Асанова с. С., Калманова н. М
жүктеу/скачать 1.93 Mb. Pdf көрінісі
|
|
Еселі үлгілеулер сыныбына олардың келесідей қайта өзгертуін қолдана- ды: ұзарту, кеңейту және қысқарту. Ұзарту әдісі бастапқы үлгілеудің алымында бір немесе бірнеше фактор- ларды бірыңғай көрсеткіштер сомасына алмастыру арқылы ұзартуды қарастырады. Мысалы, өнім бірлігінің өзіндік құнын (ӨҚ) екі фактордың функциясы түрінде көрсетуге болады: шығындар сомасының (Ш) және өнім өндірісі көлемінің (ЖӨК). Бұл факторлы жүйенің бастапқы үлгісі келесідей түрде болады: ӨҚ = Ш / ЖӨК Егер шығындардың жалпы сомасын (Ш) олардың жекелеген элемент- терімен алмастырсақ, мысалы, еңбекақы (ЕА), шикізат және материалдар (ШМ), негізгі қорлардың амортизациясы (А нқ ), жанама шығындар (ЖШ) және т.б., онда, факторлардың жаңа жиынтығымен бірге аддитивті үлгіні та- бамыз: ӨҚ = ЕА/ ЖӨК + ШМ/ ЖӨК + А нқ / ЖӨК + ЖШ/ ЖӨК = x 1 + x 2 + x 3 + x 4 . x 1 - өнімнің еңбексыйымдылығы; x 2 - өнімнің материалсыйымдылығы; x 3 - өнімнің қорсыйымдылығы; x 4 – жанама шығындар деңгейі. Кеңейту әдісі бастапқы факторлы үлгілеудің алымы мен бөлімін бір немесе бірнеше жаңа көрсеткіштерге көбейту арқылы кеңейтуді қарастыра- ды. Мысалы, егер бастапқы үлгіге Y = а : b жаңа көрсеткіш енгізетін болсақ, онда үлгілеудің түрі келесідей болады: Y = а/в = ас/вс = а/с × с/в = x 1 × x 2 Нәтижесінде факторлардың жаңа жиынтығының көбейтіндісі ретінде соңғы мультипликативті үлгі шығады. Үлгілеудің бұл түрі талдауда кеңінен қолданылады. Мысалы, бір жұмысшының орташа жылдық өнім өнімділігін (еңбек өнімділігінің көрсет- кіші) келесідей етіп жазуға болады: ЖӨӨ = ЖӨ : ЖС. Егер барлық жұмыс- шылардың атқарған күн саны (К жалп ) сияқты көрсеткіш енгізетін болсақ, онда жылдық өнімділіктің келесідей үлгісін табамыз: ЖӨӨ = ЖӨ×К жалп / ЖС× К жалп =ЖӨ/ К жалп × К жалп / ЖС = КӨ × К 39 мұндағы КӨ — орташа күндік өнімділік; К - бір жұмыскердің атқараған күн саны Қысқарту әдісі - алымы мен бөлімін бір көрсеткішке бөлу жолымен жаңа факторлы үлгіні құру. Бұл жағдайда басқа факторлар жиынтығы бар бұрынғы тұрпаттағы (типтегі) соңғы үлгі алынады. Белгілі болғандай, кәсіпорын активтерінің жиынтығы ретінде табысты- лық (Т) пайда (П) көлемін активтердің орташа жылдық құнына бөлу арқылы анықталады (А): Т = П/А Егер аламы мен бөлімін түсімге (ӨТб) бөлетін болсақ (тауарайналымы) онда факторлардың жаңа жиынтығымен: сату табыстылығы және өнімнің ка- питалсиымдылығымен анықталатын еселі үлгіні табамыз: Т = П/А = П:ӨТб / А:ӨТб = Сату табыстылығы / Өнім капитал- сыйымдылығы Осылайша, нәтижелі көрсеткіш әр түрлі тәсілдермен құрамдас элемент- терге (факторларға) бөлініп,әр түрлі тұрпаттағы детерминді үлгі түрінде көрсетіледі. Үлгілеу тәсілін таңдау зерттеу нысанына, қойылған мақсатқа, сондай-ақ зерттеушінің шеберлігі мен біліміне байланысты болады. Факторлы жүйені үлгілеу үдерісі - ШҚТ өте күрделі және жауапты кезең. Зерттелетін көрсеткіштер арасындағы байланысты қаншалықты дәл және нақты үлгісін құруға талдаудың соңғы нәтижесі тәуелді болады. жүктеу/скачать 1.93 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|