ПӘнінің ОҚу- әдістемелік кешені оқУ-Әдістемелік материалдар

1.Сөз және оның морфологиялық құрылымы неден тұрады?

2. Морфемалар дегеніміз не?

3. Түбір морфема мен қосымша морфемалар дегеніміз не?

4.Жұрнақтар мен жалғаулар қандай топтарға бөлінед?

Ұсынылатын әдебиеттер:

1.Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты. А., 1998.

2.Аханов К. Грамматика теориясының негіздері. А., 1972.

3.Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Алматы: Ана тілі, 1991.

4.Оралбай Н. Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. А.,2007.
8 дәріс тақырыбы: Жалғаулар, оларға тән белгілер. Көптік категориясы мен көптік жалғау. Тәуелдік категориясы және тәуелдік жалғау.
1.Жалғаулардың жалпы сипаттамасы.

2.Жалғаулардың түрлері.

3. 
   3.Жалғаулардың байланысу тәсілдері.
   
4. 
   4. Көптік категориясы мен көптік жалғау.
   
5. 
   5.Тәуелдік категориясы және тәуелдік жалғау
   

Жалғаулар сөйлемдегі жеке сөздерді өзгертіп, түрлендіру арқылы оларға белгілі грамматикалық мағына үстейтін морфологиялық формалар болып есептеледі. Қазақ тілінде жалғаулардың төрт түрі бар: көптік, тәуелдік, септік, жіктік.Көптік категориясы мен көптік жалғау. Көптік категориясы — тілдердің барлығына тән. Ол бір заттың көп затты ажырата білу үшін қолданылады. Жекелік пен көптік зат есімдер арқылы және есімдіктер (әсіресе жіктеу есімдіктері) арқылы анық байқалады. Көптік категориясының әр түрлі тілдерде өзіндік ерекшеліктері болады. Орыс тілінде тек көпше түрінде қолданылатын очки, брюки, ножницы деген сияқты сөздер казақ тілінде жекеше түрде қолданыла береді. Мысалы: көзілдірік, шалбар, қайшы.

Тәуелдік жалғау меншіктілік, тәуелдік мағынаны білдіреді. Тәуелдік жалғау жақтық мағыналы қосымша болғандықтан, ол 3 жақта анайы, сыпайы, жекеше, көпше түрде қолданылады, олардың әрқайсысының жалғауы бар, Осымен байланысты тәуелдік жалғау - қазақ тілінде сирек кездесетін көп мағыналы қосымша. Ол бір (контексте) қолданыста әрі тәуелдік мағынаны, жақтық мағынаны, жекешелік, көптік мағынаны, анайы, сыпайылық мағынаны білдіреді, мысалы, Құныңды біл, Бағаңды үқ, Адамнан да күтеріміз адамдық. (Қ.М.). Осы сөйлемдегі құныңды, бағаңды, күтеріміз деген сөздер тәуелдік жалғаудың 2-жағы мен 1-жағында қолданылған. Осындағы құныңды, бағаңды, сөздеріндегі - ың, -ің жалғаулары тәуелдік мағынаны, 2-жақ мағынасын, анайылық, жекешелік мағыналарды білдіріп тұр. Ал, күтеріміз деген сөздегі тэуелдік жалгау, 1 -жақ мағынасын, көпше мағынаны, тәуелдік мағынаны білдіреді. Тәуелдік жалғаулары сегіз қосымшадан түрады. Зат есім тәуелдік жалғауларының барлық қосымшасымен түрлене алады. Мысалы,

Осылайша сөздің тәуелдік жалғаулары арқылы түрлену жүйесі тәуелдік парадигмасы деп аталады, кейде оны морфологиялық парадигма деп те атайды. Парадигмадағы сөз түрлі түлғада түрленген грамматикалық мағыналы сөздерге жатады.

1. Жалғаулар дегеніміз не? Қазақ тілінде жалғаулардың неше түрі бар:?

3. Көптік категориясы не үшін қолданылады?

4. Тәуелдік жалғау қандай мағынаны білдіреді? Тәуелдік парадигмасы дегеніміз не?

1.Қазақ тілінің грамматикасы Алматы,1967

2.Қазақ грамматикасы Астана, 2002

3.Маманов Ы.Қазіргі қазақ тілі Алматы,1966

4. Ысқақов А.Қазіргі қазақ тілі. Морфология Алматы, 1991
9 дәріс тақырыбы: Септік жалғауы, тарихы, зерттелуі. Жіктік жалғау, зерттелуі, тарихы, оның мағынасы, жалғаулары, синтаксистік қызметі.
1. Септік категориясы және септік жалғауы, тарихы, зерттелуі.

2.Септеудің екі түрі: жай және тәуелді септеу, оларға тән ерекшеліктер.

3.Атау септігі, сұраулары, синтаксистік қызметі.

4. Ілік септігі, табыс септігінің жалғаулы және жалғаулықсыз қолданылуы.

5. Барыс септігі, жатыс септігі, көмектес септік оның мағынасы, сұраулары, жалғаулары, синтаксистік қызметі.

6. Жіктік жалғау, зерттелуі, тарихы, оның мағынасы, жалғаулары, синтаксистік қызметі.

Жіктік жалғау - қимыл-әрекеттің, істің жақтық мағына арқылы кімге қатысты екенін білдіретін қосымша. Осымен байланысты жіктік жалғауы сөйлемде баяндауыш сөзге жалғанып, қимыл-әрекеттің, істің иесі бастауышпен оны байланыстырады. Ал баяндауыш негізінен етістіктен болатындықтан. жіктік жалғауы көбіне етістікке жалғанады, бірақ жіктік жалғауы баяндауыш болған басқа сөз таптарына да жалғана береді. Мысалы, Мен ақынмын, жалынмын, Шапшып көкке тиемін. (М.Ж.).

Жіктік жалғаулары жалғанған сөзіне жақ мағыналарын, жекешелік, көпшелік мағынаны, анайылық, сыпайылық мағыналарын үстейді, қосады. Бұл мағыналар жіктік жалғау жүйесінде әр түрлі қосымшалар арқылы беріледі. Жіктік жалғаулардың сөзді түрлеңдіру жүйесі жіктік жалғау парадигмасы деп аталады.

Бақылау сұрақтары:

1. Септік категориясы қай сөздерге тән?

2. Қазақ тілінде неше септік бар?

3. Қазақ тіліндегі әр септіктің әрқайсысы қандай грамматикалық мағына береді, ол қандай қызмет атқарады?

4. Жіктік жалғау дегеніміз не?

Ұсынылатын әдебиеттер:

1.Қазақ тілінің грамматикасы Алматы,1967

2.Қазақ грамматикасы Астана, 2002

3.Маманов Ы.Қазіргі қазақ тілі Алматы,1966

4. Ысқақов А.Қазіргі қазақ тілі. Морфология Алматы, 1991
10 дәріс тақырыбы: Сөз формалары және олардың жасалу тәсілдері мен түрлері.
1. Сөз формалары және олардың түрлері.

2.Сөздің негізгі түрлері. Құрамына қарай жалаң және күрделі сөздер.

3. Жалаң сөздер: негізгі және туынды түбір туралы. Қазақ тіліндегі негіз бен түбір ұғымдары. Негізгі түбір және түбір морфема ұғымдары.
Сөз формасы деп оның (сөздің) морфологиялық құрамындағы бөлшектерінің, синтаксистік байланыс-жалғас тәсілдерінің өзара бір-бірінен ерекшеленіп бөлінерліктей және соған орай қосымша мағыналарды білдірерліктей әр алуан түрлерін айтамыз. Сөздерді түр-тұрпатына, тұлғаларына қарай айқындау кеңестік дәуірдегі қазақ тіл білімінде алғашқы күндерден бастап-ақ оқыту ісіне арналған грамматикалар мен оқулықтар жүйесінде дараланып көрсетіле бастаған. Ал оның ғылыми талдау жасалып, тілдік зерттеу негізінде теориялық анықтамаға ие болуы 30- жылдардан бастап айқындалған деп айтуға болады. Сөз тұлғасы (немесе сөздің түрлері) жайында еңбектер сан жағынан көп емес. Бұл мәселе жөніндегі арнайы пікірлерді біз Қ. Жұбанов, А. Ысқақов, Ә. Қайдаровтың еңбектерінен кездестіреміз. Қазақ тілінде сөз формалары морфологиялық, синтаксистік тәсіл арқылы да жасалады. Сөздер формалық нұсқаларына қарай жалаң және күрделі сөздер болып екіге бөлінеді.

Жалаң сөз деп құрамында бір ғана негізгі түбір бар сөздерді айтамыз да, күрделі сөз деп құрамында ең кемінде екі не одан да көп негізгі түбір бар сөзді айтамыз Жалаң сөз дегеніміз — құрамында түбір сөздер мен түбірге жұрнақ жалғану арқылы жасалған туынды түбір сөздер. Мысалы: бас, бастық, басшы, басқар, басқарма деген сөздердің бәрі бірдей түбір сөздер емес, — түбірлес сөздер.Олардың ішінен тек бас деген сөз ғана түбір сөз болады. Жалаң сөздер іштей түбір сөз және туынды сөз болып бөлінсе, күрделі сөз ішінара біріккен сөз, кіріккен сөз, қос сөз, қысқарған сөз болып бөлінеді. Сөздің өз алдына тұрып мағына бере алатын, әрі қарай бөлшектеуге келмейтін түпкі мағыналы бөлшегі, түбір немесе негізгі түбір, немесе түбір сөз деп аталады.М/ы: бас, бастық, басшы, басқар, юасқарма дегендердің бәрі бірдей түбір сөздер емес, түбірлес сөздер.

Туынды сөздер деп, жұрнақтар арқылы негізгі түбірлерден өрбіген сөздерді айтамыз. Туынды түбірге сөзжасамның синтетикалық тәсілі арқылы жасалған туынды сөздер ғана жатады.

Бақылау сұрақтары:

1. Сөз формасы дегеніміз не?

2. Қазақ тілінде сөз формалары қандай тәсіл арқылы жасалады?

3. Сөздер формалық нұсқаларына қарай қалай бөлінеді?

4. Жалаң сөз, күрделі сөз дегеніміз не?

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Алматы: Ана тілі, 1991.

2. Оралбай Н. Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. А., 2007.

3. Қазақ тілінің грамматикасы. Алматы,1967

4. Қазақ грамматикасы Астана, 2002

5. Маманов Ы.Қазіргі қазақ тілі Алматы,1966

11 дәріс тақырыбы: Күрделі сөздер–лексика-грамматикалық единицалар.
1. Күрделі сөздердің түрлері.

2. Біріккен сөз, олардың басты белгілері.

3. Кіріккен сөздердің пайда болуындағы фонетикалық факторлардың маңызы.

4. Қос сөздер, сипаттары, түрлері: қайталама қос және қосарлама қос сөз. 5. Қысқарған сөздер және олардың түрлері, олардың жасалу жолдары,

Күрделі сөз дегеніміз –синтаксистік қатынастарын жоғалтып, семантикалық мағынасы жағынан да, грамматикалық қызметі жағынан да тұтас бір бүтін тұлға ретінде қалыптасқан тіркес.

Біріккен сөз деп компоненттері мағына жағынан да, форма жағынан да елеулі өзгерістерге ұшырамай-ақ, өз ара бірігіп, жинақталған бір тұтас лексика-семантикалық мағына білдіретін күрделі сөзді айтамыз.

Мысалы: Тасбақа, Екібастұз т.б.Кіріккен сөз деп компоненттерінің я біреуі, я екеуі де бірдей әуелгі өз мағыналарынан айрылып, тұтасымен тұрып басқа бір жалпы мағына білдіретін күрделі сөздерді айтамыз. Мысалы: Сексен, тоқсан, әкел, биыл.

Белгілі бір қоғамдық ұйымдар мен мекемелердің атауын қысқартып жазуды қысқарған сөздер деп атаймыз. Мысалы: ҚазМПУ, АҚШ, ҚазССР. Қос сөздер қайталама және қосарлама болып екіге бөлінеді.

Қайталама қос сөздер белгілі бір сөздің я қосымшасыз, я қосымшалы түрінің екі рет қайталануы арқылы, я сол сөздің не бір дыбысының немесе бір буынының өзгеріп қайталануы арқылы жасалады. М. Мая-мая, бара-бара, қап-қара т.б.

Қосарлама қос сөздер лексикалық мағынасы басқа-басқа екі түрлі сөзден құралады. М. Ата-ана, үлкен-кіші, ертелі-кеш т.б.

Бақылау сұрақтары:

1.Күрделі сөз деген не?

3. 
   2.Күрделі сөздердің түрлері?
   
4. 
   3. Біріккен сөз, кіріккен сөздер дегеніміз не?
   
5. 
   4. Қос сөздердің қайталама және қосарлама түрлері дегеніміз не?
   

1.Қазақ тілінің грамматикасы. Алматы,1967

2.Қазақ грамматикасы Астана, 2002

3.Маманов Ы.Қазіргі қазақ тілі Алматы,1966

4. Ысқақов А.Қазіргі қазақ тілі. Морфология Алматы, 1991
№4 модуль. Сөз таптары және олардың морфологиялық құрылымы.
12 дәріс тақырыбы: Сөз таптары, оларды таптастырудың ұстанымдары.

1.Қазақ тіліндегі сөздерді семантикалық, морфологиялық белгілеріне қарай бөлу.
2. Атаушы сөздер, олардың ерекшелігі.
3. Көмекші сөздер, оларға тән белгілер. Одағай сөздердің белгілері.
4. Сөз таптарының зерттелуі.

Тілдегі сөздерді топтастыру мәселесі тіл білімі ғылымында алғашқы грамматикалардан басталған. Аристотельдің сөздерді есім және етістік деп бөлгені белгілі. Бір тілдін өзінде сөздер әр заманда түрліше таптастырылып отырғаны белгілі. Мәселен, 1914 жылы баспадан шыққан А.Байтұрсыновтың "Тіл құрал" атты оқулығында сөздерді алдымен атауыш сөздер, шылау сөздер деп екі үлкен топқа бөлген. Ахмет Байтұрсынов "Тіл құралдың" 1915 жылғы басылымында сөз таптары туралы пікіріне біраз өзгерістер енгізген. Сөздерді 9 топқа бөлген: зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік, үстеу, демеу, жалғаулықтар, одағай.

Қ.Жұбанов тілдегі сөздерді басқаша таптастырады. Ғалым сөз атаулыны мүшелі, мүшесіз деп екі топқа бөліп, мүшелі сөздерді түбір және шылау деп бөледі де, мүшесіз сөздерге одағайды жатқызады. Ал түбір сөздерді зат есім, сын есім, сан есім, мезгіл, мекен есімі (қазіргі үстеу), орынбасар (қазіргі есімдік), етістік. Бұл пікір ғылымда орын алып, әбден қалыптасты.

Бұл сөз таптарын А.Байтұрсынов белгілеген, тек Байтұрсынов екі сөз табы деген жалғаулық пен демеулікті Қ.Жұбанов қосып, шылау атағаны ғылымда орнықты. Бұл 8сөз табы қазақ тілі грамматикаларында 1952 жылға дейін өзгеріссіз қолданылып келді. 1952 жылы А.Ысқақов оған еліктеуіш сөздерді қосты. 2002 жылға дейін 9 сөз табы танылып келді. Тек 2002ж. "Қазақ грамматикасында" модаль сөздер сөз табы ретінде қосылып, онда 10 сөз табы берілген.

Сөз табы деп жалпы лексика-грамматикалық сипаттары мен белгілері бәріне бірдей ортақ болып келетін сөздер тобын айтамыз. Қазақ тіліндегі барлық сөздер семантикалық және морфологиялық белгілеріне қарай, ең алдымен үш топқа бөлінеді. Олар- атаушы сөздер, көмекші сөздер және одағай сөздер. Атаушы сөздер есімдер және етістіктер деген топтарға бөлінсе, есімдердің өзі атаушы есімдер және үстеуші есімдер болып жіктеледі.Атаушы есімдер іштей зат есім, сын есім, сан есім, есімдік деген сөз таптарына сараланса, үстеуші есімдер іштей үстеу сөздер мен еліктеу сөздерге бөлінеді. Көмекші сөздер ерекшеліктеріне қарай жалғаулықтар, септеуліктер, демеуліктер деп аталатын топтарға бөлінеді.

Бақылау сұрақтары:

1.Сөздер морфологиялық және семантикалық белгілеріне қарай нешеге бөлінеді?

2. Сөз таптары дегеніміз не?

3.Қазақ тіліндегі грамматикаларда сөздерді таптастыруды кім, қашан бастады?

4. Құдайберген Жұбанов сөздерді қалай таптастырды?

Ұсынылатын әдебиеттер:

1.Қазақ тілінің грамматикасы Алматы,1967

2.Қазақ грамматикасы Астана, 2002

3.Маманов Ы.Қазіргі қазақ тілі Алматы,1966

4. Ысқақов А.Қазіргі қазақ тілі. Морфология Алматы, 1991
13 дәріс тақырыбы: Зат есімнің лексика-семантикалық сипаты.

1.Адамзат, ғаламзат есімдері, оларға тән ерекшеліктер.

2. Жалпы мен жалқы есім, бұлардың семантикалық-морфологиялық сипаты.

3. Көптік мәнді білдіретін зат есімдер.

4. Эмоционалды-экспрессивті мәнді зат есімдер, жасалу жолдары.

5. Көмекші есімдердің қолданылу ерекшелігі.

Зат есім - жалпы грамматикалық мағынасы бойынша заттық ұғымды білдіретін сөздерден тұратын, олардың сандылық, тәуелдік, септік, категориялары бар, баяндауыш қызметінде жақ категориясының көрсеткіштерімен түрленетін сөз табы. Заттық ұғым-зат есім сөздердің лексикалық мағыналарынан абстракцияланған зат есім сөздердің бәріне ортақ мағына. Сөздерді таптастыру ұстанымының 2-түрі бойынша сөз табының грамматикалық құрылымына, грамматикалық сипатына мән беріледі. Бұл ұстаным бойынша зат есімнің сандылық категориясы, тәуелдік, септік категориялары мен олардың көрсеткіштері зат есім сөздердің морфемдік құрамын басқа сөз таптарынан ажырататын белгі қызметін атқарады. Себебі бұл категориялар басқа сөз табында жоқ. Сондықтан олар зат есімнің морфологиялық белгісі деп те аталып жүр. Зат есімді жеке сөз табы деп тану, ажыратудың 3-ұстанымы оның синтаксистік қызметіне байланысты. Зат есім сөздердің негізгі синтаксистік қызметі - бастауыш, толықтауыш болу. Зат есімнің қай-қайсы болсын заттық ұғымды білдіргендіктен, олар негізінен алғанда, біркелкі болғандарымен іштей нақтылық және абстрактілік, жалпылық және жалқылық, даралық және жинақтылық, жекелік және топтық сияқты семантикалық категорияларды қамтиды. Зат есімдердің ішінде даралау және жинақтау ұғымын білдіру қабілеті де жоқ емес. Зат есімнің ішінде өздеріне тән семантикалық және грамматикалық ерекшеліктері бар кейбір топтар да жоқ емес. Ондай, семантикалық және грамматикалық ерекшеліктері бар топтарға: адамзат және ғаламзат есімдерін, жалқы есімдерді, көптік мәнді есімдерді эмоциялы-экспрессивтік зат есімдерді, көмекші есімдерді жатқызуға болады.

Көмекші есімдер — негізгі сөздерге телене жұмсалып, олардың кеңістікке (мекенге), уақытқа (мезгілге) қатысын толықтырып, нақтылап тұратын сөздер. Оған алд, арт, аст, қас, маң, жан, іш, туп, сырт, бас, бет, шет, түс, бой сияқты толық лексикалық мағынасы жоқ сөздер жатады. Көмекші есімдер мекенді, заттың жақын-апыстығы (ауылдың шеті, жаны, төңірегі, маңы)\ қыры (көпірдің асты, үсті, бойы); аралығы (екі үйдің ортасы, екі көшенің арасы) тұрғысынан саралап атайды.

1.Зат есімді сөз табы деп таптастырудың ұстанымдары қандай?

2.Зат есімнің негізгі синтаксистік қызметі не?

3. Көмекші есімдер дегеніміз не?

1.Қазақ тілінің грамматикасы Алматы,1967

2.Қазақ грамматикасы Астана, 2002

3.Маманов Ы.Қазіргі қазақ тілі Алматы,1966

4. Ысқақов А.Қазіргі қазақ тілі. Морфология Алматы, 1991
14 дәріс тақырыбы: Зат есімнің лексика-грамматикалық сипаты. синтаксистік қызметі, мағыналық топтары. Көмекші есімдер.

1. Зат есімнің грамматикалық ерекшеліктері.

2. Зат есімнің морфологиялық сипаты. Зат есімдердің құрылымы туралы.

3. Зат есімнің синтаксистік қызметі.

1. 
   Негізгі түбір зат есімдер. Мысалы, аға, ана, әке, ана, су, ағаш, тоғай т.б. Негізгі түбір сөздер грамматикада негізгі морфема деп те аталады, өйткені негізгі түбір зат есімдердің құрамын бөлшектеуге болмайды, ол бІр морфемадан тұрып, лексикалық мағынаны білдіреді. Олар сөйлемге біртұтас лексема, сөз ретінде кіреді.
   
2. 
   Сөйлемде туынды түбір зат есім сездер қолданылады. Олардың құрамы негізгі түбір мен сөзжасамдық жұрнақтан құралады (дәрігер), кейде туынды түбір сездің құрамында бірнеше сөзжасамдық жұрнақта болады (ег-ін-ші—лік), бұл туынды түбір сөздің туыңды түбір уэждеме сөзден жасалуына байланысты.
   

Туынды туынды зат есімдердің жасалуына зат есім, сын есім, сан есім, етістік сөздер негіз болады. Осы сөз таптарының сөздерінің негіз болуы арқылы жасалған туынды түбір зат есім сөздер туынды түбір сөздер болып саналады.

Туынды зат есім сөздерге тіліміз өте бай. Зат есімнің сөзжасамында барлық тәсілдердің белсенді кызмет атқаруы туынды зат есім сөздердің молдығына әсері бары сөзсіз. Сондықтан туынды зат есімдердің ішінде туынды сөздердің барлық түрлері бар. Синтетикалық тәсіл арқылы жасалған туынды түбірлер, аналитикалық тәсіл арқылы жасалған күрделі сөздердің барлық түрі, лексика-семантикалық тәсіл арқылы жасалған туындылар тілде баршылық.

Туынды зат есім сөздердің түрлі тәсілдер арқылы жасалуына байланысты туынды зат есім сөздердің құрамы да алуан түрлі. Туынды зат есімдердің жасалуында негіз сөз кызметін зат есім сөздермен бірге басқа сөз таптары да атқара береді.

Туынды түбір зат есімдердің жасалуына зат есім, сын есім, сан есім, етістік сөздер негіз болады. Осы сөз таптарының сөздерінің негіз болуы арқылы жасалған туынды түбір зат есім сөздер туынды түбір сөздер болып саналады.Туынды түбір зат есім сөздерді жасайтын тілде 110 шамалы жұрнақ бар. Олар құрамы, мағынасы, қызметі жағынан алуан түрлі.

Жалаң жұрнақтар деп құрамы бөлшектеуге келмейтін жұрнақтар аталады. Мысалы, -шы, -ші, -кер, -гер, тыр, -тір, -ыр, -ес, -ық, -ша, -сын сияқты т.б. жұрнақтар бір морфемадан тұрады, сондықтан олардың құрамы бөлшектенбейді. Құранды жұрнақтар деп құрамы ең кемі екі морфемадан тұратын жұрнақтар аталады. Мысалы, -шылық, -шілік, -қыншақ, -ынды, -палық, -малық, -мшы, -нда жұрнақтарының құрамы екі морфемадан тұрады, яғни олар бұрын екі жүрнақ болған.

1. 
   Зат есім сөзжасамында сөзжасамдық тәсілдердің бәрі
   белсенді қызмет атқара ма?^.
   
2. 
   Зат есімнің сөзжасамдық бірліктері қандай?
   
3. 
   Зат есім неге үнемі туынды сездермен толығып отырады?
   
4. 
   Зат есімдегі туынды зат атаулары неге түрлі-түрлі?
   

1. 
   Аханов К. Күрделі сөз және оған тән белгілер. Алматы, 1972ж.
   
2. 
   Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі. Алматы, 1989ж.
   
3. 
   Қалиев Ғ. Қазақ тілінің сөзжасам мәселелері. Алматы, 20002ж.
   
4. 
   Салқынбай А. Қазақ тілінің сөзжасамы. Алмаы, 2003ж.
   
5. 
   Сарбалаев Ж. Сөзжасам мәселелері. Алматы, 2002ж.
   

15 дәріс тақырыбы: Зат есімдердің сөзжасамы.

2. Есімдерден зат атауын жасайтын жұрнақтар

3. Етістіктен зат атауын жасайтын жұрнақтар.
Зат есімнің сөзжасамдық жұрнактарының ішінде мұндай көп мағыналы жұрнақтар бірсыпыра -ым, ім, -дақ, -тақ, -шық, -шік, -мыс, -міс, -ма, -ме, -ба, -бе т.б. -Ым, -ім жұрнағы математикалық терминді білдіреді: бөлім, алым, заттық ұғымды білдіреді: білім, өлім, өсім, өнім, тыйым, мөлшер мәнді білдіреді: шақырым, тұтам, тамаққа қатысты ұғымды білдіреді: жем, тілдік термин жасайды: сөйлем, мекен мәнді білдіреді: жайылым, бөлім.-дақ, -пақ, -тақ. Бұл жұрнақ тамақ атауын жасайды қуырдақ, нактылы зат атауын жасайды суыртпақ, қидақ.

-шык, -шік нақтылы зат атауын білдіреді: ойыншық, қапшық, кішірейту мәнін білдіреді: көлшік, үйшік, өсімдік атауын білдіреді: жуашық. -мыс, -міс нақтылы зат атауларын жасайды: тарамыс, тұсамыс, дерексіз ұғымды зат атауларын жасайды: болмыс, тұрмыс, қылмыс, өсімдік атын жасайды: жеміс.

Өнімді жұрнақтар деп тілге талай туынды зат атауын берген, қазір де сөзжасамдық қызметін жоғалтпаған жұрнақгар аталады. Зат есімнің сөзжасамдық жұрнақтарының басым көпшілігі өнімді жұрнактарға жатады. Олардан мыналарды атауға болады :

Өнімсіз жүрнақтар да бірсыпыра, олардың біразы ғана келтірілсек.

-гек діңгек, -деу белдеу, -шын құлакшын, -кір түпкір,-арт мұзарт, -қат жарақат -пек пішпек, -лғы жоралғы, -еке бәсеке, -қа кырка -анак шұқанақ, -қалаң шатқалаң, -ақай итақай, -пан балапан, -қай алаңқай.

Туынды зат атауларын жасауға жұрнақпен қатар негіз сөз де қатысады. Туынды зат атауларына түрлі сөз табының сөздері негіз болады, олар зат есім, сын есім, сан есім, еліктеуіш сөздер, етістік Олардың жұрнақтарында да айырма бар. Ол айырма есім сөздер мен етістік арасындағы жұрнақтарда анық байқалады. Сондықтан оларды бөліп қарастырған дұрыс. Олар: 1) есім сөздерден зат атауын жасайтын жұрнақтар, 2) етістіктен зат атауын жасайтын жұрнақтар.

Есімдерден зат атауын жасайтын жұрнақтар 1. Лексикалық мағынаны өзгертетін жүрнақтар

Лексикалық мағынаны өзгертетін зат есімнің сөзжасамдық жұрнақтарының мағынасы түрлі-түрлі, оларды түгел көрсету мүмкін емес.Біз солардың ішіінен 13 мағыналық түрін берсек.

1 Мамандық мәнді жұрнақтар

Кәсіп, мамандық мәнді сөз жасау тілде қай заманнан бері бар. Казір тілде мамандық мәнді мынандай жұрнақтар бар: -шы/-ші, -кер/-гер, -паз, -пан, -юш, -лык/-лік. Бұл жұрнақтар мамандық атауын жасап, белгілі бір кәсіппен шұғылданатын адамды білдіреді.

Мысалы, Әнші,дәрігер, аспаз арбакеш. Бұл жұрнактардың бәрі қазір тілде бірдей қызмет атқармайды. Бұлардың ішінде -шы/-ші, -кер/-гер жұрнақтары өнімді қызмет атқарады. Кейінгі кезде -кер/-гер жұрнағының қызметі бетсенділікке көшті. Мысалы, жүлдегер, сәулеткер т. б.

2 . Орын-жай мәнді жұрнақтар. Тілде ел түрағын, орын-жайды білдіретін жұрнақтар бар. Олар -стан, -кент, -кент жұрнағы да мекен атауларын жасайды. Мысалы, Жаркент, Манкент, Шымкент.

-хана мекеме, орын-жай мағынасын білдіреді. Бұрын өнімсіз саналатын бүл жұрнақтың қазір өнімділігі артып келеді.

3.Лауазым атаулары мәнді жұрнақтар.

Билік, лауазым мәнін тудыратын жұрнақтар -дык/-тық,

-лық/-лік патшалық, хандық, сұлтандык, болыстык, әкімдік, төрелік, ұлықтык, билік, бектік. Бұл лауазым атаулары қазір ескірген. Бірақ бұл жұрнақ арқылы жасалған лауазым атаулары қазір де бар. Мысалы, бастық, министрлік, офицерлік, адвокаттық, капитандық т. б

4 Кісі аттарын жасайтын жұрнақтар.

Кісі аттарында жиі кездесетін біраз жұрнақтар бар. Олар -зада, -қан, -жан, -бай, -бек.-зада, -зат Мысалы, Гүлзада, Бекзада, Асылзада т б.

5. Салт-дәстүрге қатысты атаулар жасайтын жұрнақтар
-лык/-лік, -дык/-дік, -тық/-тік құдалық, базарлық, калыңдық т.б.
-ын үрын бару .

6 Туыстық атаулар жасайтын жұрнақтар

-лык/-лік, -дық –дік, -тык/-тік ағалық, жиеңдік, туыстық, токалдық туыстас, қаңдас .

7 .Тағам атауларын жасайтын жұрнатар:

-дык, түздык, уыздык

-не сірне

8. Дене мүшелері атауларын жасайтын жұрнақтар:

-тық, шоқтык, колтық, шашылық, кекілдік.

9. Мезгіл атауларын жасайтын жұрнақ:

- лық апталық, күздік, айлық, жетілік, жылдык, қыстық т. б

10. Дерексіз мәцщ зат атауларын жасайтын жүрнак.
-лық-лік, -дык/-дік, -тык/-тік ғұламалық, әзәзілдік, зұлматтық.
-ым/-ім, -м қайрым, мейрім қарым

-шілік/-шылық кәріпшілік, мүмкіншілік, бейбітшшк, шүкіршілік, адамшылык, әурешілік.