ПӘні бойынша оқыту бағдарламасы



бет1/4
Дата10.06.2016
өлшемі0.67 Mb.
#126474
  1   2   3   4

Пән бойынша оқыту бағдарламасының (Syllabus) титулдық парағы




Нысан

ПМУ ҰС Н 7.18.3/37




Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі

С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті

Филология, журналистика және өнер факультеті

Қазақ филологиясы кафедрасы

050504- «Журналистика» мамандығының студенттеріне арналған

«Қазақ әдебиетінің тарихы»



ПӘНІ БОЙЫНША ОҚЫТУ БАҒДАРЛАМАСЫ

(Syllabus)

Павлодар




Пән бойынша оқыту бағдарламасын (Syllabus) бекіту парағы




Нысан

ПМУ ҰС Н 7.18.3/38








БЕКІТЕМІН

ФЖж¤ факультетініњ деканы


_________ Ж.Т.Сарбалаев

« ___» ___________2010 жыл



Құрастырушы: ф.ғ.к., доцент Қажыбаева Г.К.


Қазақ филологиясы кафедрасы

050504- «Журналистика» мамандығының күндізгі бөлім студенттеріне арналған «Қазақ әдебиетінің тарихы»


пәні бойынша оқыту бағдарламасы (Syllabus)
Бағдарлама 2009__ж. «___» _________бекітілген жұмыс оқу бағдарламасының негізінде әзірленді.
Кафедра отырысында ұсынылды 20_ж. «___»____________№_____ Хаттама

Кафедра меңгерушісі ______________ Жүсіпов Н.Қ. 2010__ж. «____» ________

(қолы) (аты-жөні)

_______Филология, журналистика және өнер факультетінің оқу-әдістемелік кеңесімен мақұлданды 2010_ж. «_____»____________ №____ Хаттама


ОӘК төрағасы ___________ Жұманқұлова Е.Н. _______ 2010_ж. «_____»___________

(қолы) (аты-жөні)

КЕЛІСІЛДІ

Кафедра меңгерушісі ______________ Жүсіпов Н.Қ. 2010__ж. «____» ________

(қолы) (аты-жөні)




1 Оқытушылар туралы мәліметтер және байланысу ақпараттары

Қажыбаева Гүлден Кеңесқызы

ф.ғ.к, доцент

Қазақ филологиясы кафедрасы _____А1__ корпусында (мекен-жайы), 324 аудиторияда орналасқан. Байланысу телефоны 1255


2 Пән туралы мәліметтер
3 Пәннің еңбек сыйымдылығы

Семестр

Кредиттар саны

Аудиториялық сабақ түрлері бойынша байланыс сағаттарының саны

Студенттің өздік жұмысының сағат саны

Бақылау түрлері

барлы-ғы

дәріс

практи-ка

зертха-налық

студия-лық

жеке

барлығы

СОӨЖ



























































Бар-лығы

2

45

30

15

-

-

-

60

20,25

емтихан



4 Пәннің мақсаты және міндеттері

Пәнді оқыту мақсаты:

Ежелгі дәуір және орта ғасырлардағы қазақ әдебиеті, қазақ әдебиетінің төл туындыларының көркемдігін, жыраулар поэзиясының құндылығын, қазіргі қазақ әдебиетінің ерекшеліктерін таниды. Қазақ әдебиетінің туу, қалыптасу, даму сипатын, ақын-жазушылардың шығармашылығын меңгереді. Әр дәуір әдебиетінің ерекшеліктерін аңғарту. Әдеби-мәдени, тарихи мәндері бөлекше жазба ескерткіштердің, XIV-XX ғасырлардағы жыраулар мен ақын-жазушылар туындыларынң мазмұн-мәні мен көркемдік мұратын талдау. Сол арқылы қазақ әдебиетінің тұтастай алғандағы өзіне тән ортақ ұқсастықтары мен ұлттық дүние қабылдау ерекшеліктерінен туындайтын шығармашылық бірліктерді айқындау.


Пәннің міндеттері:

- қазақ әдебиеті тарихын меңгерту;

- ақын-жазушылар шығармаларының көркемдік-идеялық табиғатын игерту;

- ақын-жазушылар шығармаларының тақырыптық, тәрбиелік мәнін түсіну;

- ақын-жазушылар талантының көркемдік-эстетикалық мәнін игерту.

5 Білімге, икемділікке және дағды-машықтарға қойылатын талаптар

Студенттер білуі тиіс:

- ақын-жазушылар шығармаларының көркемдік ерекшелігін талдай білуі тиіс;

- ақын-жазушылар шығармаларының образдар жүйесін талдай білуі тиіс;

- ақын-жазушылар шығармаларының идеясын аша білуі тиіс.;

- ақындар өлеңдерін жатқа білуі тиіс.
Студенттер істей білуі тиіс:

-Студенттер тақырып таңдау, материал жинау, конспекті жазуды меңгере біледі.

- ақын-жазушылар шығармаларын ажырата алады.

- ақын-жазушылар шығармаларының идеялық, эстетикалық мазмұнын аша білуге дағдыланады.

- ақын-жазушылар шығармаларынталдаудағы оның табиғатын біледі.
6 Пререквизиттер

- Қазақ халқының ауыз әдебиеті

- Ежелгі және одан бергі дәуірлердегі Қазақстан тарихы

- Әдебиет теориясы

- Түркі халықтарынң әдебиеті


7 Постреквизиттер

- Қазақ әдеби тілінің тарихы

- Тіл мәдениеті
8 Тақырыптық жоспар

1-тақырып. Кіріспе. Ежелгі дәуір және орта ғасырлардағы қазақ әдебиеті

2-тақырып. Әл-Фараби. Ахмет Йасауи. Махмұт Қашқари. Жүсіп Баласағұни 3-тақырып. XV-XVIII ғасырлардағы қазақ әдебиеті. Асанқайғы Сәбитұлы. Қыдан Тайшы. Қазтуған жырау. Шәлгез жырау. Доспамбет жырау. Жиембет, Марғасқа жыраулар

4-тақырып. Бұқар жырау Қалқаманұлы. Ақтамберді жырау Сарыұлы. Тәтіғара жырау, Үмбетей Тілеуұлы. Шал ақын Құлекеұлы.

5-тақырып. XIX ғасырлардағы қазақ әдебиеті. Дулат Бабатайұлы. Махамбет Өтемісұлы. Шортанбай Қанайұлы. Мұрат Мөңкеұлы. Сал-серілер

6-тақырып. Шоқан Уәлиханов. Ыбырай Алтынсарин. Абай Құнанбаев. Абайдың ақындық шәкірттері. Ақылбай Абайұлы. Мағауия Абайұлы.

7-тақырып. XX ғасырлардағы қазақ әдебиеті. XX ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ әдебиеті (1900-1950). XX ғасырдың екінші жартысындағы қазақ әдебиеті (1950-2000). XX ғасырлардың аса көрнекті ақын-жазушылары. Жамбыл Жабаев.

8-тақырып. Шәкәрім Құдайбердиев

9-тақырып. Ахмет Байтұрсынов

10-тақырып. Міржақып Дулатов

11-тақырып. Жүсіпбек Аймауытов

12-тақырып. Мағжан Жұмабаев

13-тақырып. Сұлтанмахмұт Торайғыров

14-тақырып. Бейімбет Майлин. Сәкен Сейфуллин. Ілияс Жансүгіров

15-тақырып. Мұхтар Әуезов

16-тақырып. Сәбит Мұқанов

17-тақырып. Ғабит Мүсірепов

18-тақырып. Ғабиден Мұстафин

19-тақырып. Қасым Аманжолов

20-тақырып. Әбдіжәміл Нұрпейісов

21-тақырып. Мұқағали Мақатаев
9 Пәннің қысқаша сипаттамасы (5-8 сөйлем)

«Қазақ әдебиетінің тарихы» атты жалпы курстың мақсаты мен міндеті –біздің заманымызға дейінгі жазу –сызулардан бастап, XXI ғасырға дейінгі ұлттық әдебиетіміз туралы біртұтас ұғым қалыптастыру. Ежелгі дәуірден бастау алтын әдебиетімзді азамамтық тарихпен, көшпелілер мәдениетімен сабақтастыра отырып, төл әдебиетіміздің XXI ғасырға дейінгі ұзақ дәуірдегі қалыптасу кезеңдерін жүйелеп көрсету.


10 Курстың компоненттері

Дәріс тақырыптары

1-тақырып. Кіріспе. Ежелгі дәуір және орта ғасырлардағы қазақ әдебиеті

Қай халықтың да әдебиеті сол халықтың тарихымен бірге туып, бірге қалыптасып, дамиды. Әр түрлі себептерге байланысты ұзақ жылдар бойы байтақ әдебиетіміздің тек ерте кезеңі ғана емес, сонымен қатар XIV-XVIII ғасырлардағы төл әдебиетіміз, одан кейінгі XIX-XX ғасырлардағы ақын-жазушылармыздың бірсыпыра шығармалары зерттелмей, оқытылмай келгені мәлім. Соның салдарыан сан ұрпақ ежелгі дәуірден келе жатқан ғажайып жыр-дастандар мен даналық кітаптарын берідегі жеке авторлардың поэзиялық және прозалық туындыларын толық дәрежесінде меңгере алған жоқ.

Міне, осы олқылықтың орнын толтыру үшін университетімізде «Қазақ әдебиетінің тарихы» атты жалпы курстың филология және журналистика факультеттерінде оқытылуы басты мақсат болып келгені мәлім. Осы тұрғыдан алғанда осынау типтік бағдарламаның біздің заманымызға дейінгі дәуірлерден бастап XX ғасырлардағы ақын-жазушылар шығармашылығына дейінгі кезеңді қамти отырып, студенттердің аталмыш уақыт ішінде өмірге келген әдеби мұрлардан толық хабардар бола отырып, барынша жете игеруі үшін жәрдемін тигізері даусыз деп білеміз.

Ежелгі дәуір әдебиеті біздің заманымыздан бұрынғы жазу, сызуларда, V-VIII ғасырлардағы тастағы жазулардан басталады. Ежелгі әдебиет сақ, ғұн, түрік дәуірлеріндегі көшпеліліер мәдениетімен, тарихымен байланысты. Түркі жұртының б.з.д. дәуірлердің өзінде 26 әріптен тұратын жазуы болған. Өзіндік әдебиеті, көне жазба ескерткштері дүниеге келген. Түркі өркениеті қалыптасқан.

Түркі қағанаты әлсіреп, ыдыраған VIII ғасырдан кейінгі дәуірлерде де түркеш, қарлұқ, оғыз тайпалары жеке мемлекет ретінде құрылып, мәдениеті мен әдебиеті қалыптасты. Әсіресе, оғыз дәуірінен (IX-X ғ.ғ) бізге «Оғыз қаған», «Қорқыт ата кітабы» сияқты жазба ескерткіштер мұра ретінде жетіп отыр. Қазіргі Қазақстан жерінде біздің заманымызға дейінгі VII ғасырлардан заманымыздағы IV ғасырлар арасында сақ, ғұн, үйсін тайпалары өмір сүргендігі. Тілі-түркі тілі, жазуы-түркі жазуы болғандығы жөніндегі бұлтартпас деректер. «Сақа», «сақы», «сақпан», «қарсақ», «сақсыну» т.б сөздердегі «сақ» түбірінің сақталуы. Геродаттың «Тарих» кітабындағы деректер. Ғұн, үйсін тайпаларының өмір тіршілігі жайындағы Сыма-Цянның «Жылнама», Бань-Гудың «Ханнама» кітаптарының маңызы.

Тарғытай, оның үш ұлы: Арпақсой, Ылпақсой, Қолоқсай туралы аңыз. Шаңырақты кіші ұл иелену дстүрінің түпкі көрінісі. Осы аңыздың қазақта жұмбақ түрінде айтылуы (түрен, балта, шөмішті тұспалдау). Тарғытайдың Ер Тарғын атымен есте қалуы.

Алып-Ер Тұңға –түркілер көсемі. Фирдаусидің «Шаһнамасындағы» Афрасияб, «Авестада» Франграсиан екендігі. Ол туралы жоқтау жырының Қашқари «Сөздігінде» (XI ғ.) берілуі.

Тұмар патшайым –ұлы сақ даласының билеушісі. Жаулап алмақ болған Кир патшаның жансыз басына жиіркен қарап тұрып: «Аңсағаның қан еді, іш енді соны» -деуі, қан толтырған сабаға тығып, өзенге лақтыруы.

Ел тағдыры үшін жанын қиған Ширақ батыр. Өз бақытына ел бақытын артық санаған Зарина сұлу. Тұмар мен Зарина үлгісінің Қарлыға, Гүлбаршын, Гүләйім бейнелерінде сақталуы.

Көшпелі сақтардың ұлы, әйгілі шешен Анақарыс (Анахарсис).

Ғұн билеушісі Мөде (Мөте, Боғда) ерліктері жайлы аңыздар. Түркілердіңі киетегі (төтемі) – «Көк бөрі» аңыздары. Есіктен табылған заманымыздан бұрынғы жазу-сызулар мен жазба деректер. Алтын адамынң жанындағы тостағандағы жазу. «Аға, саңа очуқ! Без чөк! Бүкүн ічре азұқ» сөздерінің мағынасы мен мәні. Ондағы көркемдік ойлаудың көріністері.

Деректі жазу бар жерде әдебиет болатындығы.

Бумын қағанның (Елхан) түрік тайпаларының басын қосып, Түрік қағанатын құрғандығы. Бүмынның мұрагерлері Мұқан қаған мен Естеми. Елтеріс қағанның түріктерді тауғаштардан азат етуі. Құлтегін мен Білге қаған, Тоңұқұқтың тұсындағы түрік қағанаты.

«Орхон ескерткіштері», оның жазылу себебі. Зерттелуі. Ескерткіштің кілтін табудағы Дания ғалымы В.Томсен мен В.В.Радловтың еңбектері.

Орхон жазуның мазмұны мен айтар ойы. Білге қағанның ел-жұртқа үндеуі. Жырдағы айтылатын негізгі мәселе елдің тәуелсіздігі, береке-бірлігі екендігі. Ұрпақтарға өсиеті. Түріктердің 630-680 жылдары тәуелсіздік тізгінінен айрылып қалу себебін түсіндіруі. Бүмын, Естеми қағандардың орнына отырған хандардың біліксіздігін сынауы. Қаһармандары: Білге қаған, Күлтегін, Тоңұқұқ.

Көне түріктердің наным-сенімі, өмір туралы түсінігі. Көк тәңіріне сыйынуынан көрінстері.

Орхон жазуларының жанры. И.В.Стеблеваның, Қ.Өмірәлиевтің, Ғ.Айдаровтың, М.Жолдасбековтің пікірлері. Жырдың қазақтың дәстүрлі эпосымен ұқсас екендігі. Ортақ ұқсастық – бірліктері: тақырыбы, көтерген мәселесі, көркемдеу тәсілдері, сөз қолданысы тұрғысынан қарастыру.

Білге қағанның қазасынан соң, түркі қағаныты ішкі қырқыстары салдарынан әлсіреп, бірнеше хандықтарға бөлінуі.

Оғыз мемлекетінің құрылуы. Орталығы Жанкент қаласы болғандықтан халқының қалыптасуына негіз болған қайнарлар екені. Оғыз дәуірінің ескерткіштері: «Қорқыт ата кітабы», «Оғыз қаған жыры».

Қорқыт атаның аңыздағы бейнесі. Қорқыттың өлімнен қашуы. Өмір мен өлім туралы мифтер. Қорқыт – алғаш қобыз аспабын жасаушы, күй атасы, бақсы. Қорқыт күйлері. Қорқыттың бақсылық өнерін, күй өнерін қазақ арасындағы жалғастырушылары. Қорқыт сөзінің тарихи-лингвистикалық мағынасы. «Қорқыт ата кітабының» XV ғасырда проза түрінде хатқа түскен нұсқалары. Қазақ әдебиетінде зерттелуі. Ә.Марғұлан, Ә.Қоңыратбаев, М.Жолдасбеков, Ш.Ыбыраевтардың еңбектері. Аудармалары.

Қорқыттың нақыл сөздері, оның бүгінгі қазақ мақал-мәтелдермен бірдей екендігі. Ежелден от басындағы ананың рөліне мән берлгендігі. Әйелдердің төрт түрін көрсетуі. Ең сүйкімді әйел бейнесі.

Зерттелуі. Мазмұны. Жырдағы Көк бөрі оқиғасы, Ұлық Түрік бейнесі. Жырдың тарихи негіздері. Ондағы қыпшақ, қарлық, қалаш, оғыз, қаңлы, шүршіт т.б. ру-тайпаларының шығу тегін бір адамнан тарату сарыны. Түркілердің он екі мүшел жыл санауындағы хайуанаттар – олардың өз төтемдерінен хабар беретіндігі. Көк бөоріні киелі санай отырып, соынмен бірге өгіз, аққу, қарға, ағашты кие тұтатындығы, «Бұғы» киетегі. «Оғыз қаған» аңызының қай ғасырдағы оқиғалардың куәсі екендігі жөніндегі пікірлер (Ә.Қоңыратбаев, А.Машанов, Х.Сүйіншәлиев, Қ.Өмірәлиев, М.Жолдасбековтің пікірлері).

Шәкәрімнің «Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресіндегі» Оғыз ханның ұрпақтары туралы деректер. Оғыздың тарихи бейнесі туралы Н.Я.Бичуриннің пікірі. Оғыз бейнесінің Мөдеге (боғда, Мөте) қатысы туралы деректер.

Жырдың құрылысы жағынан қазақ эпостарымен үндестігі.

Орта ғасырларда араб халифатының ықпалында болған азия, Африка, Индия мен Испанияға дейінгі жерлерде біртұтас мұсыламн мәдениеті жасалды. Осы мәдениеттті жасаушылар арабтар ғана емесі, араб халифаты қол асытнадығ елдер де болды. Ислам дәуірінде қазақ жерінен көпетген ғұлама ғалымдар шықты: Әбунасыр әл-Фапраби, Ғаббас әл-Жауһари, Исмаил әл Жауһари, Жамал Түркістани, Махмұт Қашқари, Жүсіп Баласғұни, Ахмет Иассауи т.б. Бұдан кейінгі XIII-XIV ғасырларда қазіргі Қазақстан жеріндегі түркі тайпалары Алтын орда мемлекетінің қоластына бірікті. Бұл мемлекеттің құрылуы қоян-қолтық араласа тіршілк құрған түркі-монғол тайпаларының бірінен шыққан Шыңғысхан шапқыншылығына байланысты болды. Алтын Орда мемлекетінде түркі халықтары аралас өмір кешкендіктен, әдебиеті де сол аралас оғыз-қыпшақ, шағатай тілдерінде жасалды. Сол кезден бізге жеткен ескерткіштердің таза бір тілде жазылғаны кездесе бермейді. Сондықтан да, ол мұралар – қазақ , қырғыз, татар, басқұрт, өзбек сияқты т.б. түркі халықтарының ортақ қазынасы болып табылады.

Араб халифатының қүрылуы. Ислам мәдениетін жасаудағы қазақ жерінен шыққан ғалымдар мен ақын-жазшылардың орны. Мұсылман мәдениетінің көне антикалық мәдениет дәстүрі мен шығыс дүниесі өркениетін біріктіру арқылы Еуропалық Оянушылықтың негізін жасағандығы. Ислам дінін таратудағы Мұхаммед пайғамбардың ролі.

Құран – адамзат мәдениетінің ірі ескертікштерінің бірі. Құрандағы ежелгі шығыс мифологиясы.

Орта ғасырда Араб халифатының ықпалында болған Азия, Африка, Индия, Испанияға дейінгі жерлерде біртұтас мұсылман мәдениеті жасалғандығы.

Сыр бойы мәдениеті. Қалалары. Жібек жолы туралы түсінік. Отырар, Сауран, Испиджаб, Баласағұн, Тараз шаһар-кенттерінің мәдениет-әдебиет дамуындағы ролі.

2-тақырып. Әл-Фараби. Ахмет Иассауи. Махмұт Қашқари. Жүсіп Баласағұни

Өмірі, шығармашылығы. Әл-Фараби және музыка. «музыканың үлкен кітабы» еңбегі. Бұл күрделі еңбекте музыканың тарихы, табиғи заңдылықатры, дыбыстардың табиғаты, жеке дауыспен көп дауысқа айналу құбылысын талдағандығы. Тоғыз шекті музыка аспабы туралы тұжыырмдары. Осы еңбегінің Еуропада музыка тарихынан көптен оқытылып келе жатқандығы.

Әл-Фарабидің грек оқымыстылары Платон, Аристотель, Пифогор, Евклид еңбектерін араб тіліне аударып, дамытуы. «Жоғарғы табиағттану негізі» еңбегі. Шығыс пәлсафасының тереңдігін, көне тылсымын қорытқан шығарма екендігі. «Бүкіл ғалам нұр-сәуледен пайда болған» деген ойы.

Әл-Фараби – ойшыл. Әл-Фараби және Абай. Екі алыптың көзқарасындағы ұқсастықтар: «Адамзат өз мекенінде тәртіппен, жарастықты жәрдеммен, үнемділік өлшеммен, ынсаппен өмір сүруі керек» деген тұжырымы. Әл-Фараби және математика. Әл-Фараби - әдебиеттің тегі мен түрін зерттеуші. «Өлең өнерінң қағидалары» трактаты. Әл-Фараби. –ақын. өз тұстарының бағалауы. Өлеңдері.

Еңбектерінің зерттелуі. А.Машанов, А.Көбесов, А.Қасымжанов т.б. ғалымдардың еңбегі. Фарабитану ғылымының қалыптасуы. Қорытынды: Әл-Фараби -әлемдік өркениетке зор үлес қосқан ғалым.

Ахмет Йасауи. Ақын, ойшыл, ұстаз, бүкіл түркі жұртына имандылық нұрын шашқан діни қайраткер, діни ағартушы, жаңа сопылық ағымның пірі.

Өмірі. Шығармалары. Ақынның ұстаздары - Ақата, Арыстан баба. «Хикметтер» кітабы адамгершілік, ізгілік жолына үндейтіндігі, күпірліктен сақтандыратындығы. Дінді құрметету, имандылық, адамшылық мәселесі. Йасауидің даналық ойларның Баласғұни мен Абай пәлсафасымен үндестігі. Ол ойлардың бір арнадан тарағандығы. Өсиет-өнегелік мәні.

Ахмет Йасауи – ойшыл. Сопылық дүниетанымның мағынасы. Негізгі ойы-адамның Аллаға шексіз махаббаты екендігі. Йассауи «Хикметтеріндегі» ғашықтық, Алланы сүю, жаратушыға іңкәрлік мағынасында берілетіндігі.

Йасауи «Хикметінде» : Алланы тану адамның өзін-өзі тануы үшін қажеттігі. Мұхаммед пайғамбар мен төрт сахабасын мадақтауы. Өмір мен өлім толғаныстары. Жер астына түсу себебі. Йассауи тақуалығының Баласағұни кейіпкері Одғұрмыштың, Шәкәрімнің, Ақан серінің қоғамнан оқшауланымен байланысы. Йасауи «Хикметтерінің» имандылыққа, адалдыққа үндейтіндігі. Тәрбиелік мәні.

Махмұд Қашқари. Өмірі туралы деректер. М.Қашқари –тұңғыш түркі филологы. «Диуани лұғатит-түрк» сөздігі. Бұл кітаптың қазақ әдебиетіне, тіліне, тарихына, этнографиясына қатысты қайнарлардың бірі екендігі. 6800 түрік сөзіне араб тілінде түсінк бергендігі.

Зертелуі. Стамбұлдан басылып шығуы. Неміс, түрік, өзбек, ұйғыр, қазіргі қазақ тіліндегі аудармалары. «Сөздіктегі» ауыз әдебиеті үлгілері: жырлар, мақал-мәтелдер, оның бүгінгі қолданыстағы қазақ мақалдарымен бірдейлігі. «Қонақ келсе, құт келер», «Екі бура үйкенісер, ортасында сона жаншылар», «Құрғақ қасық ауызға, құр сөз құлаққа жақпас», «Көсеуі ұзын боса, қолы күймес» т.б. көптеген мақалдардың бүгінге дейін айтылатындығы.

Қашқаридегі насихат-дидактикалық өлеңдер. Сопылық поэзияға тән көзқарастары: уақыттың тез өтпелілігі, қанағатшылдыққа шақыруы, жақсы қасиеттерге ұмтылу. Табиғат суреттері, ғашықтық жырлары.

Жүсіп Баласағұни. Баласғұн (Тараздың маңайы) қаласында туып-өскен Жүсіп Баласағұнидің «Құтты білік» (1069-70) кітабымен әйгілі болғандығы. Зертеліу, аудармалары, басылымдары. «Құтты біліктің» 85 тараудан тұратындығы Шығыс патшаларының көшіртіп алып оқығандығы.

Баласғұнидің даналық ойлары: Адам. Оның кемелдену жолдары. Ғылым іздеу, ізгілік, даңқ пен дәулетке мастанбау, әділет жолын қуу, ажал есігіне адамшылықты аттамай кіру т.б. Адамдық қасиеттерді іздеу-ізгілік үшін.

Тіл, білім, қайырымдылық туралы тараулары. Адамгершілік, руханият – «Құтты біліктің» негізгі өзегі.

Кітаптың кейіпкерлері: Әділет, Бақыт, Ақыл, Қанағат. Төрт үйлесім, үш тұтастық туралы шығыс ілімі. Кітаптың сұрақ-жауап, диалог түрінде жазылуы.

«Құтты біліктегі» қанатты сөздердің бүгінгі қазақм ақалдарымен ұқсастығы. Хас Хажыптың қызметі мен қасиететрі. Ақындар, көпестер, бітігші, уәзір, елбасы, қазынашының қызметін сууреттеуі. Табиғат сурететрі. Танымдық, тәрбиелік мәні.

Алтын орда мемлкетінің құрылуы. Халқы – түркі жұрты, тілі – түркі тілі, діні ислам екендігі. Мемлкеттің жай-жапсарана түсінік. Шығңғысхан және оның ұрпақтары. «Құпия шежіре» деректері.

Алтын Орданың алғашқы ханы –Жошы хан туралы. Мемлекеттің саяси-әлеуметтік жайы.Мәдениеті. Қалалары: Бату сарайы, берке сарайы, Сарай, Сарайшық. Алтын Орда тұсындағы қыпшақ-қазақ жері. Сарай, Сарайшық қалаларының мәдениеті мен ролі.

Әдебиет. Аударма – нәзира әдебиет: «Қисас-и-рабғузи», «Гүлстан бит-түрки», «Хұсрау-Шырын», «Қисса Жүсіп», т.б. XIII –XIV ғасыр әдебиетінің негізгі бағыты өткен тарихты, ежелгі сюжеттерді қайта жаңғырту екендігі. Шығыс ренессансы, ерекшеліктері, оның Алтын орда дәуіріндегі әдебиетке әсері. Әл-Фараби дәстүрінің әдебиеттегі көрінісі. «Нәзирашылдық», оған М.Әуезовтің берген анықтамасы. Алтын орда дәуіріндегі ескеркіштерді «аударма-нәзиралық» әдебиетке жатқызылу себебі. Әдебиеттегі «нәзира» тәсіліне түсінік. Нәзира тәсілінің тууына түрткі болған себептер. Түркі оянушылғы. Оның негізі шарттары. Түркі тілінің мән-маңызын көтеру тәсілі. Түркі өркениетіндегі оянушылықтың негізгі тәсілі болған нәзирашылдықтың орыс отаршылығының қысымына қарсылық ретінде ғасырымыздың басында дами түсуі.



3-тақырып. XV-XVIII ғасырлардағы қазақ әдебиеті. Асанқайғы Сәбитұлы. Қыдан Тайшы. Қазтуған жырау. Шәлгез жырау. Доспамбет жырау. Жиембет, Марғасқа жыраулар

XV-XVIII ғасырлардағы қазақ әдебиеті халқымыздың жыраулары мен ақындарының шығармашылығы негізінде қалыптасқан ұлтымыздың өзіне тән төл әдебиетінің негізін құрайды. Бұл дәуірде өмір сүрген шығармашылық тұлғалардың тағдырлары да ерекше. Солардың өз уақытындағы сауатты, білімдар адамдар болғанына қарамастан, қай-қайсысының да туындылары кейінге ауызша жеткен. Бірақ, соған қарамастан олардың шығармаларынан жеке авторларға тән өз қолтаңбалары, әрбір шығармашылық жеке тұлғаларға хас авторлық мінездері барынша айқын аңғарылады. Олардың өздерінен кейінгі замандарда өмір сүрген ауызша, жазбаша үрдістегі ақындарға тигізген әсер-ықпалдары да мейлінше мол. Ол ерекшеліктер XV-XVIII ғасырлардағы атақты туындыгерлердің шығармаларымен танысқандарға бірден байқалады. Сондықтан бұл дәуірдегі қазақ әдебеитінің тарланбоз жыраулары мен ақындарының шығармашылығын зерделей оқып игерудің журналист мамандығын алып шығатын, ертеңгі қаламгер қауым үшін маңызы зор.

Жыраулар шығармашылығының қазақ әдебиетінен алар орны. Жыраулар мұрасының қазақтың ұлттық әдебиетінің ауызша дәстүрмен өмір сүрген бірнеше ғасырлық тарихынан деректі мағлұматтар беретіндігі. Жырау атанатын шығармашылық тұлғаның әлем халықтарының, түркі жұртын ішінде қазақтарға тән екендігі. Ежелгі батырлық жырлар мен тарихи жырларды дүниеге әкелуші жыраулардың бірден-бір беделді өкілі болыпс аналатын Сыпыра жыраудың ел басқару ісіне араласқандығы. Тоқтамыс хан мен Едіге арасындағы жанжалды оқиға кезіндегі абыз жырау Сыпыраның елдің бірлігін сақтау мақсатында айтқан жырының мәні мен мазмұны. Жырау шығармасынан көрініс тапқан оқиғаның Сыпыраның өмр сүрген дәуірін айқындауға куәлік ететіндігі.

Асанқайғы Сәбитұлы. Асан жайлы, Жәнібек хан утралы ел аузынан жиналған деректі әңгімелердің мәнділігі. Асанның өмір сүрген дәуірі мен жасын анықтауға қызмет етін хатқа түскен мағлұматтар. Асанның 1393 жылы Тоқтамыс хан атынан Литва билеушісі Ягойлаға екі адамның бірі болып елшілікке баруы. Қазақ хандығының XV ғасырдағы хәл-жайын баян ететін «Қырында киік жайлаған», «Әй, хан, мен айтпасам білмейсің», «Алты атанға қос артып» шығармалрында баяндалатын тарихи оқиғалар болмысы. Жыраудың дін, ғылым, адамгершілік, ел бірлігін жырлаған туындылары.

Қыдан тайшы. Жыраудан қалған «Қара қыпшақ Қобыландыда нең бар еді, құлыным» шығармасында сипатталатын оқиғалар. Ақжол би (Дайырқожа) мен Қобылдандының өзара жауласуы. Қазақ қауымының 1456 жылғы басынан өткен жағдайын сипаттайтын Қыдан тайшы туындысының «Жылау,жылау,жылау күй» деп басталатын халық жырымен мазмұндастығы. Шәкәрім Құдайбердіұлы мен Мұхтар Әуезовтің Қыдан шығармашылығы, жоғарыда аталған туындаларға байланысты пікірлері.

Қазтуған жырау. Шығармашылық келбеті. Автор туындыларында баяндалатын 1480-1481 ж.ж. оқиғалар. Көркем сөз иесінің ата-анасы, өзі туралы, туып-өскен атажұрты жайлы жырлары. Жыраудың Асанқайғы, Абаттармен арақатынасынан мағлұмат беретін туындысы. Толғау иесінің «Шыңғыстан туған хандарды» аңсауының түпкі себебі, бұл мәселенің Иван үшінші мен Ахмет, Меңлігерей мен Иван үшінші арасындағы қатаныстарды баян ететіндігі.

Шәлгез жырау. Шәлгез есміін ғалымдарымыздың әр түрліше оқу себептері. Шәлгездің Би Темірді жырлаған туындылары. Жыраудың өзі өмірі сүреген ортасына шығармашылық тұлға, ақылгөй азамат, қол бастаған сардар ретінде жастай танылуы. Шәлгездің ерекше қасиеттерін күндегендердің оны Би Темірді қасынан кетуге мәжбүр еткендігі. Жыраудың «Би Темірді хажы сапарынан тоқтауға айтқан» жырының өмірге келу тарихы. Автордың «Ер Шобан», «Шағырмақ бұлт жай тастар», т.б. туындыларында суреттелетін жауынгерлік рух. «Ер Шобан» жырына байланысты Ә.Дербісәлин, М.Мағауин пікірі. Ғалымдардың Шалкиізді сахара эпосын жасаушылардың бірі деп есептейтіндігі.

Доспамбет жырау. Азаулы жұрты туралы тұңғыш жырлаған жыраудың автопортреті. Доспамбеттің әйелі, балалары туралы шығармалары. Туындыгердің «Ер Мамайдың алдында шаһит кештім өкінбен» дейтін сөзіне орай оны 1549 жылы өмірден өткен Мамайдан бұрын өлген деп білетін М.Мағауин пікірі. А.А.Новосельский зерттеуіне сүйене отырып, жыраудың 1593-1594 жылдарға дейін өмір сүргені анық деп танитын Ә.Дербісәлин тұжырымы. Жыраудың «Озушылар, озмаңыз», «Азау, Азау дегенің» туындыларында баяндалатын жайлар, оның автордың өмірбаянын анықтауға тигізер жәрдемі.

Жиембет, Марғасқа жыраулар. XVII ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ елінің тарихында қалуына негізгі себепкер болған – Жолымбет пен Есім хан арасындағы қалмақ ханының қызына байланысты оқиға. Жиембеттің Жолымбет оқиғасына дейінгі Есім ханмен арадағы байланысын көрсетін жыр жолдары. Жағдай ушыққаннан кейінгі Жиембет қылығын дәлелдейтін автор туындысы. Жыраудың қазақ хандығының іргесін нығайтуға қосқан үлесін көрсетін жыр шумақтары.

Марғасқаның Есім хан мен Тұрсын хан арасындағы трагедиялы жағдайды баян ететін «Қатағанның хан Тұрсын» атты шығармасы. Бұл оқиғаның сол кезді көзімен көрген Әбілғазы хан шығармасында, бергі заман тарихшылары Ш.Уәлиханов, М.Тынышбаев, М.Ж.Көпеев жазбаларында суреттелуі. Қырғыздың Шоңбағыш руының билеушісі Көкемнің Тұрсын ханның опат болуына байланысты оқиғаға қатынасы. Көкем мен Есім хан достығы.




Достарыңызбен бөлісу:
  1   2   3   4




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет