқылы арттыратынын көрсетті. Бұл бөлінетін жасушалардың санын азайтады. Сонымен қатар, созылу және дифференциация саты- сында меристемалық жасушалардың ауысу жылдамдығы баяулайды [20]. 78 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ ЗЕРТТЕУ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ № 1 (120) 2024 ISSN 2710-3757, ISSN 2079-939Х, АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ҒЫЛЫМДАРЫ Майбұршақтың суыққа төзімділігі күрделі полигендік қасиет болып табылады және әртүрлі метаболикалық процестерге әсер ететін бірнеше физиологиялық-биохимиялық механизмдердің бір мезгілде әсеріне байланысты. Өсімдіктерді өсірудің сәттілігі генофондты мақсатты таңдауға және зерттеуге байланысты, бұл өз кезегінде стреске төзімді сорттарды шығару үшін әртүрлі селекциялық- генетикалық бағдарламаларда пайдалану мақсатында шаруашылық құнды белгілердің көздері мен донорларын бөлуге мүмкіндік береді. жүктеу/скачать 0.51 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|