Пән бойынша оқыту бағдарламасының (Syllabus) титулдық парағы

жүктеу/скачать 279.5 Kb.

Дата	25.02.2016
өлшемі	279.5 Kb.
	#19912

Нысан

ПМУ ҰС Н 7.18.3/37

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті
Гуманитарлық-педагогикалық факультет

«Ежелгі және хандық дәуірдегі қазақ әдебиетінің тарихы» пәні бойынша 5В011700 «Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығының сыртқы бөлім студенттеріне арналған

ПӘНІ БОЙЫНША ОҚЫТУ БАҒДАРЛАМАСЫ

(Syllabus)

Павлодар

Пән бойынша оқыту бағдарламасын (Syllabus) бекіту парағы

Нысан

ПМУ ҰС Н 7.18.3/38

БЕКІТЕМІН

ГП факультетінің деканы

_________ Ж.Т.Сарбалаев

« » 2012 жыл

Құрастырушы: аға оқытушы Г.А.Жұмабекова

Қазақ филологиясы кафедрасы

5В011700 «Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығының күндізгі бөлім студенттеріне арналған «Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет

пәні бойынша оқыту бағдарламасы (Syllabus)
Бағдарлама 2012 ж. « 30 » қазанда бекітілген жұмыс оқу бағдарламасының негізінде әзірленді.
Кафедра отырысында ұсынылды 2012 ж. « » № Хаттама

Кафедра меңгерушісі ______________ Жүсіпов Н.Қ. 2012 ж. «»

(қолы) (аты-жөні)

Гуманитарлық-педагогикалық факультетінің оқу-әдістемелік кеңесімен мақұлданды 2012 ж. «» № Хаттама

ОӘК төрағасы ___________ Темиров К.У. 2012 ж. « »

(қолы) (аты-жөні)

1 Оқытушы туралы мәлімет және байланысу ақпараттары

Жұмабекова Гаухар Айтбекқызы

Қазақ филологиясы кафедрасы А1 корпусында (мекен-жайы), 324 - аудиторияда орналасқан. Байланысу телефоны 1255
2 Пән туралы мәліметтер :
««Ежелгі және хандық дәуірдегі қазақ әдебиетінің тарихы»» пәні 5В011700 «Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығында 2 семестрде 3 аптада оқылады. Жалпы сағат саны - 135с, дәріс-15с, тәжірибешілік-15 с, СӨЖО-4с, СӨЖ-60с.
3 Пәннің еңбек сыйымдылығы

Семестр

Кредиттар саны

Аудиториялық сабақ түрлері бойынша байланыс сағаттарының саны

Студенттің өздік жұмысының сағат саны

Бақылау түрлері

барлы-ғы

дәріс

практи-ка

зертха-налық

студия-лық

жеке

барлығы

СОӨЖ

Бар-лығы

3

135

12

6

-

-

-

117

9

емтихан

4 Пәннің мақсаты және міндеттері

Пәнді оқыту мақсаты:

1 Пәннің мақсаты

«Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет» пәнін жоғары мектепте оқытудың негізгі мақсаты – маман әдебиетші дайындау, оның жалпы қазақ әдебиеті туралы ғылымды жүйелі түрде меңгеру, игеру міндетімен сабақтас.

Пәннің міндеті

Осы пәнді меңгеру нәтижесінде студенттердің:

«Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет» жалпы қазақ әдебиетіне қатысты бұрын-соңды жасалған, тиянақталған зерттеу нәтижелері, ақын-жыраулардың шығармаларының мәтіндері жөнінде түсініктері болуы;

өлеңдерді жанрлық, идеялық, құрылыстық жағынан талдай білуі;
жекелеген автордың шығармашылық ерекшеліктерін танытуда , ақын-жыраулар өлеңдерін жатқа білуде икемді болуы;

- образдар жүйесіне талдау жасай білу;

- шығарманың көркемдік ерекшелігін айқындай білуде практикалық машықтарды иемдену қажет;

.

2 Пререквезиттер:

- Тіл біліміне кіріспе.

- Әдебиеттануға кіріспе.

- Мәдениеттану.

-Философия.

-Халы ауыз әдебиеті.

- Ежелгі дәуір әдебиеті

3 Постреквизиттер

- ХІХ ғасыр әдебиеті

- ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиеті

- Қазіргі қазақ әдебиеті.
8 тақырыптық жоспар

Пәннің тақырыптық жоспары
№	Тақырып	Сабақ түрлері бойынша қарым-қатынастық сағаттар саны
№	Тақырып	дәріс	Пр	Зерт	Студ	жеке	СӨЖ
1.	Орхон жазуындағы жәдігерліктер	1	1				5
2.	Қорқыт ата кітабы	1					5
3.	Оғыз-наме(«Оғыз-қаған» эпосы)	1					5
4	Әбу-Насыр әл-Фараби(870-950)	1					10
5	М.Қашғари «Диуани лұғат ат- түрк(Түркі сөздерінің жинағы»)	1	1				10
6	Ж. Баласағұн «Құтадғу біліг(Құтты білік»)	1	1				10
7	А.Иүгінеки. «Хибатул –Хақайық» («Ақиқат сыйы»)	1	1				5
8	А.Яссауи «Диуани хикмат» («Даналық кітабы»)	1					10
9	Н.Рабғузи. «Рабғузи қиссалары»	1					10
10	Хорезми «Мұхаббат –наме»	1					7
11	Құтб. «Хұсрау-Шырын» дастаны	1	1				7
12	Сайф Сараи «Гүлстан бит-түрки» («Түрік тіліндегі Гүлстан»)	1					5
13	Әбілғазы. «Шежіре и- түрк»	1					6
14	Х.Дулати «Тарих-и-Рашиди» .						5
15	«Бабыр –наме»						2
16	Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиеттің даму бағыттары. Қазтуған жырау.	1	1				1
17	ХҮ-ХҮІ ғасырлардағы қазақ әдебиеті Доспамбет жырау. Шалкиіз жырау.	1					2
18	ХҮІІғ. қазақ әдебиеті. Жиембет жырау Марғасқа жырау.	1					2
19	ХҮІІІғ. қазақ әдебиеті. Ақтамберді жырау. Үмбетей жырау. Тәтіқара Шал ақын. Бұқар жырау. Көтеш ақын	1	1				5
20	ХҮ-ХҮІІІ ғ. өмір сүрген жырау толғауларының тақырыптық және көркемдік ерекшеліктері	1	1				5
	Барлығы	12	6				117

9 Пәннің қысқаша сипаттамасы

«Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет» курсында Асан Қайғы, Қазтуған, Ақтамберді, Доспамбет, Жиембет, Бұқар жырау, Тәтіқара ақын, Шал ақын, Көтеш ақын, Марғасқа, Үмбетей жыраулардың шығармалары, толғаулары қарастырылады. Әр ақын-жыраудың шығармасы идеялық-көркемдік тұрғыда талдана отырып, жанрлық, тілдік, көремдік ерекшеліктері де сөз болады.

10 Курстың компоненттері

Дәріс тақырыптары

1-тақырып Орхон жазуындағы жәдігерліктер.

«Орхон»немесе «руна» деп аталатын жазулар. Ежелгі түріктердің наным-сенімдері, исламға дейінгі діни ұғым-түсініктер. Табыну; Көк тәңірі, Жер тәңірі, Ұмай-ана.

Ежелгі түрік мемлекетінің көрнекті әскери қолбасшысы Күлтегін батыр(684-731ж),оның ағасы елбасы Білге қаған(683-734ж) және қағанның кеңесшісі Тоныкөк туралы тасқа қашап жазылған дастандар.

2-тақырып «Күлтегін» жырының көркемдік ерекшелігі

«Күлтегін», «Білге қаған» және «Тоныкөк» жырларында жиі қолданылатын теңеу, метафора,аллегория,гипербола,эпитет,қанатты сөздер,мақал-мәтелдер туралы. Тасқа жазылған дастандардың компазициялық құрылысы.Автор ойының циклдық жүйе арқылы берілуі. Ежелгі түркі позициясының өзіндік әдеби дәстүрі. «Күлтегін» жыры мен қазақ эпосы.

3-тақырып Қорқыт ата кітабы

Қорқыт ата кітабы.(«Китаби дедем Коркуд»)

«Қорқыт ата кітабы»-оғыз-қыпшақ әдеби ескерткіші. Қорқыт атаның сыйқырлы күйлері.Қорқыт атаның өсиеттері,ғибрат сөздері,мақал-мәтелдері. «Қорқыт ата кітабын» зерттеуші,тәржімелеушіЕуропа және орыс ғалымдары.Қорқыт ата мұрасын зерттеу,қазақ тіліне аудару ісінеқазақ ғалымдарының қосқан үлесі.

4-тақырып Оғыз-наме(«Оғыз-қаған» эпосы)

«Оғыз-наме» эпосының қаһармандары-Оғыз қаған,оның балалары,Ұлы Түрік,Алтын Қаған,Урум қаған,Урус бек,Сақлаб,Ұлы Орда бек,Қағарлық ер,Темір Қағұл Жосун ер,Көк Бөрі,т.б. «Оғыз-наме»эпосының нұсқалары.Ұйғыр әрпімен және араб әрпімен жазылған нұсқалары. «Оғыз қаған» еңбегін қазақ тілі мен әдебиеті тұрғысынан тұңғыш зерттеуші Қ:Өмірәлиевтің ғылыми еңбектері. «Оғыз-наме» эпосы мен және қазақ әдебиеті. «Оғыз қаған» эпосы мен «Қобланды батыр» жырындағы ұқсас көріністер. Эпостың тілі, көркемдеу әдістері.

5-тақырып Әбу-Насыр әл-Фараби(870-950)

Әл-Фарабидің философия, этика, логика, тіл білімі, әдебиеттану,музыка,т.б. салалар бойынша жазған зерттеулері.Философиялық трактаттары ; «Данышпандықтың інжу маржаны» «Ғылымдардың шығуы», «Философияны оқу үшін алдымен не білу керек.», «Ааристотель еңбектеріне түсіндірме»,т.б.

6-тақырып М.Қашғари «Диуани лұғат ат- түрк(Түркі сөздерінің жинағы»)

«Диуани лұғат ат-түрік»-түрікше-арабша түсіндірме сөздік.Қазіргі түркі тілді халықтардың барлығына ортақ мұра. «Диуани лұғат ат-түрік» -тек сөздік қана емес, сонымен бірге орта ғасырдағы түркілердің қоғамдық, рухани, ғылыми, мәдени, әдеби, саяси өміріне, көне тарихы мен әдет-ғұрпына, салт-санасы мен наным-сеніміне,т.б. қатысты бағалы деректері мол жинақ.

7-тақырып Ж. Баласағұн «Құтадғу біліг(Құтты білік»)

«Құтты білік» дастанының негізгі идеясының мемлекетті дұрыс басқару мәселесі екендігі. Дастанның басты идеясы төрт принципке негізделіп жазылғаны: әділдік, бақ-дәулет, ақыл-парасат, қанағат.

«Құтты білік»-дидактикалық дастан.Төрт принциптің символы ретінде көрінетін төрт қаһарманы: Күнтуды патша, уәзірі Айтолды, уәзірдің баласы Ұғділміш, дәруіш Одгурміш.

8-тақырып А.Иүгінеки. «Хибатул –Хақайық» («Ақиқат сыйы»)

«Ақиқат сыйы»- дидактикалық сарында жазылған шығарма.Компазициялық құрылысы, идеялық мазмұны. Қоғамдағы моральдық ұғымдар мен мінез- құлық,әдептілік, тілді тыйып ұстау, жомарттық, мейірімділік, ізгі қасиеттер туралы.Дастанның негізгі тарауларының тақырыптық атаулары: «Бұл кітаптың жазылу себебі мен оның қажеттілігі», «Білімнің пайдасы мен оның қажеттілігі»,

«білімнің пайдасы мен надандықтың зияны туралы», «Тілді тию әдептілік пен

тәртіптіліктің шарты екендігі туралы.

9-тақырып А.Яссауи «Диуани хикмат» («Даналық кітабы»)

Дәуітұлы, М.Шафиғи,Б.Сағындықов,т.б.

«Диуани хикмат» -исламның дін-шариғат жолдарын дидактикалық мазмұнда поэзия тілімен бейнелеген жыр жинағы. «Даналық кітабы» адамзатты туыстыққа,бауырмалдыққа,ізгілікке, имандылыққа шақырып, мұсылман дінінің

қағида, шарттарын,Алланы танудың жолдарын баяндайды. «Диуани хикматтың» сопылық ағымның философиялық ой-пікірлері: әділдік жолына түсу,ақиқатты іздеп табу,адамның рухани өмірінің таза болуы.

Сүлеймен Бақырғани «Бақырғани кітабы»

«Бақырғани кітабының» негізгі идеясы- сопылық дәстүрді мадақтау, адамгершілікке, адалдыққа,бауымалдыққа үндеу. Гуманистік ой-пікірді ислам діні қағидалары тұрғысынан баяндау. «Бақырғани кітабының» қазақша аударылуы (Б.Сағындықов).

10-тақырып Н.Рабғузи. «Рабғузи қиссалары»

Рабғузи –Алтын Орда дәуірі әдебиетінің ірі өкілдерінің бірі. «Рабғузи қиссалары» (1310ж)- табиғат, дүние құбылыстары, жаратылыстың пайда болуы,халифтар, пайғамбарлар, Адам ата, Жер ана,Көк, Ай мен Жұлдыз, шайтан мен періште т.б. туралы шығыстық сюжеттегі қисса-аңыздар,өлең-жырлар жинағы.

«Кодекс Куманикус

«Кодекс Куманикус –кумандардың кітабы, қыпшақ тілінің сөздігі,қыпшақ тілінің сөздігі, қыпшақ тілі туралы жинақ. «Кодекс Куманикустің» (1303ж) екі бөлімнен тұратындығы.1-бөлім- латынша, парсыша, куманша сөздік.

«Кодекс Куманикустағы» жұмбақтар, христиан аңыздарынан алынған түрлі уағыз-өсиет сөздер. Христостың өмірі,Мария Ананың әулиелігі, киелі апостолдар жөніндегі діни хикая-аңыздар.

11-тақырып Хорезми «Мұхаббат –наме»

«Мұхаббат-наме» дастаны (1353ж)-Алтын Орда дәуірі әдебиетінің ең көрнекті үлгісі. «Махаббат-наменің» қолжазба нұсқалары. Көне ұйғыр жазуындағы және араб жазуындағы екі нұсқаның табылуы. «Махаббат-намені» зерттеуші, аударушы, бастырып шығарушы ғалымдар: Э.Н.Нәжіп, А:М:Щербак,С.Қасымов, В.Валиходжаев, Н.Маллаев,А.Қыраубаева туралы.

Дастан негізінен жігіттің 11 хатынан (намеден) тұратыны, қыздың жігітке жауап хаты берілмейтіні, жігіттің хаты арқылы-ақ қыздың махаббаты айқын бейнеленгені.

Құтб. «Хұсрау-Шырын» дастаны

Құтбтың «Хұсырау-Шырын» дастаны- азербайжанның ұлы ақыны Низамидың осы аттас поэмасының еркін аудармасы.Құтыбтың Низами поэмасын парсы тілінен қыпшақ-оғыз тіліне еркін аударғандығы.

Құтб аудармасының көркмдік ерекшеліктері. Низами поэмасында қала өмірінің,патша сарайындағы сән-салтанаттың, ал Құтб-тың дастанында мал бағумен тіршілік еткен көк майсалы дала көріністерінің көбірек бейнеленетіні.

«Хұсырау-Шырын» дастанының негізгі тақырыбы.

12-тақырып Сайф Сараи «Гүлстан бит-түрки»

(«Түрік тіліндегі Гүлстан»)

«Түркі тіліндегі Гүлістанның»парсы-тәжік әдебиетінің классигі әйгілі Сағди-Ширазидың «Гүлстан» атты шығармасының еркін аудармасы екендігі. «Түркі тіліндегі

Гүлстанның» парсы-тәжік әдебиетінің классигі әйгілі Сағди Ширазидің «Гүлстан» атты шығармасының еркін аудармасы екендігі. «Түркі тіліндегі

Гулистан» қолжазбасының табылуы, зерттелуі, жариялануы. Э.Н.Нәжіп- «Гүлістан бит-түрки» қолжазбасын зерттеуші, аудармашы, кітап етіп шығарушы тюрколог-ғалым..Дастанның компазициялық құрылысы,тілі.

13-тақырып. Әбілғазы. «Шежіре и- түрк»

«Түрік шежіресі»- бертін келе қазақ халқын құраған рулар мен тайпалардың көне тарихы, тұрмыс-тіршілігі, түркі елін басқарған қайраткерлердің өмірі мен қоғамдық қызметі туралы құнды деректері мол шежіре. «Түркі шежіресінің» Шыңғысханнан бұрынғы және одан кейінгі дәуірлерде Дешті Қыпшақ, Орта Азия, Таяу Шығыс елдерінде болған түрлі оқиғалар мен әртүрлі мемлекет қайраткерлері жүргізген саясаттың жылнамасы екендігі. Шежіре 9 баптан тұрады: 1- Құдай тағаланың Адам ғалиссаламды жаратқанының баяны; 2- Моңғол хан және оның Шыңғыс ханға дейінгі ұрпақтары жайында; 3- Шыңғыс ханның дүниеге келгенінің тарихы; 4- Үкідай қағанның және басқа да Шыңғысхан нәсілінен патша болғандарының баяны; 5- Шыңғысханның екінші ұлы Шағатай әулетінің Мауреннахр мен Қашқарда болғанының баяны; 6- Шыңғыс ханның кіші ұлы –Толы хан нәсілінен Иран жұртында патша болғандардың тарихы; 7- Жошы хан әулетінен Дешті Қыпшақта патшалық құрғандардың тарихы; 8- Жошы ханның бесінші Шибан ханның әулетінен Тұранда, қазақта, Қырымда және Мауренахрда патшалық құрғандардың тарихы; 9- Жошы хан әулетінен Хорезмде патша болғандардың баяны; «Түркі шежіресінің» алғаш табылуы (18 ғасыр), басқа тілдерге тәржіме жасалуы, түркология ғылымы тұрғысынан зерттелуі.

14-тақырып.Х.Дулати «Тарих-и-Рашиди»

М.Х.Дулати (1499-1551)-өз дәуірінің ғұлама ғалымы,тарихшы, сөз зергері,ақыны,қоғам қайраткері.

«Тарих-и рашиди» шежіресінде негізіненХІҮ-ХҮІ ғасырлар аралығында Моңғолстан мен Қашқарияда болған тарихи оқиғалар баяндалатыны. Шежіренің екі дәптерден тұратыны, біріншісінде Монғолстанда билік жүргізген хандар шежіресінің, ондағы халық тарихының баяндалатыны, екінші дәптерде қазақ елінің өз көршілерімен қарым-қатынасының жан-жақты сөз болатыны. «Тари-и-Рашидиде» 15-16 ғасырларда Орта Азия, Шығыс Түркістан, Ауғанстан және Үндістанда орын алған маңызды тарихи оқиғалардың көркем тілмен баяндалатыны. «Тарих-и-Рашидидің» зерттеуші, аудармашылары.

15-тақырып. Бабыр

Бабыр (1483-1530) – көрнекті мемлекет қайраткері, даңқты қолбасшы, дарынды лирик ақын, белгілі жазушы, атақты тарихшы- ғалым. «Бабыр –наме» - үш бөлімнен тұратын прозалық шығарма. Бірінші бөлімінде 15-16 ғасырлардағы Орта Азиядағы халықтардың тұрмыс-тіршілігі, қоғамдық-әлеуметтік, саяси оқиғалар, осы өлкенің табиғаты сөз болады. Екіншісінде – қазіргі Ауғанстан жерінде («Кабул уәлләяты») орын алған маңызды тарихи оқиғалар, үшіншісінде – Үндістанның бай табиғаты, халқы, салт-санасы, ғылым, мәдениеті, әдебиеті, тілі, тарихы, ондағы саяси оқиғалар баяндалатыны. «Бабыр-намені» зерттеу, басқа тілдерге тәржімелеу, бастырып шығару ісіне көп елдердің ғалымдарының ат салысқаны: үндістандық М.Н.Хайдар, С.А.Шарми, Р.П.Трипатке, ауғанстандық А.Х.Хабиби, А.А.Кохзат, түркиялық Р.Р.Арат, И.Н.Банор, пакистандық Р.А.Надви, А.Мавлийат. «Бабыр-наменің» идеялық мазмұны, тарихы, тілі.

16-тақырып. Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет. ХҮ-ХҮІ ғасырлардағы қазақ әдебиеті.

Қазақ халқының қалыптасу процесінің аяқталуы, феодалдық қатынастардың дамуы. ХҮІ ғ. қазақ хандығының нығайып, территориялық жағынан ұлғаюы. Алғашқы қазақ заңы – «Қасым ханның қасқа жолының» жасалуы. ХҮІ ғ. екінші жартысында әлсіреген хандықты біріктіруде Ақназар ханның үлесі.

Асан қайғы (Хасан Сәбитұлы ХІҮ-ХҮ ғғ.) өмірі туралы мәлімет. Аңызға айналған данышпан. Аңыздардағы қиял мен тарихи шындықтың көрінісі. «Жерұйық» идеясының көрініс табуы. Асан толғауларының тақырыптық ерекшеліктері, дидактикалық сарын. Әз Жәнібек ханға айтқан арнау-толғаулары. Болжалдық сарын. («Ай, хан, мен айтпасам, білмейсің», «Қилы-қилы заман болмай ма» тирадасы).

Асан қайғы шығармаларының жиналып жариялануы, зерттелу жайы.

Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиеттің даму бағыттары. Қазтуған жырау.

Қ. Сүйіншіұлы – қазақ әдебиеті тарихында шығармалары өз атымен жеткен алғашқы автор. «Бұдырайған екғ шекелі» толғауындағы Қазтуғанның өз бейнесі. Жыраудың толғауларындағы суреттеулер мен образдар.

Қазтуған – жорықшы, жауынгер жырауға Мұрат ақын «Қазтуған» деген жыр арнаған. Мұнда Қазтуған бейнесі жауынгер – жыраудың көшпенділер тұрмысы тудырған ерекше қасиеттерге баламалануы.

17-тақырып. ХҮ-ХҮІ ғасырлардағы қазақ әдебиеті Доспамбет жырау. Шалкиіз жырау.

Қазақ хандығының құрылу кезеңінде өмір сүрген, ұлттық әдебиеттің қалыптасуында көрнекті рөл атқарған – Доспамбет жырау. Жыраудың өмірінен мәлімет. Жырау толғауларының басты идеясы – ерлікті, батырлықты дәріптеу. Елді-жерді қорғау міндеті, майданда шаһит кешу, соғысып өлу арманының көрініс табуы («Қоғалы көлдер, қом сулар», «Айналайын Ақ Жайық», «Сере, сере, сере қар»).

Доспамбет жырау толғауларында билеуші қауымның салтанатты өмір-тұрмысының жырлануы. Өз заманының белді өкілі болған Доспамбеттің өмір салты көрініс табуы. («Тоғай, тоғай, тоғай су»), дүниенің өткіншілігі, адам өмірі туралы ой толғаныстарының жырлануы.

Ш.Тіленшіұлы (1456-1560) – қазақ поэзиясында философиялық бағыттың негізін салушы, жаңашыл жырау. Жыраудың өмірбаяны. Шалкиіз - әскербасы, батыр. Поэзиясы – белгілі дәрежеде жаугершілік поэзия, рухы – ерлік. Ұрыс даласындағы батырдың қимыл-қозғалысын жанды суреттер арқылы жеткізу, батыр бейнесінің статикалық күйде сомдалу үлгілері. Би Темірге арналған толғаулары («Аспанды бұлт құрсайды», «Қара бас күспен шалдырып»).

Арнау-толғауларындағы заман тынысы, хан мен жырау қарым-қатынасы. Шалкиіздің ақындық шеберлігін танытатын көркемдік тәсілдер. Жырау шығармашылығының зерттелуі.

18-тақырып. ХҮІІғ. қазақ әдебиеті. Жиембет жырау Марғасқа жырау.

Қазақ әдебиеті тарихында ХҮІІғ. әдебиетінен қалған нұсқалар өткен дәуірмен салыстырғанда біршама аз. Бұл кезеңдегі поэзияның ірі өкілі – Жиембет жырау және жалғыз толғауы ғана сақталып жеткен – Марғасқа жырау. Жыраулардың шығармашылық өмірбаяны Есім ханмен байланысты.

Жиембет Бортоғашұлы (ХҮІІ ғасыр) – Есім ханның әскербасы батырларының бірі әрі жорықшы жырауы, қабырғалы биі. Жырау өмірінен мәлімет берер аңыз әңгімелер. Жиембеттен қалған елеулі мұра – Есім ханға арналған толғаулары. Арнау-толғауларындағы Жиембеттің хан мен халық алдындағы үлкен еңбегі, жоғары беделді көрініс табуы. Арнау-толғауларында билеуші мен жырау арасындағы қайшылықтардың суреттелуі және хан дәрменсіздігінің әшкереленуі, толғаудың сыншылдық сипаты.

Марғасқа жырау (ХҮІІ ғасыр) – Есім ханның батырларының бірі, жырау. Өткір тілді, суырып салма өнердің шебері. Марғасқа жырау – ерлікті, беріктікті жырлаушы. «Ей, Қатағанның хан Тұрсын» толғауының шығу тарихы.

19-тақырып. ХҮІІІғ. қазақ әдебиеті. Ақтамберді жырау. Үмбетей жырау. Тәтіқара Шал ақын. Бұқар жырау. Көтеш ақын

ХҮІІІ ғасырдағы қазақ халқының саяси-экономикалық даму жағдайы. ХҮІІІ ғасырдың қазақ қоғамының тарихында аса бір қиын да күрделі кезең болғаны, осы кезеңдегі қазақтар иен жоңғар қалмақтары арасындағы соғыстар.

ХҮІІІ ғасыр поэзиясында жыраулық дәстүрдің одан әрі дамуы және ақындық поэзияның алғашқы өкілдерінің шығуы. Жыраулық поэзиясының тақырыптық, көркемдік жағынан толығуы. Адам образының жасалуы, тарихи тұлғалар бейнесінің жырлануы. Ақындар поэзиясының ең көрнекті өкілдері – Көтеш және Шал ақындардың шығармашылығы.

Ақтамберді Сарыұлы (1675-1768) – жоңғарларға қарсы күрес дәуірінде қол бастаған батыр, жортуыл жыршысы. Жыраудың өмірінен мәлімет. Ең қиын кезеңде өмір сүрген Ақтамбердінің жоңғарларға қарсы күресті ұйымдастырушы болғаны. Толғауларындағы басты сарын - ерлікке, батырлыққа шақыру. Жыраудың «Жағалбай деген ел болар», «Жағаға қолдың тигенін», «Жел, жел есер, жел есер» толғауларындағы жалғыздық, жарлылық мәселелерінің жырлануы.

Тәтіқара ақын- қазақ халқының тарихында сырт жауларға қарсы күрестің ұраншысы, жауынгер ақын. Тәтіқара ақынның Абылай ханның жортуыл жыршысы болуы.Ақын өмірінен деректер. «Қамыстың басы майда, түбі сайда» толғауы ерлердің рухын көтеру, жігерлендіру үшін айтылғаны. Абылайға арналған «Кебеже қарын , кең құрсақ» өлеңіндегі ақынның турашылдығы.

Үмбетей (1706-1775) -өз дәуірінің аса маңызды мәселелерін жырлаған үлкен тынысты жырау. Үмбетей жырау толғауларында ел тұрмысындағы маңызды мәселелер, батырлардың ерлігі мадақталып,жырлануы. Үмбетей –Абылай және ХҮІІІ ғ батырлары жайындағы жырларды туғызушылардың бірі. Жырау толғауларында ел, жер тарихы туралы деректердің берілуі.Үмбетейдің даңқын шығар,ан «Бөгембай өліміне», «Бөгембай өлімін Абылай ханға естірту»

Толғаулары. Жырау шығармашылығындағы жоңғарға күрестің қаһарманы, атақты қолбасшы Бөгембай образының жасалуы.

Бұхар жырау Қалқаманұлы (1668 -1781) – қазақ жыраулар поэзиясының алыбы. Абылай ханның кеңесшісі, ақылгөй биі. Бұхар жырау – қазақ халқының ынтымағын, бірлігін ту етіп көтерген ұлы тұлға, кемеңгер жырау. Жыраудың өмірі туралы мәлімет. Бұхар жырлары жыраулық дәстүрдің жалғасындай болғанмен, әлеуметтік- саяси мазмұны мен тақырыбы, көркемдігі жағынан өзіндік ерекшелігімен дараланады. Жырау шығармашылығын тақырыптық ерекшеліктеріне қарай : адамгершілік-имандылық тәрбиесін жырлайтын насихат толғаулар, ел бірлігі тақырыбындағы толғаулар, Абылай ханға арналған толғаулар, отаршылдыққа байланысты туған болжал толғаулар деп топтастырып қарастыру. Бұхардың өзіндік шеберлігі .

Көтеш ақын (1745-1818) –жоңғарларға қарсы күресті жырлаған жауынгер ақын. Ақынның тұрмыс, кедейлік мәселелерін жырлаған толғау жырлары. «Абылай, Ботақанды сен өлтірдің», «Күркелінің бауыры күнде дауыл», «Арқа Ойылдың құба жон түсер қатар» т.б. өлеңдері.

Шал (Тілеуке) Құлекеұлы- жыраулық поэзия үлгісінен өзгешелеу, жаңа типтегі ақын. Шал ақынның өмірінен мәлімет. Ақынның жазбаша сауаты болғандығы, өлеңдерінің тақырыптық ерекшеліктері :этика, мораль мәселелері,

Кедейлік, адам өмірінің кәрілік, жастық кезеңдері. Ақын поэзиясында әйел тақырыбының ерекше жырлануы, шығармаларының сатиралық сипаты. Шал өлеңдеріндегі лирикалық поэзия үлгілерінің кездесуі.

20-тақырып. ХҮ-ХҮІІІ ғ. өмір сүрген жырау толғауларының тақырыптық және көркемдік ерекшеліктері.

Жыраулар поэзиясының тақырыптық, көркемдік, жанрлық жағынан толығуы. ХҮІІІ ғасыр поэзиясында адам образының жасалуы, тарихи тұлғалар бейнесінің жырлануы. Өлең құрылысы, өлшемі, айшықтау түрлері мен тіл көркемдігі.

4.3 Тәжірибешілік сабақтардың мазмұны

1-тақырып Орхон жазуындағы жәдігерліктер.

3-тақырып Қорқыт ата кітабы

Қорқыт ата кітабы.(«Китаби дедем Коркуд»)

5-тақырып Әбу-Насыр әл-Фараби(870-950)

6-тақырып М.Қашғари «Диуани лұғат ат- түрк(Түркі сөздерінің жинағы»)

7-тақырып Ж. Баласағұн «Құтадғу біліг(Құтты білік»)

«білімнің пайдасы мен надандықтың зияны туралы», «Тілді тию әдептілік пен

тәртіптіліктің шарты екендігі туралы.

9-тақырып А.Яссауи «Диуани хикмат» («Даналық кітабы»)

Дәуітұлы, М.Шафиғи,Б.Сағындықов,т.б.

Сүлеймен Бақырғани «Бақырғани кітабы»

10-тақырып Н.Рабғузи. «Рабғузи қиссалары»

«Кодекс Куманикус

«Хұсырау-Шырын» дастанының негізгі тақырыбы.

12-тақырып Сайф Сараи «Гүлстан бит-түрки»

(«Түрік тіліндегі Гүлстан»)

13-тақырып. Әбілғазы. «Шежіре и- түрк»

14-тақырып.Х.Дулати «Тарих-и-Рашиди»

М.Х.Дулати (1499-1551)-өз дәуірінің ғұлама ғалымы,тарихшы, сөз зергері,ақыны,қоғам қайраткері.

16-тақырып. Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет. ХҮ-ХҮІ ғасырлардағы қазақ әдебиеті.

Асан қайғы шығармаларының жиналып жариялануы, зерттелу жайы.

Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиеттің даму бағыттары. Қазтуған жырау.

4.4 Студенттің өздік жұмысының мазмұны

№	СӨЖ түрі	Есеп беру түрі	Бақылау түрі	Сағатқа шаққандағы көлемі
1	Дәріс сабақтарына дайындалу		Сабаққа қатысу	30
2	Практикалық сабақтарға дайындалу (сабақтың тақырыбы бойынша материалды меңгеру, тапсырмаларды шешу және т.б.)	Жұмыс дәптері	Сабаққа қатысу	15
3	Аудиториялық сабақтың мазмұнына кірмеген қосымша материалды меңгеру	Конспект (және т.б.)	Коллоквиум (және т.б.)	35
4	Бақылау шараларына дайындалу		1 МБ, 2 МБ , коллоквиум, бақылау жұмысы, тестілеу және т.б.	10
Барлығы:				90

Студенттерге өздігінен оқуға берілетін тақырыптар

Әл-Фараби - әдебиетші, ақын.
Ахмет Иассауи және сопылық поэзия.
Сүлеймен Бақырғани поэзиясындағы этика-мораль мәселесі.
«Құтты білік» дастанындағы тәлім-тәрбие мәселесі.
М.Қашқари сөздігіндегі тұрмыс-салт үлгілері.

6. Жыраулар поэзиясының зерттелу жайы.

7. М.Мағауин - әдебиет тарихын зерттеуші.

8. Толғау жанрының табиғаты туралы.

9. Жырау, жыршы, ақын: ерекшеліктері мен ұқсастықтары.

10.Жыраулар шығармашылығындағы арнау толғаулар.

Қолданылатын әдебиеттер

Негізгі:

1. Сүйіншәлиев Х. Қазақ әдебиетінің тарихы. – А; 2007.

Қосымша:

Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі.. –А. 1986.
Бердібаев Р. Кәусар бұлақ. Зерттеу. – А. 1989
Гумилев Л.Н. Древние тюрки. – М., 1993.
Ежелгі дәуір әдебиеті. Хрестоматия. – А., 199б.
Келімбетов Н. Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі. Оқулық. –А. 1986.
Келімбетов Н., Канафин Ә. Түркі халықтары әдебиеті. Оқулық-хрестоматия.- А., 199 б.
Қасқабасов С. Казахская волшебная сказка. –А., 1972.
Қоңыратбаев Т. Көне мәдениет жазбалары. –А., 1991
Қоңыратбаев Т. Қазақ эпосы және түркология. –А., 1987.

11. Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар. –А., 1985.

12. Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. М-Л, 1979.

13. Қасқабасов С. Қазақтың халық прозасы. –А. 1985.

14. Негимов С. Ақын-жыраулар поэзиясының бейнелілігі. – А; 1991.

15. Өмірәлиев Қ. 15-19 ғғ. Қазақ поэзиясының тілі. –А, 1976.

16. Мәдібай Қ. Хандық дәуір әдебиеті. –А, 1992.

17. Қуғанов Ш. Бұхар жырау және оның заманы. –А, 1993.

жүктеу/скачать 279.5 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: