Пән бағдарламасының (syllabus) титул беті

Бұл тұжырымдамада оң корреляция тек генералдық фак-тордың болуымен ғана түсіндіріледі. Тесттер осы факторға толы болса, олардың арасындағы корреляция соғұрлым жоғары. Ай-рықша факторлар өлшеу қателіктері тәрізді рөл ойнайды. Осы тұрғыдан алғанда Ч.Спирмен теориясын монофакторлық деуге болады.

Ч.Спирмен бойынша, генералдық факторды неғұрлым тар ауқымда талдау, бұл фактордың интеллектінің барлық өл-шемдеріне тән болғандығынан тұрады. G факторын ақыл-ой күш-қуаты (mental energy) ретінде талқылауға болады деген болжамды да ұсынды. Спирмен G факторын бұлыңғыр түсінік деп пайым-дағандықтан, оны интеллектімен теңестірмеді.

G факторының рөлі күрделі математикалық және вер-балдық тесттерде анағұрлым жоғары, ал сенсомоторлық тест-терде – төмен екендігі анықталды.

1. 
   1901 – 1920 ж.ж. психодиагностиканың дамуы
   
2. 
   1930 – 1939 ж.ж психодиагностиканың дамуы
   
3. 
   1940 -1950 ж.ж. психодиагностиканың дамуы
   
4. 
   1960 - 1970 ж.ж. психодиагностиканың дамуы
   
5. 
   1980 - 1990 ж.ж. психодиагностиканың дамуы
   

ХХ ғ. индивидуалдық айырмашылықтарды өлшеу сала-сындағы елеулі қол жеткізген нәтижелерге А.Биненің тесттері жатады. Бине шкаласы неғұрлым кең ауқымда қолданыла бас-тайды.

Еуропадан келуші иммигранттарды зерттеуге арналған әдістемелер ішіне қосқан Генри Годдард оны алғашқы қолда-нушылардың бірі болды. Ағылшын тілін нашар білетін немесе мүлдем білмейтін адамдарды зерттеуде бейімделмеген тесттерді қолдану неге әкелетінін Годдардтың жұмысы анық көрсетті. Осы зерттеудің нәтижесі бойынша еврейлердің 83%, венгрлердің 80 %, итальяндықтардың 79%, Ресейден келушілердің 87% ақыл-есі төмен болып сипатталуы мүмкін еді.

Г.Годдард ұсынған Бине-Симон шкаласына (1908 ж.) кө-ңілі толмаған америкалық психолог Льюис Мэдисон Термен мен Х.Д.Чайлдз бірігіп тестті жаңадан қайта бейімдеуге кіріседі. Ол шкала тапсырмаларының валидтілігі мен сенімділігін тексеруге мән береді. Тесттің көптеген тапсырмалары модификацияға ұшы-рады, сонымен қоса жаңа тапсырмалар қосылды. Ол шкала (Бине-Симон шкаласының Стэнфордтық нұсқасы) 2100 бала мен 180 ересектерге жүргізіліп стандартталды. Ол 3 жастан ересек жастағыларға дейін диапазонды қамтыды, бірақ 11 жасқа арналған тесттер болмады. Нәтижесі ақыл-ой дамуы мен жастың ара қатынасының көрінісі ретінде және интеллект коэффици-ентіне немесе IQ-ге ауыстырылуы мүмкін болды. Термен осы шкаланың көмегімен IQ – ді орналастыру негізінде мынадай классификациялық сызбаны ұсынды: 90 – 109 IQ – орташа ақыл-ой қабілеттері, 70-тен төмен IQ ақыл-есі кемдікті, 140-тан жоғары IQ данышпандықты білдіреді. Бұл жерде ол анықтаған шектеулер ерікті түрде таңдалғанын және осы классификациялық сызба жаңа өлшеу үшін жалпы басшылыққа алуға ғана арналғанын ес-кертті. Өкінішке орай ол сақтықты көптеген мамандар ескермеді.

Бине шкаласының қазірзі таңдағы қолданыстағы дамуы-ның негізгі кезеңдерін былайша көрсетуге болады.

Жыл	Автор (авторлар)	Ескерту
1905	Бине және Симон	30 тапсырма, стандартталмаған
1908	Бине және Симон	Ақыл-ой жасының концепциясы, жеткілікті стандартталмаған
1911	Бине және Симон	Ересектерге арналған шектеулі шкала қосылған
1916	Термен және Меррилл	Вербалдық материалы көп
1937	Термен және Меррилл	Екінші басылуы, параллельдік формалар қолданылады, стандартталуы жақсартылған
1960	Термен және Меррилл	Үшінші басылуы, 4,5 мың адам зерттелген
1972	Роберт Торндайк	2,1 мың адамға рестандартизация жүргізілген
1986	Торндайк, Хаген, Сеттлер	15 субтесті бар, стандартталуы қанағаттанарлық (5 мың адам), жас ерекшелік диапазоны: 2-0, 23-11

1930 – 1939 ж.ж психодиагностиканың дамуы

1930 жж. көптеген жаңа тесттер пайда болды. Олардың көпшілігі АҚШ-да құрастырылды. 1936 ж. Мына бес тест жайлы мақалалар өте көп жарияланды: Стенфорд-Бине – 141, Роршах тесті – 68 мақала. Келесі орынды Бернрейтердің тұлғалық сауал-намасы (Bernreuter Personality Inventory), Сишордың музыкалық талантты өлшеуіштері (Seashore Measures of Musical Talent) және Стронгтың кәсіби қызығушылықтар бланкісі (Strong Vocational Blank).

Екі жақсы құрастырылған вербалдық емес шкалалар он жылдықтың басында пайда болды. Кос кубиктері мен Портеус лабиринттері (Arthur Point Scale of Performance Tests) тәрізді белгілі тесттерден алып құрастырылған 6-дан 16 жасқа дейінгі балаларды зерттеуге арналған Грейс Артурдың шкаласы жария-ланды. Бұл шкала Стэнфорд-Бине шкаласымен корреляциялануы қажет еді, алайда қажетті корреляция тек 12 жастағыларды зерттегенде ғана байқалды.

Стэнфорд-Биненің неғұрлым танымал шкаласы 1937 жылы шықты. 2 жастан бастап үлкен ересек жас деңгейлері үшін тесттер құрастырылды, олардың ішіне 1916 ж. редакциясына кірмеген 11 мен 13 жасқа арналған тапсырмалар да енді. Сол кезде шкаланың екі эквивалентті формасы L және M (авторлардың есімдерінің алғашқы әріптері: Льюис Термен және Мауд Мерилл) құрастырылды. Бұл нұсқа Америкада туылған бір жарым мен 18 жас аралығындағы ақ нәсілді 3000 балаға жүр-гізіліп, стандартталды, бұл жерде авторлар сыналушылардың тұр-ғылықты жерінің географиясы мен әлеуми-экономикалық мәрте-бесін бақылауға тырысқан.

1937 ж. шкаланың нұсқасын сынау 1916 ж. жарияланған шкаланың сыналуымен үйлес болды: вербалдық тапсырмалардың көптігі; ересектерді бағалау үшін құндылығының күмәнділігі, тапсырмалардың үнемі дұрыс құралмауы және т.б. дегенмен де бұл шкала алдыңғысына қарағанда анағұрлым жетілдірілген еді. Оны көптеген психологтар қабылдады.

1938 ж. Ұлыбританияда қазіргі күнге дейін бүкіл әлемнің психологтары қолданатын тест пайда болды. Ол тест – Равеннің прогрессивтік матрицалары, оны Л.Пенрос пен Дж.Равен жал-пы интеллектіні зерттеу үшін құрастырды және одан алынған нәтижелерге мәдениет пен білімнің ықпалы өте аз болады деп саналды.

Бұл жылдары бұдан да басқа көптеген тесттер жариялана бастады.

1940 -1950 ж.ж. психодиагностиканың дамуы

Бұл кезеңде диагностикалық әдістемелер көбейе бастады. Оскар Бурос 1940 ж. шығарған «Ежегодник психических из-мерений» журналында психологиялық тесттердің саны беріледі, оның тиісті шығарылымдарында 325 тестке шолу жарияланады және 200 тест беріледі. Әрине, ол тесттердің барлығы психо-логтар арасында танымал болған жоқ.

Бірінші дүниежүзілік соғыс тәрізді екніші дүниежүзілік соғыс та жаңа тесттерді құрастыруға түрткі болды. Екінші дүние-жүзілік соғыстың басында АҚШ психологтары әскердің мұқтаж-дықтары үшін, тағы да топтық тесттер құрастыруға бет алады. Осылайша Әскери жалпы классификациялық тест деп аталған (The Army General Classification Test) – соғыс барысындағы шамамен 10 миллион әскери қызметкерлерге топтық тест жүргізіледі. Сонымен қоса, сыналушыға күшті стресстік фактор-лардың тікелей ықпал етуін зерттейтін жағдаяттық тесттерді құрастыруда елеулі алға жылжу болды. Олар Екінші дүниежүзілік соғыста барлау-шпиондық іс-әрекеттерді орындауға неғұрлым қолайлы тұлғаларды іріктеу үшін қолданылды.

1942 ж. Векслер-Белльвью – II немесе «әскерлік Векслер» деген атпен танымал Векслер тестінің екінші редакциясы жарық көрді. Бұл он жылдықта АҚШ-тағы интеллектуалдық дамуы дең-гейін анықтау үшін қолданылатын әдістемелердің ішіндегі көшбасшысы Векслер шкаласы.

1949 ж. Векслер ересектерге арналған шкаланың үлгісін бойынша балалардың интеллектуалдық дамуының деңгейін анықтауға арналған шкала жариялады. Ол 200 балаға зерттеу жүргізіліп стандартталды: 5-15 жасқа дейінгі 100 ұл және 100 қыз бала.

1960 - 1970 ж.ж. психодиагностиканың дамуы

ХХ ғ. алпысыншы жылдары тесттер туралы пікір-таластардың жылдары. Ол әсіресе АҚШ- да ерекше көрініс алды. Әлеумет азаматтық құқықтардың сақталуына алаңдай бастады, әсіресе жеке өмір құқығына қатысты, интеллектуалдық даму дең-гейін бағалауға және тұлғалық сапаларға қатысты тесттерге күмәнмен қарау пайда болды.

1967 ж. мектеп жасына дейінгі және кіші мектеп оқушы-ларының интеллект деңгейін бағалауға арналған жеке-дара жүргізілетін Векслер шкаласының жаңа нұсқасы жарияланды.

Екі жылдан соң Бэйлидің нәрестелер дамуының шкала-лары ұсынылды, олар 2 айдан 30 айға дейінгі 1262 балаға жүр-гізіліп стандартталған.

Балалардың мектепте нашар оқуы жайлы мәселе осы жылдары жиі қойыла бастады. Сондықтан да оқып үйренуге бай-ланысты дағдыларды бағалауға арналған қосымша тесттер құ-растырылды. Олардың ішіндегі ең танымалдары Миннесоталық перцептивтік-диагностикалық тест, Фростингтің визуалдық даму тесті және Иллинойстық психолингвистикалық қабілеттер тесті. Аталған тесттердің біріншісі 1963 ж. ұсынылды және 1967 ж. 5 – 18 жасқа дейінгі аралықтағы балаларға зертету жүргізіліп, қайта стандартталды.

1970 жж. Пайда болған тұлғалық сауалнамалар ішінде Д.Голдбергтің жалпы денсаулық сауалнамасын және Т.Миллон құрастырған Көп осьті клиникалық сауалнаманы атап өтуге болады. Голдбергтің сауалнамасы психикалық жайлы-лықты, эмоциялық тұрақтылықты диагностикалауға арналған.

Бұл он жылдықта да тесттер саны өсе түсті. Тұлғалық ерекшеліктерді диагностикалауға арналған сауалнамалар көптеп шығарыла бастады. Бірақ кез-келген әдістеменің валидтілігі диагностикалық әдістемелердің ең осал тұстары болып қала берді. Аладйа жобалау тесттерінің мәртебесіне сын пікірлер аса ықпал ете алмады. АҚШ-да 1935-1982 жж. Арасында неғұрлым танымал тесттер мыналар.

1992 ж. Психикалық өлшеулер жылнамасының он бірінші шығарылымы 477 коммерциялық тесттерді (бұлардың зертету тесттерінен ерекшелігі, олар мамандарға сату үшін шығарылған) жариялады. Ол тесттердің басым көпшілігі тұлғаны диаг-ностикалауға (28,3%), ал интеллектіні зерттеуге жаңа тесттердің ішінен орта есеппен небәрі 4,6% ғана арналған.

Интеллектіні диагностикалу тесттерінің ішінде таны-малдығы бойынша түрлі жас топтарына арналған Векслер шка-ласы бірінші орынды алады. 1991 ж. балаларға арналған шкала-ның үшінші редакциясы (WISC-R), ал 1998 ж. – үлкендерге арналған шкаланың үшінші редакциясы (WAIS - III) шығады.

А.Кауфман және Н.Кауфман интеллектіні өлшеудің жаңа тесттерін құраструды әрі қарай жалғастырды. 1990 ж. бір вер-балды және бір вербалды еме субтесттерден тұратын және 4 –тен 90 жасқа дейінгі диапазонды қамтитын «Кауфманның қысқаша интеллект тесті» шықты.

АҚШ-да тарала бастаған «Британдық қабілеттер шкаласын» да еске алған жөн. Оның қайта қаралып және кеңейтілген «Қабілеттердің дифференциалдық шкалалары» деген атаумен шыққан нұсқасын 1990 ж. Эллиот жариялады.
3 тақырып. Психодиагностика ғылым ретінде

Жоспар

1. Психодиагностика туралы түсінік

2. Психодиагностиканың пәні және құрылымы

3. Психодиагностиканың психологияның басқа салаларымен бай-ланысы

Индивидуалдық-психологиялық ерекшеліктерді өлшеу үшін жиі қолданылатын термин- «психологиялық тест» болып табылады. Алғашында «психологиялық тест» термині кең мағы-нада қолданылды. Кейінірек, тесттердің дамуына орай, психо-логиялық тесттің аумағы тұлғалық ерекшеліктер мен когнитивтік қабілеттерді зерттеуге дейін тарылды.

Терминнің тағдырын әрі қарай зерттесек, Р.Хейс оның ерекше мағынаға ие болғаны туралы айтады (мүмкін ол 1930 жж. екінші жартысындағы психометрикалық тесттердің дағдарысы-мен байланысты шығар).

Г.Роршахтан кейінгі психодиагностика – ол тұлғаны пси-ходиагностиканың әдістемелерімен және жобалау тесттерімен зерттеу. Психодиагностиканы жобалау әдістемелеріне жатқызу және оны психологиялық тесттің эквиваленті ретінде қолдану көбінесе неміс және швейцар психологтарының (Мейли, 1961; Хейс, 1966 және т.б.) жұмыстарында жиі қолданылған.

Кеңінен танымал WEBSTER сөздігіне үңілейік: «Психо-диагностика – ол клиникалық психологияның құралдарымен тұлғаға бағалау немесе психикалық ауытқушылықтарға диаг-ностика жүргізу практикасы және ғылымы». Осы анықтаманы «Медициналық терминдердің энциклопедиялық сөздігімен» салыстырайық: «Психодиагностика – эксперименталдық – пси-хологиялық тесттер көмегімен аурудың психикалық ахуалын ба-ғалау».

АҚШ-тың ғылыми әдебиеттеріндегі басым ұстанымның Батыс елдеріне ықпалы өте зор. 1970 жж. дейін кез-келген психо-логиялық тесттерді құрастыру және қолданумен байланыс-тылардың барлығы, осы зерттеу бағытының нысаны анықталмаса да «психологиялық тестілеу» термині арқылы белгіленді (Анастазиді қараңыз, 1982). Аталғандарға дәлел ретінде 1960-1970 жж. басшылыққа алынған ең таңымал атауларды көрсетіп кетейік: «Психологическое тестирование» (Anastasi, 1968; Анастази 1982, 2001), «Сущность психологического тести-рования» - Essentials of Psichological Testing (Cronbach, 1960), «Теории тестов» - Test Theory (Magnusson, 1967), «Теория и практика психологического тестирования» - Theory and Practice of Psichological Testing (Freeman, 1963). «Психодиагностика» термині біртіндеп қолданыстан шығуда. 2000 ж. шыққан «Энциклопедия психологии» сегіз томдығында (Enciclopedia of Psichology. – APA and Oxford University Press; Америкалық психологиялық ассоциация Оксфорд университетімен бірігіп шығарған) психодиагностикаға арналған мақала жоқ.

Психодиагностиканың пәні және құрылымы

КССР-де «психодиагностика» деп аталған зерттеу бағыты 1960 жж. Б.Г.Ананьевтің күш салу арқылы пайда болады. Батыстық тестілеуге қарсы қойылған кеңестік ғалымдардың психологиялық жаңа бағыты зерттеу нысаны мен ұстанымдарын анықтауды қажет етті. Б.Г.Ананьев психодиагностиканы «тұл-ғаның психофизиологиялық қызметтерінің, үрдістерінің, жағдайлары мен қасиеттерінің даму деңгейін анықтауды... олардың әрқайсының құрылымдық ерекшеліктерін және олардың мінез-құлықтың күрделі синдромдарын құрайтын констел-ляцияларын анықтауды... күрделі жағдайлар мен фрустра-торлардың, түрлі стимуляторлардың әсері кезіндегі адамның аху-алдарын танып білуді ... адамның дамуының потенциалдарын анықтауды мақсат ететін зерттеу бағыты ретінде қарастыру керек деп есептейді» (Ананьев, 1968).

Психодиагностика бойынша алғашқы ресейлік моно-графиялардың бірі адамдарды психологиялық және психофи-зиологиялық белгілеріне қарай жіктеу мен ранжирлеу әдістері ре-тінде сипаттайды.

Осы анықтаманың авторы К.М.Гуревичтің пікірі бойын-ша, психодиагностиканы осылайша талқылау соның ауқымында бір адамды екінші адамнан немесе бір топты екінші топтан ажы-ратуды мақсат еткен психологиялық және психофизиологиялық әдістемелерді қарастыруға мүмкіндік береді. Психологиялық диагностиканың нысаны бұлайша түсіндірумен келісу қиын. Сон-да психодиагностика тек қана психологиялық емес, статис-тикалық және психофизиологиялық әдістемелердің жүйесіз жи-ынтығынан тұратын болып шықты. Адамдарды жіктеу мен ранжирлеу психодиагностиканың өлшеуінің іргетасын – психо-метрияны құрайтын статистикалық процедураларсыз мүмкін емес. Алайда психодиагностика психофизиологиялық әдіс-темелердің көмегімен психологиялық айырмашылықтарды анықтай алмайды. Бұл әдістемелерді психодиагностикаға енгізу-ші психологтар психологиялық феномен физиологиядан шығады деген ескі көзқарастарды ұстанды. Гуревич ұсынған анықтама психодиагностиканы қолдану аясын осылайша тарылтты.

Өткен ғасырдың 80 жж. екінші жартысында психоло-гиялық практиканың түрлі салаларына тесттердің біртіндеп «енуі» негізінде кеңес психологтары оған жаңа анықтамалар бе-реді. Мысалы, «Краткий психологический словарь» «индивид-уалдық ерекшеліктер мен тұлғаның даму перспективаларын анықтау әдістерін құрастыратын психология саласы» деп көр-сетеді.

Түрлі анықтамаларды ескере отырып Л.Ф.Бурлачук мына-дай анықтама ұсынады:

Психодиагностиканың бір ғаысрдан астам уақыты ішін-дегі даму барысында психологиылқ әдістемелерді қолданудың негізгі аймақтары қалыптасты, оларды жалпы психодиаг-ностиканың салалары деп атауға болады.

XIX ғ. мен XX ғ. тоғысқан тұсында көрнекті неміс психо-логы Вильям Штерн «психикалық қызметтер мен қасиеттердің маңызды айырмашылықтары» туралы ғылымды бөліп көрсету үшін дифференциалды психология» түсінігін енгізді.

Психодиагностика мен дифференциалды психологяның зерттеу нысандары сәйкес келеді. Алғашқысы жеке-дара айыр-машылықтарды өлшеуге бағытталған, ал екіншісі осы айыр-машылықтардың себептері мен салдарын тану, түбіне үңілу. Психодиагностика мен дифференциалды психологияны бөлек қарастырудың сипаты жасанды, ал шындығында олар бір-бірін толықтырып тұр.

Алғашында психикалық үрдістердің уақытша сипаттама-ларын өлшеу психометрия деп аталған. соңынан психикалық құбылыстарды сандық өлшеумен байланыстылардың барлығы психометрияға жатқызылатын болды. «Словарь XX века» сөздігі оны «өзгермелі факторлармен жұмыс жасаушы психология саласы» деп анықтады. Мұндай көзқарас бойынша психометрия психофизиологиядан бастап тұлғаға дейінгі психологиялық өлшеу аясын тұтас қамтиды.

Өлшеуге арналған кез-келген психологиялық құралды құрастыру тиісті талаптарды бұлжытпай орындауы қажет екендігі белгілі. Ол талаптар өлшеу әдістемесінің дәлдігіне, шынайылығына және адекваттылығына, оның көмегімен алынған нәтижелердің салыстырмалылығына қатысты. Оларға сәйкес болуы математикалық - статистикалық процедуралармен анық-талады. Осыған байланысты кең қолданылатын «психометрикалық тесттер» термині - өлшеу ұстанымдарын қанағаттан-дыратын валидтілігі және сенімділігі белгілі стандартталған әдіс-темелер дегенді білдіреді.
4 тақырып. Тест психодиагностиканың негізгі құралы ретінде

Жоспар

1. Тест түсінігі. Тест түрлері

2. 
   Компьютерленген және компьютерлік тесттер
   
3. 
   Тұлғаны зерттеудің «объективтік» тесттері
   
4. 
   Шетел тесттерін бейімдеу
   

Білімнің алуан салаларында кеңінен тараған «тест» тер-минінің тарихы тереңде жатыр. Р.Пэнто мен М.Гравитцтің айтуы бойынша (1972) «тест» сөзі ежелгі француз тілінен шыққан және «кесе» сөзінің (лат. testa – саз балшықтан жасалған құмыра) синонимі болып табылады. Ол сөзбен алхимиктер сынақ жасау үшін қолданған күйдірілген балшықтан жасалған кішігірім ыдыс-тарды атаған.

Қазіргі заманға жақын «тест» терминінің мазмұны XIX ғ. қалыптасты. Психодиагностикада тесттерді классификациялау-дың алуан түрлері бар. Олар тесттер тапсырмаларын қолдану ерекшеліктеріне қарай вербалдық тесттер және практикалық тесттер, зерттеу процедураларының қалпына қарай – топтық тесттер және индивидуалдық тесттер, бағытына қарай – қа-білеттер тесттері, тұлға тесттері және жекелеген пси-хикалық қызметтердің тесттері, ал уақыт шектеуінің болуы немесе болмауына байланысты – жылдамдық тесттері және нәтиже тесттері болып бөлінеді. Сондай-ақ, тесттер құрас-тырылу ұстанымдарына қарай бөлінуі мүмкін. Соңғы жылдары көптеген тесттер компьютерлік ортаға бейімделді (нәтижелерді өңдеу және ұсыну және т.б.), оларды компьютерленген тесттер деп атауға болады. Қазіргі заманның есептеу техникаларының мүмкіндіктерін есепке ала отырып құрастырылатын компьютерлік тесттер көптеп шығарылуда. Л.Ф.Бурлачук ұсынған классификация тесттің негізінде жүзеге асырылатын диагностикалық тәсілге сүйенеді.

Компьютерленген және компьютерлік тесттер

Компьютерленген және компьютерлік тесттер. Компьютер психодиагностиканың дамуының қазіргі кезеңіндегі психологтың диагностикалық іс-әрекетінің ажырамас бөлшегіне айналды. Психодиагностикаға компьютердің енуінің өз тарихы бар. Ақ-параттық технологиялардың алғашқы даму кезеңінде (1960 жж. басы) компьютердің қызметі шектеулі болатын, ол көбіне қара-пайым стимулдар мен реакцияларды тіркеумен және нәтижелерді статистикалық өңдеумен шектелді. Компьютер зерттеушінің қосымша көмекші құралы рөлін атқарады, оған ең ауыр және ең қиын операцияларды өңдеу жүгі артылды. Бірақ осы кездің өз-інде тесттерді машинамен өңдеу дами бастады.

Компьютерлік психодиагностика шетелде ақпараттық тех-нологиялардың дамуының екінші кезеңінде (1960 жж.) пайда бола бастайды. Ең бірінші кезекте диагностикалық ақпаратты өңдеудегі уақытты көп алатын процедуралар («шикі» ұпайларды есептеу, нәтижелер қорын жинақтау, тесттің нормаларын есептеу, алғашқы нәтижелерді стандарттық көрсеткіштерге салу және т.б.) автоматтандырылды. Бұл кезеңде нәтижелерді көп өлшемді талдау жүйесі дамыды.

Электрониканың дамуы машина қорларының бағасының тө-мендеуіне алып келді, ал математикалық қамтамасыз етуге ке-тетін шығындар өсті. Ақпараттық технологиялар дамуының бұл кезеңінің тұжырымдамасын былайша анықтауға болады: «Бағ-дарламалауға болатын барлық нәрсені машиналар жасауы керек, ал адамдар әзірге бағдарлама жаза алмағандарын ғана жасауы керек» (Громов, 1985). Батыстың компьютерлік психодиаг-ностикасының негізгі жетістіктері осы кезеңге жатады. Жаңа машина технологиясының пайда болуына дейін психодиаг-ностикада стандартталған әдістемелердің қомақты қоры бар бола-тын. Кейбір іріктелген сыналушылар саны миллиондаған адам-дарға жетті. Алынған ауқымды нәтижелерді жылдам өңдеу үшін компьютерлік құралдар арқылы психодиагностикалық ақпарат жинау дами бастады, арнайы бағдарламамен қамтамасыз ету құралдары құрастырыла бастады. Компьютер «экспериментатор» рөлін жиі атқаратын болды.

Ақпараттық технологиялардың дамуының үшінші кезеңі (1970 жж. бастап) БЭЕМ негізінде компьютерленген психодиаг-ностикалық жүйелердің жаңа дәуірінің пайда болуына жағдай жасады, автоматтанған тест әдістемелерін практикаға енгізу үрдісін жылдамдатты, психодиагностикалық ақпараты жинау мен өңдеуді үрдістерін формализациялау мен автоматизациялаудың негізін құрды. Зерттеу барсы өзгерді, зерттелінушінің ЭЕМ қатынасы «диалогқа» айналды. Кері байланысты енгізу алдыңғы нәтижелерге қарай зерттеу стратегиясын өзгертуге мүмкіндік берді. Дәл осы кезеңде компьютерлік ортаға арнайы жасалған алғашқы компьютерлік тесттер пайда болды. Бұл тесттердің дамуы сыналушының жауап беру ерекшеліктеріне ыңғайланған тапсырмалардың болуымен байланысты бейімделген тестілеудің алғышарттарынан тұрды. Сондықтан да тесттерді компьютер-ленген немесе компьютер ортасына бейімделген компьютерлік тесттер деп бөлу орынды.

XX ғ. соңғы жылдары компьютерлер тек институттар мен зертханалар ғана емес, әрбір зерттеуші қол жеткізе алатын болды. Қазіргі кезеңде психодиагностикалық зерттеулер жылдам әрекет етуші және алуан түрлі қосалқы қондырғылары бар, аса күшті персоналдық компьютерлер базасында жүзеге асады.

Отандық зерттеу бағыты ретіндегі компьютерлік психо-диагностика 1980 жж. соңына қарай пайда бола бастайды, бірақ ол шетелдегі ақпараттық технологиялардың даму үрдісіне ілесе алмайды. Жалпы психология ғылымы осы заманғы ақпараттық технологияларды белсенді қолданушылардың алдыңғы қатарына жатпайды. Кеңес психологтарына тек 1960 жж. ғана факторлық талдау тәсілдерін қолмен есептеу ұсынылған кезде, шетелдіктер осы математикалық-статистикалық әдісті 1930 жж. бастап ЭЕМ көмегімен жүзеге асыру кең қолданыла бастаған.

Бұрынғы кеңестер одағында тесттердің компьютерлік нұсқаларының пайда болуын (1980 жж. соңы) барлығы бірдей қолдамады. 1990 жж. мәскеу психологтары жүргізген түрлі әлеуметтік топтардың компьютерленген тестілеуге қатынасын зерттеу, жоғарғы деңгей басшыларының, құрастырушы-психо-диагносттардың және компьютермен жұмыс жасай алатындардың және өзін-өзі тануға ұмтылатындардың мұндай зерттеуге үлкен үмітпен қарайтындықтарын анықтады. Қарамағындағылармен тікелей жұмыс жасайтын және оларды ұзақ уақыт бойы білетін орта деңгей басшыларының жағымсыз қатынасы байқалды. Мұндай қатынас қолданушы-психодиагносттарға да (кейде оларда психодиагностика саласындағы нашар теориялық және практикалық дайындығы нәтижесі ретінде еш сынаусыз шектен тыс сенім кездеседі) және кәсіби іс-әрекетінің жемістілігі, мансабы және т.б. тестілеу нәтижелерінің қорытындысына тәуелді деп қарайтындар да кездеседі.

Дәстүрлімен салыстырғанда қазіргі заманғы психодиаг-ностикалық әдістемелердің артықшылықтарына мыналарды жат-қызуға болады:

• 
  жүзеге асырылушы бағдарламаның өзгермейтіндігі тес-тілеу жағдайларының бірқалыптылығын қамтамасыз етеді (тапсырмаларды басқаша ұсынғанда бұған қол жеткізу қиын);
  
• 
  сыналушының түрлі реакцияларынның дәлдігін және бір мағыналылығын тіркеуге қол жеткізіледі;
  
• 
  сыналушы әрекеттерінің бірізділігін аңғаруға және қал-пына келтіруге мүмкіндік береді;
  
• 
  психодиагностикалық қорытындылардың біртұтас қоры жеңіл құрылады, зерттелушілердің түрлі топтарына арналған эмпирикалық негізделген тест нормалары қа-лыптасады;
  
• 
  тесттерді автоматтық түрде құрастыру мүмкіндіктері пай-да болады;
  
• 
  психолог зерттеу барысындағы және тест құрастырудағы (бейімдеудегі) ауыр, күрделі, көп уақытты алатын жұмыс-тан босатылады;
  
• 
  топтық тестілеу практикасын кеңейту және әдістемелерді тарату мүмкіндігімен қамтамасыз етіледі;
  
• 
  нәтижелерді талдау күшті математикалық-статистикалық аппаратын қолдану мүмкіндігі артады, талдаудың жаңа процедуралары жеңілдетіледі;
  
• 
  тестілеу нәтижелерінің жария етілмеуін сақтау жеңіл-дейді;
  
• 
  диагностикалық қорытындыларды сақтау (магниттік құ-ралдарда) оңтайландырылады, зерттеуге кететін шығын төмендейді;
  
• 
  кейбір жағдайларда шешуші мағынаға ие, тез нәтиже бе-ретін экспресс-әдістемелерді (мысалы, кәсіби психо-диагностика) өткізуге оңтайлы жағдайлар туғызады;
  
• 
  тест тапсырмаларын компьютер арқылы ұсыну, зерт-телуші мен экспериментатор арасындағы тұлғааралық қарым-қатынас жағдайларында туындайтын жағымсыз әсерлерді азайтады (зертелушінің қорғаныс тетіктерінің әрекетін төмендетеді, субъектке тән іс-әрекет пен түрт-кілерді диагностикалауды жеңілдетеді);
  
• 
  зерттелушілерде «ойын» түрткісінің оянуы (тестті ойын түрінде ұйымдастыру), тестілеу үрдісін неғұрлым тар-тымды етеді, әрі нәтижесінің шынайылығы артады;
  
• 
  түрлі әдістемелерді талдаудың концептуалдық сызба-ларының үйлеспеуінен туындайтын мәселені шешу жолдары көрінеді (мысалы, ғылыми, әдеби және тұр-мыстық лексикада қолданылатын психикалық қасиет-тердің термин-атауларының тезаурус-сөздігін құрастыру);
  
• 
  сыналушынының мінез-құлқын талдауды зерттеу жүргізу барысында тікелей жүргізуге, сол жердегі жағдайға орай қалыптасқан көтпеген көрсеткіштерді есепке алуға, диа-логты уақыт өлшемінде ұйымдастыруға мүмкіндік береді (бейімделуші тестілеу);
  
• 
  зерттелуші қажет болған жағдайда тестілеу нәтижесі бойынша жылдам талданған кері байланыспен қамта-масыз етіледі;
  
• 
  компьютерлік графика құралдары сыналушыға дина-микалық нысандар ұсына алады (динамикалық стимулдық орта), полимодалдық стимулдарды қолдануға болады;
  
• 
  психодиагностикалық зерттеулерді жеке - дараландыруға да, жылдам бұқаралық зерттеу жүргізуге де қажетті жағ-дайлар жасалады;
  
• 
  практикалық тапсырмаларды шешумен тығыз байланыс орнайды.