Оқу сауаттылығЫ 1022-нұсқа Нұсқау
жүктеу/скачать 2.73 Mb. Pdf көрінісі
|
|
4-мәтін 1.Бабаларымыз төрт түлікке ерекше көніл бөлген. Қайда болмасын, бірін- бірі танысын- танымасын, кездесе қалған қазақ «мал-жан аман ба?» дел амандык-саулық сұрасқан. Төрт түлік малдың ішіндегі ең қасиеттісі түйе болып есептелтен. Ол қырық күн шөлге шыдамды, жук артса - көлік, жесе – ет, ал жүні киімге жараған. Қазақтар түйенің жүнінен түйе жүн шекпендер киген. ол жеңіл әрі жұмсак сырт киім болған. Түйе өзінін өсу жолында бота, тайлақ, буыршын, буырлыш, науша, бұзбаша, інген, атан, бура деп аталады. 2.Қазақтың қасиетті малдарының бірі - жылкы. Оны құлын, жабағы, тай, құнан, байтал, дөнен, бесті, бие, ат, сәурік (сүйрік), айғыр деп, қасиеттеріне қарай жорға, сужорға, жуйрік, тұлпар, қазанат, сәйгүлік. дулдул арғымақ деп атаған. Жылқы малын аса жоғары бағалаған қазақтар оны үлкен ас- тойларда жарысқа салып, бас бәйгесіне мол дүние беретін болған. Ер азаматтарға жасалатын сыйдың да үлкені ат мінгізіп, шапан жабу болған. Жылқының жүрісіне дейін атаулары болған. Мысалы, аян журіс, жорға жүріс. жортақ журіс, бүлкек желіс, бөкен желіс, шоқыта жүру, шабыс. Оның түсі де әртүрлі теңеулермен сипатталған: торы, күрең, жирен, ақбоз, боз, көк, шұбар т.б. 3.Сиыр малы момакан, қазақтар үшін көбінесе тамакка жараған, ет, сүт, айран, қаймақ, май, құрт, ірімшік т.б. осы сйырдың берген берекесі болған. Сйырды кейде көіпке де, егіске де пайдаланып отырған. Жалпы, қазақтар сиырды киімге жаратпаған, қонакка сыйға тартпаған. тіпті түске кірсе де ауыртпалық деп жорыған, тіпті қазақта ебедейсіз, икемсіз әрі денелі адамды «сиырдай» деп, сөйлемейтін адамды «аузын буған егіздей», «мыңқыған бұзау сияқты» деп мазактайтын тіркестер қолданылады. Сиыры жоқ үй ас-ауқаты жұтаң үй болып есептелген. Сиырды жасына қаран: бұзау, торпақ, тана, тайынша, қашар, құнажын, дөнежін, сныр, огіз. бұқа деп атаған. Түйе мен жылқыны, өгізді көлік ретінде пайдалапады, шанаға, арбага, мапға жегсді, салт та мінеді. 4. Қой - төрт тұлік малдың ішіндегі қазақтың ең сүйіктісі десе де болады. «Қойдың сүті - қорғасын, қойды құртқан оңбасын» дейтін қазақтың қой өсіруге ынта-ықыласы мол-ақ. ешкі де қазақтар үшін өсімтал малдың бірі болғандықтан қайрлы. Ешкінің еті жеңіл әрі сіңімді, сүті аса Ешкінін бүкіл отарды бастап, жайылымға апарып, әкелетін өзіндік өзіндік ерекшелігі бар.Дегенмен ешкіні қонаққа бөрте шыбын серке бөледі. 5. Ырымшыл қазақтар өзі қадірлейтін төрт түлік малдың басын басқаға бермеген, онда мал көбеймей калады деп есептеген. Еңбекқор қазақ халқы мал өнімдерін өте орынды пайдаланып отырган. Шаруашылықта қолданылатын заттар - жылқынын жалынан, кұйрығынан жасалатын арқан сиыр мүйізінен жасалатын тарақ, қой жүнінен жасалатын киіз, текемет, тоқылған сырт киім, түйе жүнінен тоқылған шекпен т.б. аса жоғары бағаланған. Тіпті түйенің шудасын да қайнатып. емге пайдаланған. Мал осындай аса кұнды болғандықтан, қазақтар өз перзенттерін де «қүлыным, қозым, қошаканым, ботам» деп, айналып-толғанып, еркелетіп отырған. 13.М ӘТІН мазмұнының реттілігі 1. Төрт түліктің ішіндегі ең сүйіктісі. 2. Сыйдың ең қадірлісі 3. Үндемейтін адамга қатысты теңеу 4. Амандасу әдебі 5. Төрт түлікке қатысты халық ырымм А) 1.2.5.4.3. В) 4.2.5.3.1. С) 4.2.3.1.5. Д) 1.2.3.5.4. Е) 4.5.3.2.1. 14.Епсіз, икемсіз әдамға теңейтін түлік A) Сиыр B) Түйе C) Қой D) Жылқы Е) Ешкі 15.Төрт түлікке қатысты ырымдар мәтіннің қай бөлігінде көрінеді? A) Екінші B) Бірінші C) Бесінші 87474320427 109 Д) Ү ШІНШІ Е) Төртінші 16.Төрт түліктің ішінде түсіне қарай сипатталатыны A) Қой B) Сиыр C) Түйе Д) Ешкі Е) Жылқы 17.Қойға қатысты сипаттама A) Журісіне, түсіне қарай атаулары болған. B) Төрт түлік малдың ішіндегі ең қасиеттісі, шыдамдысы. C) Өзі майда, өсімтал, момақан, тез ет алып, қонақ кәдеге жарап отырған. Д) Кейде көшке де, егіске де пайдаланып отырған. Е) Жасына қарай лақ, туша, бөрте, шыбыш, серке деп бөлінеді. 18.Неліктен ешнкінің серкесін әрдайым қойдың отарына қосып отырған? A) Серке қазақтар үшін өсімтал малдың бірі болғандықтан B) Отарды бастап, жайылымға апарып, әкелетін қасисті болғандықтан C) Серке төрт түлік малдың ішіндегі ең шыдамдысы болаған. Д) Ешкінің еті жеңіл әрі сіңімді, суті аса қүнарлы болғандықтан Е) Серке қазақтың қасиетті малдарының бірі болған. 19.Бабаларымыздың төрт тулікке кеңіл бөлу себебі? A) Ас-ауқаты, әрі киімі, әрі көлігі болған. B) Байлығын, мансабын көрсететін дүниесі. C) Малдың төлін балалар жақсы көргендіктен. Д) Ауырганда ем болар шипаның көзі болған. Е) Оку, білім алудың бірден-бір көзі болған. 20.Сыйлы қонаққа сойылмайтын түлікке қатысты мақал A) Тайлы бие тайлақты түйедей. B) Түйесі жоқа ауылға тайлақ атан көрінер. C) Сиырдың сүті тілінде. Д) Есі кеткен ешкі жинар. Е) Ат - биеден, аруана - түйеден. жүктеу/скачать 2.73 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|