ПӘнін меңгеру жөніндегі оқыту бағдарламасы (Syllabus)

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі

С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті

5В020500 «Филология: қазақ» мамандығының студенттеріне арналған

«Қазақ тілінің тарихи грамматикасы»

ПӘНІН МЕҢГЕРУ ЖӨНІНДЕГІ ОҚЫТУ БАҒДАРЛАМАСЫ (Syllabus)

Павлодар

Құрастырушы: ___________ ф.ғ.д., профессор А. Қ. Тұрышев

Қазақ филологиясы кафедрасы

5В020500 «Филология: қазақ» мамандығының студенттеріне арналған

«Қазақ тілінің тарихи грамматикасы»

пәнін меңгеру жөніндегі оқыту бағдарламасы (Syllabus)
Бағдарлама 20__ж. «___» _________бекітілген жұмыс оқу бағдарламасының негізінде әзірленді.

Кафедра отырысында ұсынылды 20_ж. «___»____________№_____ Хаттама

Кафедра меңгерушісі __________ Н.Қ. Жүсіпов 20_ж. «___» ________

Гуманитарлық-педагогикалық факультеттің оқу-әдістемелік кеңесімен

мақұлданды 20_ж. «___»____________ №____ Хаттама

ОӘК төрайымы _____________ С.К. Ксембаева 20_ж. «___»___________

Барлығы – 3 кредит

Курс: 3

Семестр: 6

Дәріс – 30 сағат

Практикалық сабақ –15 сағат

СӨЖ – 90 сағат

Соның ішінде СӨЖМ – 22,5 сағат

Жалпы еңбек сыйымдылығы – 135 сағат

Емтихан (тест және ауызша) – 6 семестр

Курстық жұмыс – 6 семестр
Пререквизиттер:

- Тіл біліміне кіріспе.

- Қазақ жазуының тарихы

- Ежелгі дәуір әдебиеті (хрестоматия)

- Қазақ әдеби тілінің тарихы

Постреквизит:

- Көне түркі тілі

- Қазіргі қазақ тілінің жай сөйлемі синтаксисі
2. Оқытушылар туралы мәліметтер және байланысу ақпараттары:

Аты-жөні: Айтмұхамбет Қасымбайұлы Тұрышев

Ғылыми дәрежесі, атағы, қызметі: ф.ғ.д., профессор, «Қазақ филологиясы» кафедрасында «А» корпусында (Ломов к-сі, 64) 356 аудиторияда орналасқан.

Байланысу телефоны: Тел. (12-55) 356-кабинет

Қабылдау уақыты: бейсенбі сағ. 16. 45
3. Пәні, мақсаты мен міндеттері
Пән нысаны: Тарихи грамматиканың негізгі объктісі, қарайтыны – қазақтың халық болу процесі кезіндегі тіл құрылымы. Тіл тарихының қай мәселесі де, оның ішінде фонетикалық жұйе мен грмматикалық құрылым тарихы бүгінгі тіліміздің өз құрылымындағы тіл дамуының жаңа фазасының көрінісі мен ескі дәуір іздерін айқын ажыратып тануға негізделеді. Белгілі бір заңдылық жүйелі түрде орнықса,екінші бір тілде эпизодтық ыңғайда қалып қояды, сондықтан ескі мұралар тілі мен қазіргі қазақ тілі фактілерін ғана салыстыру әлі грамматика жүріп өткен жолды түгел көрсете алмайды. Соған байланысты туыс тілдер фактілерін салыстыру қажеттігі шығады.Түркі тілдерінің ішінде қазақ тілінің орнын анықтау үшін түркі тілдерін жіктелген ғалымдардың еңбектеріне тоқталу қажет Пәннің мақсаты осы тілдік материялдарды қарастыру.
Пәнді оқыту мақсаты: «Қазақ тілінің тарихи грамматикасы» курсы бүгінгі тілдің фонетикалық, грамматикалық құрылымның осы күйге жету жолын, эволюциясын тарихи салыстырма әдіс негізінде түсіндіруді міндет етеді. Сондықтан тарихи грамматика курсы сөздердің грамматикалық кластарға жіктеу тарихын, жеке грамматикалық категориялардың қалыптасу эволюциясын, дыбыстар жүйесінде болған тарихи өзгерістерді, олардың тілдің лексикалық қорына, грамматикалық құрылымына әсері тәрізді мәселелерді тексеруі керек.

Халықтардың қалыптасу дәуірінде, сондай-ақ даму барысында болып отырған әр түрлі экстралингвистикалық факторлар тарихи грамматика курсында белгілі бір грамматикалық категория әлде грамматикалық тұлғаның қалыптасу тарихын түсіндіретін қосымша дәлел ретәнде қаралады.

• 
  Қазақ халқының құрылу процесіндегі басты кезеңдер және ол процеске тікелей қатысы бар тайпалар, тайпалық одақтар бұрын-соңды зерттеулер, пікірлер қорытылып, ұзын-ырғасы анықталған материалдар қарастырылады.
  
• 
  Қазақ тілінің фонетикалық жүйесі мен грамматикалық құрылымның даму жолын тарихи тұрғыдан түсіндіруде материал беретін басты көздер - түркі
  

Студенттер тіл тарихының қай мәселесі де, оның ішінде фонетикалық жүйе мен грамматикалық құрылым тарихы бүгінгі тіліміздің өз құрылымындағы тіл дамуының жаңа фазасының көрінісі мен ескі дәуір іздерін айқын ажыратып тануға негізделетінін білуі керек. Студенттер бұл курсты оқу барысында жинаған білімдерін алдағы кәсіби қызметінде, ғылыми-зерттеу жұмысында пайдаланады.

1. 
   Тілдің тарихын зерттеудің көздері.
   
2. 
   Қазақ тілінің қалыптасу кезендері жайлы мәселе.
   

Тарихи грамматика тіл тарихы туралы жалпы білімнің бір саласы ретінде ұғынылады. Тарихи грамматиканың зерттейтін, түсіндіретін объектісі – күнделікті тұрмыстық қатынаста жасалатын сөйлеу тілінде ғана емес, бүкіл тіл жүйесіндегі тарихи өзгерістер. Тарихи грамматика өз тұжырымын, өз қорытындысын нормаланған, жүйеленген әдеби тіл ескерткіштері негізінде де, халықтың сөйлеу тілі жүйелерінің өзгерістері мен даму заңдылықтары негізінде де айтады. Дегенмен, тіл тарихының бұл екі саласы бір-бірімен тығыз байланысты, бірінің қорытындылары екіншісінде өзінің орнымен қайталанып отырады. Сондықтан жазба ескерткіштер әдеби тіл тарихының объектісі болуымен қатар, тарихи грамматика қорытындысын дәлелдейтін дәйектеме де бола алады.

Тіл тарихы тарихи грамматика мен әдеби тіл тарихына ажырайтыны белгілі. Әдеби тіл тарихынан тарихи грамматиканың негізгі айырмасы — оның зерттеу, түсіндіру объектісінде. Тарихи грамматиканың зерттейтін, түсіндіретін объектісі - күнделікті тұрмыстық қатынаста жасалатын сейлеу тіліндегі ғана емес, бүкіл тіл жүйесіндегі тарихи өзгерістер. Екінші сөзбен, тарихи грамматика өз тұжырымын, өз қорытындысын нормаланған, жүйеленген әдеби тіл (жазба түрінде де, ауызша түріңде де) ескерткіштері негізінде де, халықтың сейлеу тілі жүйелерінің өзгерістері мен даму зандылықтары негізінде де айтады. Дегенмен, тіл тарихының бұл екі саласы бір-бірімен тығыз байланысты, бірінің қорытындылары екіншісінде өзінің орнымен қайталанып отырады. Мәселе мынада: әдеби тіл тарихы жазбаша қалыптасқан әдеби тілдің даму жолдарын, оның нормалар жүйесін, әр кезең, дәуірдегі өзгерістерін қарастырады. Ондай өзгерістердің түрлерін, сөз иіндерін (стильдерін) қалыптастыру, дамытудағы ролін де назардан тыс қаддырмайды. Қысқасы, әдеби тіл тарихы зерттейтін жазба әдеби тіл де сөйлеу тілі тәрізді қоғамның қатынас құралы қызметін атқарады. Әдеби тіл халықтың ауызекі сөйлеу тілі негізінде қалыптасады, кейінгі дамуында бұлар бір-бірімен тығыз байланыста, тығыз қатынаста болып отырады. Соның салдарынан олар бір-біріне өзара ықпал жасайды. Сондықтан да жазба ескерткіштер (жазба әдеби тіл ескерткіштері) әдеби тіл тарихының объектісі болумен бірге, тарихи грамматика қорытындысын дәлелдейтін дәйектеме де бола алады. Оған себеп, әдеби тіл тарихы жазбалар тіліңдегі өзгерістерді айқындап, жазба тіл салаларының даму бағытын белгілейді. Ал тарихи грамматика болса, жазылып қалған (жазу қолдана бастаған дәуірлердегі) ескерткіштер тілін ғана зерттеп қоймайды, жазу қолданғанға дейінгі көне дәуірлерде қолданыс тапқан тілдің сипатын баяндауға, жобалауға ұмтылады. Сондықтан тарихи грамматика өз зерттеулерін бүгінгі тілдің фактілеріне талдау жасаудан бастайды да, сол талдаудан алынған қорытындылар негізінде өткен дәуірлерге үңіледі.

2-тақырып. Лексика. Қазақ лексикасының көнетүркілік негізі.

Жоспар (қарастырылатын мәселелердің тізімі):

1. 
   Қазақтың халық тілінің қалыптасу дәуірлеріндегі тілдік тарихи
   

2. 
   Тұрақты сөз тіркестерінің (идиома, фраза) қалыптасу тарихы.
   

Tүркі тілдері лексиканың басты 6ip ерекшелігі тy6ip сөздің ықшамдылығында. Tү6ip сөздер көбінесе 6ip буынды және мағынасыз бо-лып келетін, осыдан барып өлі тү6ip туғаны, лексика тарихының этимологиямен байланыстылығы.

Қазақтың халық тілінің қалыптасу дәуірлеріндегі тілдік тарихи ескерткіштерге (М. Қашкаридың "Дивани лугати ат-тюрк) еңбегі т.б.) сүйене отырып, негізгі сөздік қордың сипатына, көлеміне жаңа сөз жасауына шолу жасау. Қазақ тіліндегі жалпы түркі тілдеріне ортақ лексика. Монғол, қазақ тілдеріне ортақ лексика. Қазақ тілінің сөздік қорында олардың алатын орны.

Халық тілі қалыптасу дәуірлеріндегі басқа тілдерден (орыс, шығыс тілдерінен) енген сөздердің сипаты. Сөз ауысудың өзге тілдерге әcepi. Араб-парсы тілдерінен сөз ауысып алудың тоқырауы, орыс тілінен сөз ауысудың тарихи мәні, лексика, грамматика, фонетиканы дамытуға әсepi.

Сөз мағынасындағы өзгеріс. Көптеген сөздердің негізгі (заттың) мағынасын жоғалтып, ауыспалы мағынада қолданылуы (шулен шуршу, шун бадасы, быщырш шигендей); көп мағыналы сөздердің туу тарихы. Омоним, синонимдер тарихы, олардың көп мағыналы сөздермен байланысы: функционалдық семантика, лексиканың мағына дамуына айғак бола алатыны.

Тұрақты сөз тіркестерінің (идиома, фраза) қалыптасу тарихы. Олардың шығу тегі жай тіркестермен байланысты екендігі. Сөздердің 6ip-6ipiмен тіркесуінде, қолданылуында шек бар екендігі. Мағына­сын жоғалтқан сөздердің идиома мен қос сөздерде сақталуы.

Лексиканың толығу жолдары.

а) сөз байытудың негізгі жолдарының 6ipi — дайын сөзді көрші тілдерден ауысып алу екендігі;

ә) байырғы сөздердің жаңа мағынаға ие болуы;

б) дыбыстық өзгерістер арқылы. Бұған сөз мағынасындағы өзгеріс,

Лексикалық сөз тудыру жолдарының тарихы.

а) Екі сөздің қосылуы арқылы жаңа ұғым, жаңа сөз жасалу тәсілі көне екендігі. Даму барысында соңғы компоненттің мағынадан ажырап, дыбыстық деформацияға ұшырауы — оны жұрнаққа айналдыратыны. Қaзipгi қазақ тілінде ондай фактілердің молдығы (к,олк,ак, — щулащ, бшек юзш — быезж, келе турган — келетугын — келе­тш). Мағыналы сөздің шылауға, шылаудың аффикске айналу процесі.

Аффикс (жұрнақ) арқылы сөз жасалу негізгі екені. Аффикстің мағыналы түбip сөзден шығуы туралы тарихи деректер.

1. 
   Тілдің қазіргі морфологиялық құрылымы
   
2. 
   Дара қосымшалардың қалыптасуы
   
3. 
   Күрделі қосымшалардың қалыптасуы
   

Тілдің қазіргі морфологиялық қүрылымы — оның динамикалық дамуының жемісі. Тіл қүрамында динамикалық дамудың нәтижесінде қалыптасқан элементтермен қатар, көне дәуірдің куөсі боларлықтай фактілер де кездеседі. Сондықтан тілдің морфологиялық қүрылымының тарихи дамуы оны туыс тілдер материалдарымен, тіддік тарихи ескерткіштер фактілерімен салыстырып зерттеу арқылы ғана емес, сол тілдің өз қүрамында қалыптасқан тілдік элементтерді зерттеу арқылы да ашылады. Қазіргі қазақ тілінің осы күнгі морфологиялық қүрылымының бүгінгі қалыпқа жету жолын да аталған өдістерді қатар қолдана отырып зерттегенде ғана айқын түсінуге болады.

Егер қазіргі қазақ тілінің фактілерін тарихи ескерткіштер фактілерімен салыстырсақ, онда бүгінгі тілімізде негізгі, я алғашқы түбір делініп жүрген біраз түбір сөздердің өзін алғашқы түбір мен өлі қосымшаға айыруға болатынын көреміз. Айталық, қазіргі тіліміздегі қартаю етістігін ескі жазбалар тіліндегі сондай сөзбен салыстырып, "Қутатқу білік "тілінде осы етістік қары (айқын етістік мәнінде) түрінде қолданылғандығын білеміз. Сонда қазіргі тіліміздегі қартай сөзінің қүрамыңдағы /и-ны байырғы түбірмен жымдасып кеткен ырықсыз етіс қосымшасы деп тануға тура келеді. Осы жай сол етістікті озімен түбірлес қария (кәрия) сьш есімімен салыстырғаңца тағы байқалады. Соңғы варианттар (қария, кәрия) қүрамында т элементі кездеспейді. Сондай-ақ, қазіргі тіліміздегі қалдық, тасқын, күрек, бақ, қайық, қысқаш сөздерін де алғашқы түбір мен "өлі" қосымшаға беліп қарауға әбден болады.

Морфологиялық элементтердің динамикалық дамуын қарастырғанда белгілі бір тілге тән түлғаларды, мүмкіңцігіне қарай, көне заман ескерткіштері фактілерімен де, туыс тілдер фактісімен де салыстыра қарау қажет. Мәселен, қазіргі қазақ тіліндегі көмектес септік түлғасының шығу тегін айқыңдау үшін осындай салыстыру қажет. Егер V—VIII ғасыр ескеркіштерінде көмектес септік мәнін бірле шылау сезі берген болса, кейінгі дөуір ескерткіштерінде осы шылау бірлен, білен түрінде кездесіп отырады.Соңғы вариант сол күйінде қазіргі түркі тіддерінің көбіңде бар. О бастағы бірле сөзінің қүрамындағы р дыбысының түсіп қалуы түркі тілдерінің тарихына жат қүбылыс емес. Ал қазақ тілінің жергілікті говорларыңда кемектес септік жалғауының -мынан (-пынан) түрі кездеседі. Сөз басыңцағы м//б сәйкестігі түркі тілдер тарихында ескіден белгілі, қазір де бар қүбылыс. Сейтіп көмектес септік жалғауы -мен-пщ о бастағы генезисі бірле шылауы екені еш күмән туғызбайды.