Қазақстан республикасы білім жғне ѓылым

48
Жазық полярлы координата жүйесі.
Жазық полярлы координата жүйесі параллельдері бірцентрлі жəне
көпцентрлі шеңберермен бейнеленетін проекциялар үшін қолданады. Жазық
полярлы координата жүйесінде жазықтықта А нүктесінің орналасуы жазық
полярлы координаталарымен
r (ро) – радиусымен жəне d (дельта) –
бұрышымен анықталуы мүмкін.
33-суретте Х жəне У тікбұрышты координата жүйесінің осьтері басты О
координатасымен берілген. С нүктесін полярлы координатаныңбасы деп
аламыз (Х, У координаттарымен). ОС полярлық координата осьін Х осьімен
сəкес қылып аламыз.
Полярлы координата полюсіне қатысты А нүктесінің орналасуы АСА
жəне р – радиус-векторымен анықталады.
Тікбұрышты жəне полярлы координата байланысы мынадай формуламен
көрсетіледі:
d
r
cos
-
= q
x
d
r
sin
=
y
Негізгі әдебиеттер:
1[13-29]
Қосымша әдебиеттер:
1[16]
Бақылау сұрақтары
1. Жедің физикалық бетінің формасы қандай және геодезия мен картографияда
қандай математикалық бет қолданылады?
2.Географиялық еңдік пен бойлық деген не?
3. Негізгі нормаль қимасы деген не және олардың қасиеттері қандай?
4. Жер бетінде нүктелердің орналасуы қалай анықталад
5. Вертикал мен альмукантараттар деген не?
№9 дәріс. Картографиялық проекция. Картадағы бұрмалану
Картографиялық проекциалар жайлы түсінік.
Сфералық жер бетінің бейнесін тек қана глобуспен ала аламыз.
34-сурет. Глобустың беті меридиандар бойынша зоналарға бөлінген.

49
Практикада глобус тек қана құрлық пен теңіздердің жерде жалпы
орналасқаның оқу үшін қызмет етеді. Жер бетін бөлшектеп оқу үшін карта
қызмет етеді. Картаны құруда сфералық жер бетің жазықтықта бейнелеу қажет,
бірақ бұндай бет жазықтыққа жазылмайды, сондықтан жер бетінің
элементтерін жазықтықта бейнелегенде қандай да болса бұрмалану алынады.
Егер глобустын үстін мередианмен кесетін болсақ әр бөлшектерден
олардың кішкентайлықтарынан қателікті байқамауға болады (34-сурет). Егер ол
бөлшектерді экватор бойында бір-бірімен тығыз орналасатын болса онда басқа
жерлерінде экватордан полюске алыстайтын айырылым пайда болады (35-
сурет). Ал глобустын үстін параллель бойынша жінішке поястарға бөлетін бір
мередиан бойынша қосатын болса онда параллель бойынша айырылым
алынады. Бұл айырылымдарды жою үшін және бейнелерді үзбей сақтау үшін
сызық ұзындықтарын, олардын бағыт мен алаң размерін өзгерту қажет.
35-сурет. Глобустің параллельдер бойынша полюстарға бөлінген беті.
36-сурет. Зоналарды созу арқылы алынған дүние жүзі картасы.

50
37-сурет. Поястарды созу арқылы алынған дүние жүзі картасы.
Эллипсоид бетін 
жазықтықта бейнелеу үшін 
картографиялық
проекциалар қолданылады.
Анықталған проекциада мередиан мен параллельдердің немесе басқа
координаталар сызықтарынан құрылған торды картографиялық тор проекциасы
деп аталады.
Карта элементтерін дұрыс орналастыру үшін картографиялық торлар
математикалық негіз болып қызмет етеді.
Математикалық картография жер бетінің координата нүктелерімен (
l
j,
)
және проекциалардағы (Х, У) сол нүктенің тік бұрышты координаталар
жазықтығымен қарым-қатынас пайда болады.
Планның немесе картаның жер бетіндегі масштабы деп сызықтын өзіне
сәйкес жер бетіндегі ұзындығынан горизонталь проекциасымен қатынасы.
Картадағы бұрмалану
Негізгі және жеке масштабтар
Жергілікті жердің масштабы пландағы сызық ұзындығының жергілікті
жердегі осы сызықтын горизонтальсызығына қатынасы. Планда жер бетінің
шағын учаскесі бейнеленетін болғандықтан Жердің жазықтықтағы әсері аз
болады да масштаб планның барлық учаскелерінде тұрақты. Егерде едәуір
аумақты бейнелеген жағдайда Жердің қисықтығы білінеді. Осы кезде эллипоид
беті жазықтықта бұрмаланады, сондықтан картаның асштабы өзгермелі шама
болады да ол нүктенің географиялық координаталарына және азимутқа
байланысты болады.
Карталарда масштабтын 2 түрін ажыратады; негізгі және жеке.
Негізгі масштаб жер эллипсоидының бетінен немесе шардан картаға өтуде
жер бетінің барлық элементтерінің жалпы кішірейтуін белгілейді.
Сфералық немесе сферойдтық бетті жазықтықта бейнелегенде негізгі
масштаб кейбір нүктелерде немесе бағыттарда бейнелеудің қабылданған
шартына байланысты сақталады. Картаның басқа бөліктерінде масштабтар
негізгі үлкен немесе аз болады да олар жеке масштабтар деп аталады.
Егер негізгі масштабты бірге деп қабылдаса, онда жеке масштабтардын
бірден аутқулары картадағы бейнелеудің бұрмалану шамасын сипаттайды. Одан

51
кейін негізгі масштабты ерекше алдын ала келіскен жағдай болмаса бірге деп
қабылдайды.
Ұзындық масштабы деп
– картадағы шексіз аз сызықтын кесіндісінің ds
жер эллипсойды бетіндегі тиісті сызық кесіндісіне dS. қатынасы деуге болады.

жүктеу/скачать 2.33 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: