Пән бағдарламасының (syllabus) титулдық парағы

1 Портфель теорияның негізгі түсініктері. Портфельді басқарудың дәстүрлі және қазіргі тәсілдері.

2 Портфельді инвестордың жеке қажеттіліктеріне бейімдеу.

Инвестициялық портфель – бұл капиталға салынатын қаржы құралдары, яғни меншікті компаниялардың және мемлекеттің шығаратын акцияларға, облигацияларға және басқа да құнды қағаздарға жұмсалатын қаржы.

Портфельді қалыптастыру мақсаты

Инвестициялық портфельді қалыптастырудың басты мақсаты – не ол, не бұл капиталды салу формасына байланысты, сөйтіп, салымның сенімділігін және ең үлкен кепілдік табысты қамтамасыз ететін, мүмкіншілігі барыша бірін-бірі өтеу тәуекелділігі болып табылады.

Құнды қағаздар портфелін жасау үшін ақша қаражатын қандай болса да қаржы активтерінің бір түрін инвестициялау жеткілікті. Алайда, практикада портфельдің мұндай тұрпаты едәуір сирек кездеседі; анағұрлым көбірек дамыған, әртараптандырылған портфель, яғни бірнеше құнды қағаздар түрінен тұратын портфель.

Портфельдің мұндай тұрпаты көпшілігінде өзінің қасиеті арқасында тұрақты болымды нәтижеден тұрады.

Инвестициялық қаржыдан алынған пайданың маңызды мезеті портфельді ойдағыдай басқару. Портфельді басқару әр түрлі құнды қағаздар жиынтығына иелік істеу өнерін түсіндіреді, тек олар өзінің құнын сақтау ғана емес, сонымен бірге қандай болса да тәуелдікке байланысты емес түпкілікті табыс табу.

Қағида бойынша, портфельдерді басқару екі тәсілге бөлінеді – активтік және пассивтік.

XX ғасырдың 60 жылдың ортасына дейін шет мемлекеттерінде портфелді бақаруда активтік әдісті қолданған. Бұл әдісті қолданған менеджерлер тәуекелге және күтілетін табыстылыққа болжамдарын қарастырған. Егер, бұл болжамдар оңтайлы болса, онда портфель жоғарғы табыстылық әкеледі деген ой қалыптасқан.

Ал Марковиц теориясы қалыптасқанда, яғни оптималды портфельді басқару пассивтік әдіске иемденді. Пассивтік басқаруда нарықтық оптималды портфельді қалыптастыру нарықтық қор атына ие болды. Пассивтік портфельді қалыптастыруда менеджер негізгі нарықтық желі (Capital Market Line,CML) және берілген инвестордың айырмасыздық қисығы қолданады.
a_p

CML

Инвестордың оптималды портфельді таңдау

Нарықтық және активтік портфельді салыстыру кезінде « активтік жайғасым » деген термин қолданылады, бұл терминнің мағынасы берілген қағаздың активтік және оптималды портфельдер арасында үлес салмақтарының айырмашылықтарын қарастырады.

Шешуідің нақты көрсеткіштері 4 бағанада көрсетілген.

Бұл нәтижеден келесіні айтуға болады, активтік портфельдің эквиваленттері оптималды портфель және бір уақытта бір қағаздардан ( j=4) басқа қағаздарға (j=1және j=3) бәстесу жасау пайдалы. Бірақ, бұл жағымды, жағымсыз бәсекелестер бір-бірін өтеу қажет.

Бағалы қағаз нөмірі,j	Үлес салмағы		Активтік жайғасым
	Активтік портфель	Пассивтік портфель
1	2	3	4
1 0,20 0,30 - 0,1 2 0,25 0,25 0,0 3 0,10 0,20 -0,1 4 0,45 0,25 +0,2 Барлығы 1,00 1,00 0,0

Шешуідің нақты көрсеткіштері 4 бағанада көрсетілген.

Бұл нәтижеден келесіні айтуға болады, активтік портфельдің эквиваленттері оптималды портфель және бір уақытта бір қағаздардан ( j=4) басқа қағаздарға (j=1және j=3) бәстесу жасау пайдалы. Бірақ, бұл жағымды, жағымсыз бәсекелестер бір-бірін өтеу қажет.

Бір этапты бағалы қағаздарды таңдау , менеджер барлық жинақтық бағалы қағаздардан табыстылығы, стандарты ауытқуы және ковариациясына байланысты оптималды портфель қалыптастыру керек.

Бағалы қағаздар

Бағалы қағазды таңдау

Жалпы бағалы қағаздар портфелі

1. 
   бірінші этапта – бірінші активті класстан оптималды портфель қалыптастыруды таңдау және басқа класстан активтен құрылған оптималды портфель таңдау.
   
2. 
   екінші этапта – бірінші және екінші активтік класстан жалпы бағалы қағаздар портфелін қалыптастыру.
   

Екі этапты бағалы қағаздарды таңдау

Бағалы қағаздар 1-класс

1-класс бағалы қағазын таңдау

1-класс активтер портфелі

Жалпы бағалы қағаздар портфелі

Бағалы қағаздар 2-класс

2-класс бағалы қағазын таңдау

2-класс активтер портфелі

Мысал. Оптималды портфелдерде орналасқан 4 акциялардың үлес салмағы мен 3 облигацияның үлес салмағы берілген. Екінші этапта активтерді орналастыру кезінде инвестор қаражаттарының 70% акция және 30% облигация сатып алуға бағытталған.

Жалпы активтер портфелінің үлес салмағын анықтаңыз.

Шешу нәтижесі 4 және 5 бағаналарда қарастырылған.

Отандық экономика дамуының ерекшелігі, инвестициялық портфельді әртүрлі екі жағынан жақындатуға мүмкіндік береді:

-классикалық көзқарас негізінде инвестициялық портфельді қалыптастыру;

-экономикалық нақты жағдайын еске ала отырып, инвестициялық портфельді қалыптастыру;

Бұл екі көзқарасты салыстыру, олардың қасиеттері мен

айырмашылықтарын көрсеті өте маңызды. Ең әуелі классикалық инвестициялық портфельдің орнын түсіндіре кетелік:

1. 
   Инвестор белгілі кезең ішінде әбден оңайлы инвестициялы болуы керек және кезең аяғында пайдамен алынады,
   
2. 
   Портфельдің құрамының өзгеруі осы кезең ішінде қарастырылмайды.
   
3. 
   Портфель әр уақытта дивиденд бола алады.
   
4. 
   Құнды қағаздардың портфельге қосылуы екі параметрмен сипатталады – болжамды табыс және стандарттық ауытқу.
   

1. 
   Бағым портфельнің, яғни оның табысы оған кіретін
   

2. 
   егер де классикалық портфельде салынған портфель
   

3. 
   қаржы құрылымының өзгеруі мүмкін. Сонымен ұзақ мерзімді
   

Табыс көздері

Курстық құның

өсуі

Ағымдық төлемдер




Портфель өсімі

Портфель

табыстылығы

және табыстылығы

1 Капиталдың жалпы құны. Акционерлік қоғамның жарияланған жарғылық капиталы.

2 Қоғамның шығарылған (төленген) жарғылық капиталы. Қоғамның резервтік капиталы.

3 Акционерлік капитал құрылымы.

Мынадай анықтамалары бар:

• 
  Фирманың нарықтық құны (абсолюттік көрсеткіш);
  
• 
  Фирманың құны (абсолюттік көрсеткіш);
  
• 
  Капитал құны (салыстырмалы көрсеткіш, %).
  

Капитал құнын анықтау қажеттілігі келесі жағдайлармен түсіндіріледі.

Біріншіден, бұл көрсеткіш кәсіпорын қызметін ұзақ мерзімді перспективасы тұрғысынан сипаттайды. Мәселен, меншікті капиталдың құны потенциалды инвесторлар үшін инвестициялар салудың тартымдылығын көрсетеді; қарыз қаражаттардың құны кәсіпорынның ұзақ мерзімді несиелер тартку мүмкіндіктерін анықтап береді.

Екіншіден, капиталдың жалпы (орташа салмақталған) құны капитал салымдарының бюджетін әзірлеу барысында шешуші көрсеткіштердің бірі болып табылады.

Үшіншіден, капитал құны қаржылық инвестициялардың тиімділін қалыптастыруда базалық көрсеткіш ретінде қарастырылады. Инвестициялардың тиімділік өлшемін кәсіпорын өзі белгілейтіндіктен, жекелеген қаржы құралдарының табыстылығын бағалау барысында салыстыру базасы ретінде капитал құнының көрсеткіші қолданылады. Бұл көрсеткіш қаржылық инвестициялардың нақты табыстылығын көрсетіп қана қоймай, сонымен қатар осы инвестициялардың нақты бағыттары мен түрлерін қалыптастыруға мүмкіндік береді.

Төртіншіден, кәсіпорын капиталының құны қаржылық леверидж механизмін қолдану арқылы капитал құрылымын басқару барысында қолданылады. Қаржылық леверидждің деңгейі қарызға тартылған қаражаттардың көлемі мен олардың құнынан тәуелді. Қаржылық леверидж кәсіпорынның қаржылық тәуекелін арттырады, сәйкесінше акциялар бойынша табыстың артуына алып келеді. Сол себепті, акционерлердің игілік жағдайын барынша арттыруды мақсат ете отырып, осы мақсатқа қол жеткізетін капитал құрылымын қалыптастыру керек. Сәйкесінше, капитал құрылымын кәсіпорын құнына әсер етуі тұрғысынан қарастыру қажет. Оңтайлы капитал құрылымы оның құны барынша төмен болған жағдайда қалыптасады.

Акционерлік капитал — акционерлік қоғамның (АҚ) негізгі капиталы. Оған: жарғылық капитал (оның мөлшері қоғамның жарғысында жазылады); жазылу капиталы (акционерлік қоғам мүшелігіне жазылу жарияланып, сол арқылы жиналады); төленген капитал (акционерлік қоғамға жазылу кезінде түскен қаражаттан құралады) енеді. Әдетте акционерлік қоғам құрылтайшылары компания активінің құнынан асып түсетін көлемдегі сомаға акция шығарады. Артық түскен сома құрылтайшылар пайдасы деп аталып, компанияның қосымша пайдасын құрайды. Акционерлік капитал жыл сайын таза пайданың бір бөлігін капиталға айналдыру арқылы, жаңадан акциялар шығару және оны сату есебінен өсіп отырады. Қазақстанда акционерлік қоғамдар мемлекеттік кәсіпорындар негізінде құрылғандықтан сол кәсіпорын мүлкінің құны қоғамның Акционерлік капиталының құны болып есептелді. Осы сома жарғылық капитал болып есептеліп, сол сомаға акциялар шығарылды.

Акционерлік қоғамдар және басқада шаруашылық жүргізуші қоғамдар міндетті түрде пайданың есебінен резервтік капитал құрады.

Резервтік капитал - акционерлерлік қоғамның және басқа да тараптардың таза табысының есебінен қалыптасатын меншік капиталының бір бөлігі. Резервтік капитал субъектінің негізгі (оперативтік) қызметінен алынған зияндарын жабуға және ағымдағы табыс жеткіліксіз болған жағдайда, дивидендтерді төлеуге пайдаланылады. Резервтік капиталды құрау және оны пайдалану құрылтайлық құжаттармен және қолданыстағы заңдармен анықталады. Резервтік капитал жарғылық капиталымен және басқа да қаражаттармен бірге бухгалтерлік баланстың пассивінде көрініс табады және ол кәсіпорынның меншік капиталы больш табылады.

Резервтік капитал мөлшері акционерлік қоғамның жарғысында жарғылық капиталдың 15% нан кем емес дәрежеде белгіленеді. Резервтік капиталдағы қаражат алдын-ала анықталмаған зияндарды жабуға арналады. Қоғамның басқада қаражаттары жеткіліксіз болған жағдайда резервтік капиталдағы қаражат көздер акционерлік қоғам шығарған артықшылықтағы акциялар бойынша дивиденттер төлеуге, облигациялар пайызын төлеуге жұмсалынады. Резервтік капитал қаражатын жұмсау акционерлік қоғамның жарғысында жазылады. Белгіленген резервтік капитал көлемі толығымен қалыптасқанға дейін акционерлік қоғам өзінің тапқан таза пайдасынан әр жыл сайын резервтік капиталға аударып отырады. Мақсатты жұмсау нәтижесінде, сомасы азайған резервтік капиталға әрбір келесі жылы таза пайданың есебінен қосымша аударымдар жасалынып отырады.

Әр жыл сайын резервтік капиталға аударылатын соманың мөлшері акционерлік қоғамның тапқан таза пайдасының 5% нан төмен болмауы керек.

Резервтік капитал құру барысында «Есепті жылдың бөлінбеген табысы (жабылмаған зиян)» счеты дебеттеліп, «Резервтік капитал» счеты кредиттеледі.

Резервтік капиталдағы қаражаттар жұмсалған кезде «Резервтік капитал» счеты дебеттеліп, «Акциялар бойынша есеп айырысу (акциялар түріне қарай)» счеттеры кредиттеледі
Әдебиеттер: [1-3, 7, 9]
Тақырып 6. Акционерлік қоғамдардың дивиденд саясаты

1 Дивиденттік табыс көрсеткіші. Дивидендтік шығысты анықтаудың басқару принциптері. Дивидентердің тұрақтылығы. Акциялай төленетін дивидендтер және акцияларды бөлу.

2 Акционерлік қоғамдардың табыстылығын болжау. Пайданы болжау. Пайданы болжау әдістері.
Дивидендтік саясат – бұл ұйымның меншікті капиталын және пайдасын басқарудың жалпы саясатының құрамды бөлігі.

Дивидендтік саясаттың мақсаты – меншік иегерлермен пайданы тұтыну мен оны ұйымның нарықтық құнын жоғарылату критерийі бойынша ұйым активтеріне реинвестициялау арасындағы оңтайлы пропорцияны жасау.

Пайданың реинвестицияланған бөлігі ұйымның өсуін қаржыландырудың ішкі көзі болып табылады, қаржыландырудың сыртқы көздерін тартудың құнымен салыстырғанда арзанырақ болып табылады.

Дививдендтер – ұйымның меншікті капиталының жалпы сомасына салынған салымның үлесіне сәйкес алынатын акционердің ақшалай табысы.

Дивидендтік саясатты жүзеге асыру келесі кезеңдерді орындауды қарастырады:

- дивидендтік саясатты қалыптастырудың алғышарттарын анықтайтын фаторлардың талдауы. Оларға ұйымның инвестициялық мүмкіндіктерін, баламалы көздерден қаржылық ресурстарды тартудың нақтылығын, дивидендтік саясаттың объективті шектеулерін сипаттайтын факторлар жатады;

- акционерлік қоғамның қаржылық стратаегиясына сай дивидендтік аясатын типін таңдау;

- таңдалған дивидендтік саясаттың типіне сәйкес пайданы бөлу механизмін жасау;

- дивидендтті төлеудің деңгейін және нысанын анықтау. Негізгі факторлар: қолма-қол ақшамен, акциямен төлеу, қосымша акцияларға реинвестициялау.

Дивидендтік саясатты қалыптастырудың алашқы кезеңі болып осы саясатты айқындайтын факторларды зерттеу мен бағалау табылады. Қаржылық менеджменттің тәжірибесінде бұл факторларды төрт топқа бөлу қолданылады.

Ұйымның инвестициялық мүмкіндіктерін сипаттайтын факторлар:

- ұйымның өмірлік циклі сатысы (өмірлік циклдың бастапқы сатысында акционерлік қоғам дивидендтерді төлеуді шектей отырып, өзінің дамуына көбірек құралдарды инвестициялауға мәжбүр);

- акционерлік қоғамның өзінің инвестициялық бағдарламаларын кеңейту қажеттілігі (негізгі құралдар ме материалды емес активтерді кеңейтілген ұдайы өндіруге бағытталған инвестициялық қызметін белсендендіру кезеңінде пайданы капитализациялауға деген қажеттілік ұлғаяды);

- жоғары тиімділігі бар жекелегне инвестициялық жобалардың дайын болу деңгейі (жекелеп дайындалған жобалар нарықтың жағымды конъюктурасы кезінде оларды тиімді қолдануын қамтамаыз ету мақсатында жедел жүзеге асыруды талап етеді, ал бұл болса осы кезеңдерде меншікті қаржылық ресурстардың шоғырлану қажеттілігін шарттайды).

Баламалы көздерден қаржылық ресурстарды қалыптастыру мүмкіндіктерін сипататйтын факторлар:

- алдыңғы кезеңде қалыптастырылған меншікті капитал резервтерінің жеткіліктігі;

- қосымша акционерлік капиталды тартудың құны;

- қосымша несиелік капиталды тартудың құны;

- қаржылық нарықта несиелердің жеткіліктігі;

- акицонерлік қоғамның ағымдағы қаржылық жағдайымен анықталатын несие қабілеттілігінің деңгейі.

Объективті шектеулермен байланысты факторлар:

- дивидендтерге салық салу деңгейі;

- ұйымның мүлкіне салық салу деңгейі;

- қолданылатын меншікті жәнен қарыз капиталының арақатынасымен шартталған қаржылық тетіктің қол жеткізілген әсері;

- алынатын пайданың нақты көлемі және меншікті капиталдың рентабельділік коэффициенті.

Басқа да факторлар:

- тауарлық нарықтың конъюктуралық циклі (конъюктураның жоғарылауы кезінде пайданың капитализациялану тиімділігі елеулі өзгереді);

- бәсекелес компаниялардың дивидендтерді төеу деңгейі;

- бұрын алынған несиелер бойынша төлемдердің шұғылдылығы (төлем қабілеттілікті ұстап тұру дивидендтік төлемдерді өсурімен салыстырғанда приоритетті тапсырма болып саналады);

- ұйымды басқаруда бақылауды жоғалту ықтималдығы (дивидендтік төлемдердің төмен деңгейі ұйымның акцияларының нарықтық құнының төмендеуіне және акционерлердің оларды «тастауына» алып келуі мүмкін, бұл бәсекелестермен акционерлік қоғамды қаржылық басып алудың қаупін өсіреді).

Аталған факторларды бағалау таяу перспективалық кезеңге дивидендтік саясаттың қандай да бір типін анықтауға мүмкіндік береді. Келесі кезеңде дивидендтік саясаттың таңдауы жүзеге асырылады.

Осыдан бұрын қарасытырлған теорияларды тәжірибелік қолдану ұйымның дивидендтік саясатының типін таңдауға үш көзқарасты қалыптастырды (2 кесте).

ДТК – Дивидендтік саясаттың таңдалған типіне сәйкес қалыптастырылған дивидендтік төлемдердің қоры;

АТ – артықшылықты акциялардың иелеріне дивидендтерді төлеу қоры (олардың қарастырылған деңгейі бойынша);

С_жа – акционерлік қоғаммен шығарылған жай акциялардың саны.

- дивидендтерді қолма-қол ақшамен (чектермен) төлеу. Бұл дивидендтік төлемдерді жүзеге асырудың қең таралған және қарапайым нысаны;

- дивидендті акциялармен төлеу. Мұндай нысан акционерлерге дивидендтік төлемдердің сомасына қайта шығарылған акцияларды ұсынуды қарастырады. Ол болашақтағы капиталын өсіруді қалайтын акционерлердің қызығушылығын тудырады. Ағымдағы табысты қалайтын акционерлер осы мақсатта қосымша акцияларды нарықта сатуына болады;

- автоматты реинвестициялау. Төлемнің бұл нысаны акционерлерге жеке таңдау жасауға мүмкіндік береді – қолма-қол ақшамен дивидендтерду алу немесе оларды қосымша акцияларға реинвестициялау. (бұл жағдайда акциорен компаниямен немесе оған қызмет көрсететін брокерлік конторамен тиісті келісім жасайды);

- ұйыммен акцияларды сатып алу. Ол дивидендтерді реинвестициялаудың бір нысаны ретінде қарастырылады, оған сәйкес дивидендтік қордың сомасына компания нарықта еркін айналымдағы акциялардың бөлігін сатып алады. Бұл автоматты түрде бір қалған акцияға пайданың мөлшерін жоғарылатуға және алдыңғы кезеңде дивидендтік төлемдердің коэффициентің арттыруға мүмкіндік береді. Дивидендтерді қолданудың аталған формасы акционерлердің келісімін талап етеді.

Ұйымның дивидендтік саясатын талдау үшін келесі көрсеткіштер қолданылады.

Акцияның рентабельділігі (дивидендтік табыстылығы):
(4.2)
Дивидендтік төлемдердің нормасы (ағымдағы табыстылық, дивидендтік шығу):

Акцияны сату кезінде иегердің алуы мүмкін курстық айырманы есепке алумен есептеледі:
,
мұндағы D – акцияны иелену мерзімі кезінде алынған дивиденд сомасы;

Р_с – акцияны сату бағасы;

Р – акцияны сатып алу бағасы.
Таза пайданың қандай бөлігі дивидендтерді төлеуге кеткенін көрсетеді, пайызарда және салыстырмалы мәнде есептеледі:

Егер дивидендтерді төлеудің коэффициенті бірден асса, компанияның рационалды емес дивидендтік саясаты туралы айғақтайды немесе оның ықтимал қаржылық қиыншылықтары туралы дабыл береді.

Акциялардың құндылығы келесі формуламен есептеледі:

Акциялардың құндылығы * Акцияның рентабельділігі

Осыдан кле отырып, дивидентті саясаттың түсінігін мына түрде қарастыруға болады: дивидентті саясаты табыстармен басқарылатын саясаттың бүкіл бөлігінің құрамасынан тұрады, кәсіпорынның нарықтық құнының максимилизациялау мақсатымен оның бөліктерінің капитализациялық және тұтынушылық арасындағы үйлесімді пропорцияға нәтижеленеді.

Нарықтық экономикасы дамыған мемелекеттерде дивидентті саясаттың құру тиімділігі көптеген теориялық ізденістерге арналған. Кең тараған теориялардың бірі, дивидентті саясаттың құрылым механизмінің байланысқаны мына теорияларда көрсетілген:

- дивиденттің тәуелсіздігінің теориясы – оның авторлары – Ф. Модильяни мен М. Миллер былай деп пайымдаған, таңдап алынған дивидентті саясат кәсіпорынның нарықтық құнына ешқандай ықпалын тигізбейді (акция бағасы), ағымдағы немесе келешегі бар кезеңдегі жекеменшіктің мүлкіне де ықпалын тигізбейді, себебі бұл көрсеткіштер құрылу құнына тәуелді болады. Дивидентті саясат теориясына лайық пайданы басқару механизмінде пассивті роль атқарады. Бұған қармастан өз теориясына олар едәуір санды шектеді, ал пайданы басқаруды шынайы тәжірибеде мүмкін емес. Өзінің осалдығына қарамастан практикалық тәжірибеде, ММ теориясы дивидентті саясатты құру механизмінің шешімінің ыңғайлы жолы болып табылады;

- дивиденттің тәуірлік теориясы (немесе «синица в руках») – оның авторлары – М. Гордон мен Д. Линтнер былай деп тұжырымдады, ағымдағы пайданың (дивидент түрінде төленген) әр бірлігі, «тәуекелден тазартылдған» әрдайым көп болып тұрады, келешекке алынып қойылған пайдаға қарағанда. Осы теорияға сүйене отырып, пайда капитализациясына қарағанда, дивидент максимизациялық төлемі тәуірлеу. Бірақ – та бұл теорияның қарсыластары былай деп тұжырымдайды: көп жағдайда дивидент түрінде алынған пайда бәрібір өзінің акциясына немесе ұқсас акционер компанияларына реинвесторланады, бұл тәуекел факторына дәлел ретінде пайдалануға мүмкіндік береді, дивидент саясатының сол немесе басқа түріне қарай (тәуекел факторы жекеменшіктің менталитетімен санасады; дивидент саясатының сипатымен емес, шаруашылық қызметтің тәуекел деңгейі анықталады);

- дивиденттің минимизация теориясы (немесе «салықтың тәуірлілігі»). Бұл теорияға сәйкес дивидент саясатының үйлесімділігі салық төлемінің минимизациясының ағымдағы және жекеменшіліктен түсетін пайдасының критерийлерімен анықталады. Дивидент түрінде алынатын пайданың салығы әрдайым жоғары болады, келешектегіге қарағанда (ақша құнының факторының уақыты, капитализациялық пайданың салықтық жеңілдіктері және с.с.), дивидентті саясат дивиденттік төлемдердің минимизациясын қамтамасыз ету керек, жекеменшіктің жинақ пайдасының салықтық қорғанысын алуы үшін, капитализация пайдасының максимизациясына қол жеткізуі керек. Ылғи дивидент төлемі түрінде түсетін пайданы қажет ететін, мұндай подходты дивидент саясатына көпшілік кіші акционерлерді қанағаттандырмайды (компанияның акцияларына сұраныс көлемін азайтады, соған байланысты бағасына да әсер етеді);

- дивиденттің дабыл теориясы (немсе «жарғылаушы теориясы»). Бұл теория акциялардың ағымдық шынайы нарықтық құнының бағалау моделінің негізінде және соның базистік элементінің орнына соған төленетін дивиденттің төленуінің көлемі пайдада құралған. Сонымен дивидентті төлемінің деңгейінің өсуі акцияның нарықтық құнының сәйкестігімен, автоматты түрде анықталады, олардың жүзеге асырлу іс-әрекеттері акционерлерге қосымша пайда әкеледі. Бұдан басқа, жоғарғы дивиденттердің төленуі компанияның көтерілу кезеңінде тұрғанын және келер уақытта пайданың көтерілуіне «дабыл» беретінін айтады. Бұл теория фондылық нарықтың «анықтылығымен» үзіліссіз байланыста, алынған оперативті ақпарат негізінде акциялардың нарықтық құнының қозғалысына өзінің ықпалын тигізеді;

- акционерлер құрамының дивидентті саясаттың сәйкестілігінің теориясы (немесе «клиентуралық теория»). Бұл теорияға сәйкес компания мынадай дивидентті саясатты іске асыруы керек, онда акционерлердің көбісінің күтетініне сәйкес болуы керек және олардың менталитетіне. Егер акционерлердің негізгі құрамы (акционерлік компанияның «клинтурасы») ағымдағы пайдаға көңіл бөледі, онда дивидентті саясат ағымдағы тұтынылатын мақсатқа бағытталған пайдадан шығады.

Және керісінше, егер акционерлердің негізгі құрамы көңілдерін өздерінің келер пайданың өсуіне бағыттаса, онда дивидентті саясат капитализацияланған пайданың үйлестіру үрдісінне негізделеді. Акционерлердің осындай дивидентті саясатың бөлігі басқа компаниялардың акцияларына өздерінің капиталдарын реинвестрлеуге келіспейді, мұның нәтижесінде «клинтура» құрамы әлдеқайда бір қалыпты болады.

Дивидентті төлемдердің тұрақты өлшемінің саясаты ағымдағы кезеңнің соммасының өзгермейтін төлемін қалайды (инфляцияның жоғары темпінде дивидентті төлемдердің соммасы инфляцияның индексіне корректрленеді).

Дивиденттердің өлшемінің минималды тұрақтылық теориясының жеке кезеңдерге қосылған (немесе «экстра – дивидент» саясаты) көпшіліктің тараған көзқарастарымен ең ыңғайлы өлшенген типін көрсетеді.

Әдебиеттер: [1-3, 7, 9]
Тақырып 7. Акционерлік қоғамның инвестициялық тартымдылығын бағалау

1 Акционерлік қоғамның өндірістік, экономикалық, техникалық және қаржылық қызметін кешендік бағалау. Жалпы экономикалық көрсеткіштерді талдау. Қаржылық жайын талдау. Төлем қабілеттілігінің көрсеткіштері. Қаржылық тұрақтылықтың көрсеткіштері.

2 Инвестициялық белсенділіктің күшейуіне әсер ететін факторлар. Акционерлік қоғамның инвестициялық тартымдылығының мазмұны және міндеттері.

Акционерлік меншік – бұл жеке меншіктің дамуы және трансформациясы үдерісінің өндіріс ауқымының, технология дәрежесінің, қаржы-экономикалық ұйымдастыру жүйесінің дамуының белгілі бір сатысында акционерлердің ерікті қатысуы негізінде өндірісті ұйымдастырудың өзгеше қалыбының (формасының) қалыптасуына алғы шарттарын қалыптастыратын заңды нәтижесі.

Ұйымдастырудың акционерлік қалыбы бір кәсіпорынға көптеген тұлғалардың, тіптен өздері алуан түрлі себептермен байланысты кәсіпкерлік қызметпен айналыса алмайтындардың да, капиталын бір кәсіпорынға тартуға мүмкіндік береді. Сондай-ақ, тұлғаның капиталының жоғары деңгейде әртараптандырылуымен қоса, жауапкершіліктің салынған салым мөлшерінде ғана шектелуі ғылыми-технологиялық ілгерлеушіліктің жетістіктерін енгізу үдерісін елеулі түрде шапшаңдата отырып, тәуекелі дәрежесі үлкен болса да, болашағынан үміті зор жобаларға қаржы салуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, қажеттілік туындаған кезде кәсіпкердің жауапкершілігі ауқымын шектеуге мүмкіншілігі бар меншіктің акционерлік қалыбының басқа да көптеген артықшылықты жақтары бар. Ұйымның мұндай қасиеттері оны кез-келген салада қолдануға мүмкіндік береді және мұнысымен де ол әмбебап болып табылады.

Соңғы жағдаяттың экономикалық тұрақсыздықпен байланысты орасан үлкен шығындар мен өтеуге қолда бар барлық мүліктің жеткіліксіздін туындатуы мүмкін қарыздарға алып келетін, өндірістегі алдын ала болжанбаған оқыс жағдайлар жағдайында маңыздылығы арта түседі. Мұндай жауапкершілікті жағдайларға өзге ұйымдастырушылық-құқықтық қалыптағы жеке кәсіпкерлер мен кейбір заңды тұлғалар жиі ұшырасып жатады. Акционерлік қоғам материалдық және басқа да ресурстарды, барлық қатысушылардың жеке және қоғамдық мүдделерін ескере отырып, әлде қайда ұтымды пайдалануға мүмкіндік береді.

Барлық әлемде ірі кәсіпорындар мен ұйымдарды заманауи ұйымдастырудың негізгі қалыбы болып табылатын акционерлік қоғам жеке тұлғалардың, алуан түрлі корпорациялар мен басқа да органдардың мүліктерін біріктіру негізінде экономиканы ұйымдастырудың әлде қайда жетілген құқықтық тетігі болып саналады.

Бірлестіктің мұндай түрінің негізгі белгілері болып:

• 
  акционерлік капиталдың айналыста еркін жүретін үлестер – акцияларға теңдей етіп бөлінуі;
  
• 
  қоғамның міндеттері бойынша қатысушылардың тек қоғам капиталына қосқан салымдары шамасында ғана жауапкершілікте болуы;
  
• 
  қатысушыларының саны мен акционерлік капиталдың мөлшерін оңай өзгертуге мұрсат беретін бірлестіктің жарғылық қалыбы;
  
• 
  жалпы басшылықтың қоғамның ерекше органы – қоғамды басқару органы (дирекция) қолына шоғырлана отырып, кәсіпорынды тікелей басқарудан бөлінуі.
  

Біріншіден, қоғамның жарғылық қорды ұлғайтуға һәм өз қызметінің аясын кеңейту үшін акционерлерден қосымша қаражаттар тартуға қабілетті. Сонымен қоса, қоғам акцияларының қайыра сатылып алынбай, тек акционерлер арасында саудалануы себепті, аталмыш қаражаттар (қоғамның толықтай таратылуы жағдайын есепке алмағанда) қайыра өтеуді талап етпейді;

Екіншіден, қоғам қызметін жалпы басқарудың кәсіпорынды тікелей басқарудан ажыратылуы, әлде қайда сәйкес келетін басқарушылар мен директорларды таңдап алып, жалдауға мүмкіндік береді және қоғамның тиімді жұмыс істеуіне әрбір акционер өзінің қосқан үлесімен жауапкершілікте болуы, акционерлерді басқарушы персоналдарды таңдау шараларына жауапкершілікпен қарауға итермелейді.

Үшіншіден, кәсіпорынның барлық еңбек ұжымын, олардың әрқайсысына қоғам акциясын сата отырып (кейде, тіптен тегін тарату арқылы), нақты меншік иесіне айналдыруға мүмкіндік қалыптасады. Бұл кәсіпорынның еңбек өнімділігіне, ресурстардың ұтымды жұмысалуына нәтижесінде өндірістің тиімді жұмыс істеуіне негіз қалайды.

Төртіншіден, қоғам қызметтерінің нәтижесіне ортақ мүдделілік қалыптастыру үшін акционерлер құрамына қоғамның тұрақты контрагенттерін тарту мүмкіндігі болады.

Бесіншіден, басқа да қоғамдардың бағалы қағаздарын сатып ала отырып, бір-бірінің жұмыстарына ортақ қызығушылықтағы ұйымдардың меншіктік және басқаруға қатысу құқықтарымен байланысты туындайтын қатынастардың бірегей торын (байланыс кеңістігін) құруға мүмкіндік алады.

Алтыншыдан, акционер қоғамның жарғылық капиталына салған үлесін тіптен, қоғам таратылған жағдайларда да жоғалтпайды деп айтуға болады. Өйткені, мұндай кезде белгілі тәртіппен акционерлер үлестері қайтарылады.

Жалпы алғанда, акционерлік қоғамның басқа да шаруашылық жүргізуші бірлестіктерден негізгі арттықшылықтары ретінде келесілерді атауға болады:

• 
  акцияларын шығару арқылы қосымша инвестиция таратуға қабілетті;
  
• 
  жалпы экономикалық мүдде және кәсіпорын қызметінің тиімділігі жағдайындағы акционерлер жауапкершілігінің шектеулілігі;
  
• 
  кәсіпкерлік тәуекелдің аздығы;
  
• 
  бір саладан келесі салаға қаржы ауыстырудағы бөгеттің, қиыншылықтың аздығы;
  
• 
  акционерлік қоғам қызметінің акционерлер құрамына аз тәуелділігі және т.т..
  

1 Жеке меншіктің акционерлік нысаны дамуының жалпы заңдылықтары.

2 Дамыған елдердегі акционерлік меншіктің өнеркәсіптік экономикадағы рөлі мен орны. Қнды қағаздарға капиталды салудың нысандары мен әдістері, әртүрлі елдерде акциоенрлік меншікке тұрғындарды тарту.

3 Акционерлік меншіктің дамуындағы қаржылық институтардың рөлі (банктер, сақтандыру және инвестициялық компаниялар, қарызға беретін, қайырымдылық, зейнет қорлары және тағы басқа мекемелер). Шетелдегі акционерлік қоғамдарды басқару.

Қоғамды құру туралы шешім қабылдаған бір немесе одан да көп жеке немесе заңды тұлғалар құрылатын акционерлік қоғамның құрылтайшылары болып табылады. Мемлекеттік органдардың және мемлекеттік мекемелердің меншік иесінің келісімінсіз акционерлік қоғамның құрылтайшысы болуға немесе оның акцияларын сатып алуға құқығы жоқ.

Акционерлік қоғамның құрылтайшылары акционерлік қоғам құруға және ол мемлекеттік тіркелгенге дейін туындаған ұйымдастырушылық шығындарды төлеу бойынша ортақ жауапкершілікте болады. Кейіннен мұндай шығындарды акционерлердің жалпы жиналысы мақұлдаған жағдайда ғана аталмыш қоғам өз құрылтайшыларына өтеп береді. Акционерлік қоғам құрылтайшылары жиналысының шешімі бойынша құрылады.

Мынадай өлшемдерге сәйкес келетін қоғам жария компания болып танылады:

- қоғам өзінің жай акцияларын, осы акцияларды инвесторлардың шектеусіз тобына ұсына отырып, бағалы қағаздардың ұйымдастырылмаған немесе ұйымдастырылған нарығына орналастыруды жүзеге асыруға тиіс;

- қоғамның орналастырылған жай акцияларының жалпы санының кемінде отыз пайызы, олардың әрқайсысы қоғамның орналастырылған жай акцияларының жалпы санынан қоғамның жай акцияларының бес пайызынан аспайтын акционерлерге тиесілі болуға тиіс;

- қоғамның жай акцияларының сауда-саттық көлемі уәкілетті органның нормативтік құқықтық актісінде белгіленген талаптарға сәйкес болуға тиіс;

- қоғамның акциялары Қазақстан Республикасының аумағында жұмыс істейтін қор биржасының тізімдер санатында болуға тиіс, енгізілуі және онда болуы үшін қор биржасының ішкі құжаттарымен бағалы қағаздарға және олардың эмитенттеріне арнайы (листингілік) талаптар белгіленеді не олар өңірлік қаржы орталығы арнайы сауда алаңдарының тізіміне енгізіледі.

Жария компанияның жарғысында:

- корпоративтік басқару кодексінің;

- корпоративтік хатшы лауазымының;

- корпоративтік веб-сайттың;

- "алтын акцияға" тыйым салудың болуы көзделуге тиіс.

Уәкілетті орган қоғамды жария компания деп тануды немесе одан жария компанияның мәртебесін қайтарып алуды қоғамның өтініші негізінде өзі белгілеген тәртіппен жүргізеді.

Қоғам қатарынан соңғы үш айдың ішінде қоғам өзінің жай акцияларын, осы акцияларды инвесторлардың шектеусіз тобына ұсына отырып, бағалы қағаздардың ұйымдастырылған және ұйымдастырылмаған нарығына орналастыруды жүзеге асырмаса, қоғамның орналастырылған жай акцияларының жалпы санының кемінде отыз пайызы, олардың әрқайсысы қоғамның орналастырылған жай акцияларының жалпы санынан қоғамның жай акцияларының бес пайызынан аспайтын акционерлерге тиесілі болмаса, қоғамның жай акцияларының сауда-саттық көлемі уәкілетті органның нормативтік құқықтық актісінде белгіленген талаптарға сәйкес келмеген жағдайларда жария компания мәртебесінен айырылады.

Уәкілетті орган – бағалы қағаздар нарығын реттеу мен қадағалауды жүзеге асыратын мемлекеттік орган.

Акционерлік қоғамның бірінші құрылтайында құрылтайшылар:

1) Қоғамды құру туралы шешім қабылдайды және қоғамды құрудың бірлескен тәртібін белгілейді;

2) Құрылтай шарттарын жасайды;

3) Жарғылық капиталға құрылтайшылар төлейтін капиталдың мөлшерін белгілейді;

4) Жарияланған акциялардың, соның ішінде құрылтайшылар төлеуге тиісті акциялардың санын белгілейді;

5) Қоғамның атынан қол қоюға өкілетті адамдарды сайлайды;

6) Құрылатын акционерлік қоғамның жарғылық капиталына құрылтайшылар төлеуге енгізетін мүліктерін бағалайтын өкілетті адамдарды белгілейді;

7) Қоғамның органдары құрылғанға дейін қоғамның қаржы-шаруашылық қызметін жүзеге асыруға және үшінші тұлғалар алдында қоғамның мүдделерін білдіруге өкілетті адамдарды сайлайды;

8) Қоғамның жарғысын бекітеді.

Акциялар орналастырыла бастағанға дейін құрылтайшылардың кейіннен бірнеше жиналысын өткізуге жол беріледі. Бұл орайда құрылтай жиналыстарына құрылтай шартының барлық тараптары қатысқан жағдайда ғана бірінші құрылтай жиналысында қабылданған шешімдерге өзгерістер мен толықтырулар енгізуге жол беріледі.

Қоғамның бірінші құрылтай жиналысында әрбір құрылтайшының бір дауысы болады. Егер құрылтай шартында өзгеше белгіленбесе, кейінгі құрылтай жиналыстарында да әрбір құрылтайшының бір дауысы болады. Құрылтайдың шешімдері қоғамның барлық құрылтайшылары қол қоюға тиісті хаттамамен рәсімделеді.

Құрылтай шартында (жалғыз құрылтайшының шешімінде):

1) қоғамның құрылтайшылары туралы мәліметтер, соның ішінде:

- жеке тұлғаға қатысты: аты-жөні, азаматтығы, тұратын мекен-жайы және жеке басын куәландыратын құжат деректері;

- заңды тұлғаға қатысты: оның атауы, орналасқан мекен-жайы, мемлекеттік тіркеуден өткені туралы деректер;

2) қоғамның құрылуы туралы жазба, қоғамның толық және қысқартылған атауы, сондай-ақ оның құрылу тәртібі;

3) құрылтайшылар төлейтiн акциялардың алдын ала төлем мөлшерi, сондай-ақ оны төлеудiң мерзiмдерi мен тәртiбi;

4) акциялар шығаруды мемлекеттік тіркеуден өткізгеннен кейін қоғамның құрылтайшылар арасында орналастырылатын жарияланған акцияларының саны, түрлері және нақтылы құны;

5) оның құрылтайшыларының құқықтары мен міндеттері және қоғамның құрылуына байланысты шығыстарды бөлу, сондай-ақ құрылтайшылардың қоғамды құру жөніндегі қызметін жүзеге асырудың өзге де талаптары;

6) қоғамды құру және мемлекеттік тіркеу үрдісінде оның мүдделерін білдіру тапсырылатын адамдардың өкілеттіктерін белгілеу;

7) қоғам құрылтайшыларының кейінгі жиналыстарын шақыру мен өткізу тәртібі, сондай-ақ әрбір қоғам құрылтайшысының кейінгі құрылтай жиналыстарындағы дауыс саны;

8) қоғамның жарғысын бекіту туралы жазба көрсетіледі.

Акционерлік қоғам жарғысы қоғамның заңды тұлға ретіндегі құқықтық мәртебесін анықтайды. Акционерлік қоғам жарғысына:

1) Қоғамның толық және қысқартылған атауы;

2) Қоғамның атқарушы органының орналасқан жері;

3) Жарияланған акциялардың саны, түрлері және акционерлік қоғамның құрылтайшылары туралы мәліметтер;

4) Құрылтайшылар төлейтін жарғылық капиталдың мөлшері, жарияланған акциялардың саны, түрлері, нақтылы құны;

5) Қоғам органдарын құру тәртібі және осы органдардың құзіреті аясы;

6) Қоғам органдарының қызметтерін ұйымдастыру тәртібі;

7) Акционерлік қоғам акционеріне қоғамның қызметі туралы ақпараттар беру тәртібі;

8) Қоғам қызметтерінің тоқтатылуы талаптары белгіленеді.