ПӘннің ОҚУ-Әдістемелік кешені «Бейорганикалық химия-2» пәні

мамандығы үшін

Семей

1. 
   Глоссарий
   
2. 
   Дәрістер
   
3. 
   Зертханалық және практикалық сабақтар
   
4. 
   Білім алушының өздік жұмысы
   

1. 
   Авогадро тұрақтысы N_A - кез келген жүйенің ( N ) бөлшектер санының жүйе заттарының мөлшеріне қатынасы n: N/n = N_A моль^-1 = 6,0210²³ моль^-1.
   
2. 
   Адиабатты процесс – сыртқы ортамен алмасу процесі жүрмейтін процесс.
   
3. 
   Атомдық (электрондык) орбиталь ( АО) - квант сандарының белгілі мәндеріне сәйкес келетін электрон күйі.
   
4. 
   Гетерогенді жүйелер – бөліктің айырым бетімен бөлінетін заттар жиынтығы.Мысалы, СаСО₃(қ) және СО₂(г).
   
5. 
   Гомогенді жүйе – бөліктің айырым беті болмайтын зат немесе заттар жиынтығы (ерітінділер, газдар қоспасы, ыдыстағы газ, мұз не металл кесегі,т.б.).
   
6. 
   Жүйе – зерттеу үшін, кеңістіктен және қоршаған ортадан жекелей алынған бөлщек.
   
7. 
   Заттың эквиваленті - 1 моль сутегі атомдарымен (0,5 моль оттегі атомдарымен) қосыла алатын не сондай сутегі ( оттегі ) атомдарының мөлшерін химиялық реакцияларда ығыстырып шығара алатын мөлшері.
   
8. 
   Иондану энергиясы: атомнан электронды жұлып алу үшін жұмсалатын энергия, эВ (1 эВ = 96,48 кДж/моль). Келесі электронды жұлып алуға көбірек энергия қажет,себебі оң зарядтың мәні артады: І₁  І₂  І₃ 
   
9. 
   Изотонды коэффициент – іс жүзіндегі қысым, қайнау, қату температураларының өзгеруі, олардың теориялық мәндерінен қанша есе артық екенін көрсетеді.
   
10. 
    Ішкі энергия – жүйенің толық энергиясы, яғни жүйені құрған бөлшектердің зат мөлшерінің толық энергиясы.
    
11. 
    Моль – заттың мөлшерінің бірлігі, көміртегі-12 атомының 0,012 кг массасындағы атомдар санына тең, яғни 6,02 10²³ .
    
12. 
    Парциалды қысым - газдар қоспасының жалпы қысымының сол газға келетін үлесі.
    
13. 
    Фаза – бірдей физикалық, химиялық қасиеттері бар және жүйенің басқа бөлімдерінен бөліп алынған біркелкі беттік қабаттан тұратын бөлік.
    
14. 
    Химиялық кинетика – химиялық реакцияның жылдамдығы мен механизмі туралы ілім.
    
15. 
    Эквивалент масса – заттың 1 эквивалентінің массасы.
    
16. 
    Электрондық аналогтар - элементтердің валенттілік электрондары элементтерге қатысты жалпы формуламен сипатталатындай болып орбиталдарға орналасады.
    
17. 
    Электртерістік ( ЭТ) – элемент атомының химиялық қосылыста басқа элементтің электрондық тығыздығын өзіне ығыстыра алатын қабілеттілігін көрсететін мән.
    
18. 
    Электрон қосылғыштық энергиясы: Бос атомға электрон қосылуы үшін қажет энергия, эВ. Оның мәні оң да, теріс те (теріс мән асыл газдар мен кей элементтерде) болады. Электрон қосылғыштық энергиясы ең көп галогендер мен оттегі.
    
19. 
    Энтальпия – қысым тұрақты болған жағдайдағы (изобаралық процесс кезіндегі) жылу эффектісі
    
20. 
    Энтропия – бөлшектің қозғалысын сипаттайтын заттың қасиеті, ретсіздік дәрежесі.
    

1. 
   Сутегі, cу, жалпы сипаттамасы, қасиеттері, қолданылуы.
   
2. 
   Фтор, хлор, жалпы сипаттамалары, қасиеттері, қолданылуы.
   
3. 
   Бром топшасы, жалпы сипаттамалары, қасиеттері, қолданылуы.
   

Сутек периодтық жүйенің бірінші элементі. Сутек атомы тек қана екі бөлшектен – протоннан және электроннан тұрады.

Сутек атомының электрондық қауызының құрылысының ерекшелігіне сай оны периодтық жүйеде I не IV топқа орналастырады.

Сутек пен металдар бейметалл элементтермен қуатты әрекеттесіп түзілетін қосылыстарда +1 тотығу дәрежесін көрсетеді.

Сутек пен галогендердің атомдарында олардан кейін тұрған инертті газдардың электрондық конфигурациясына дейін бір-бір электроннан жетпейді. Осыған байланысты олар тотықтырғыштық қасиетке ие болады және -1 тотығу дәрежесін көрсетеді.

Жалпы сутек сілтілік металдарға қарағанда галогендерге ұқсастау. Сутек те, галогендер де бейметалл элементтерге жатады, иондану энергиялары жарқын. Молекулалары екі атомнан тұрады, қосылыстарында байланыс көбінесе коваленттік полюсті, жай заттар ретінде кез келген агрегаттық күйінде олар электр тогын өткізбейді. Осыған қарамастан сутек пен галогендерді толық ұқсастар деуге болмайды. Себебі, сутек пен галогендердің молекулалық орбитальдарының ешқандай ұқсастығы жоқ.

Табиғи сутек – үш изотоптың қоспасы: протий ₁H, дейтерий ²₁H (немесе ²₁Д) және тритий ³₁H (немесе ³₁T). Протий мен дейтерийдің ядролары тұрақты. Тритий – β-радиоактивті изотоп, оның жартылай ыдырау периоды T_1/2=12,26 жыл. Тритий космос сәулелерінің әсерінен атмосферада жүретін ядролық процестердің нәтижесінде түзіледі. Оны жасанды жолмен мына реакция бойынша алады: ⁶₃Li + ¹₀n → ⁴₂He + ³₁H

Сутектің изотоптарының мөлшерлерінің сандық қатынастары – 1,0 : 1,46^.10^-5 : 4,0^.10^-15.

Сутекке, Н₂ молекулаларында ядролық спиндердің әртүрлі бағытталуына байланысты аллотропияның ерекше бір түрі тән. Газ күйінде ол орто-сутектен (атомдарының ядроларының спиндері бір жаққа бағытталған) және пара-сутектен (спиндері қарама-карсы бағытталған) тұрады. Ауаның температурасында тепе-теңдік жағдайындағы қоспада ~75% орто- және ~25% пара-сутек болады.

Сутек молекуласының түзілу энтальпиясының мәні жоғары болғандықтан (435 кДж/моль), ол тек қана 2000-2500⁰С аралығында ыдырай бастайды.

Өндірісте сутекті негізінде табиғи және қосалқы газдардан, көмірді газдандырған кезде шығатын өнімдерден және кокс газынан алады.

Сутекті алудың әдістерінің бірі – су буының метанмен (табиғи газдың негізгі компоненті) және көміртек (II) оксидімен (реакция өнімі) өршіткі қатысында өтетін әрекеттесуі (конверсия):

800⁰C

СН₄ + Н₂О ↔ CO + 3H₂, ΔH⁰₂₉₈ = 206,2 кДж;

(Ni)

СО + Н₂О ↔ CO₂ + H₂, ΔH⁰₂₉₈ = -41,2 кДж

(Fe₂O₃)

Түзілген көмірқышқыл газын қысыммен берілген сумен және сілтілердің ерітінділерімен сіңіріп алады.

Сутекті көмірсутектерін толық тотықтырмау жолымен де алады:

2СН₄ + О₂ ↔ 2СО + 4Н₂, ΔH⁰₂₉₈ = -71,3 кДж

Метан конверсиясының эндотермиялығының әсерін азайту үшін соңғы процестің экзотермиялығын пайдаланады. Ол үшін табиғи газды су буымен және оттекпен араластырып, реакцияны мынадай схема бойынша өткізеді:

850⁰C

3СН₄ + О₂ + Н₂О ↔ 3СО + 7Н₂

Көмірсутектердің қорының азаюына орай сутекті су буынан қызған көмірдің (кокстың) әсрінен алу әдісі үлкен маңызға ие болып отыр: C + H₂O ↔ CO + H₂, ΔH⁰₂₉₈ = 131,3 кДж

Бұдан шыққан генеоатор газының құрамында басқа да газдар (СО₂, СН₄ т.б.) болады.

Сутекті алудың электрохимиялық тәсілі судың электролизі болып табылады. Таза су іс жүзінде электр тогын өткізбейтіндіктен оған элетролиттер қосады. Электролит ретінде КОН ~30%-ды ерітіндісін пайдаланады; темірден жасалған катод пен никельден жасалған анод асбесттен жасалған диафрагмамен бөлінеді. Электродтарда мынадай процестер өтеді:

катод: 4H₂O + 4ē → 2H₂↑ + 4OH^-

анод: 4OH^- - 4ē → O₂ + 2H₂O

Алынатын сутек өте таза болғандықтан оны майларды және басқа заттарды катализдік жолмен гидрогендеу үшін жұмсайды. Суды электролиз әдісімен ыдыратуға көп энергия жұмсалады.

Сутекті лабораторияда алудың бірнеше жолдары бар. Олардың ішінде ең жиі қолданылатыны мырыштың тұз немесе күкірт қышқылының сұйытылған ерітіндісімен әрекеттесуі: Zn + 2HCl = ZnCl₂ + H₂↑

Бос күйінде сутек түссіз, иіссіз және дәмсіз газ. Сутек газдардың ішінде ең жеңілі. Ол тікелей тек қана фтормен және хлормен (жарықта) әрекеттеседі: H₂(г) + Сl₂(г) = 2HCl Жоғарырақ температурада сутек көптеген элементтермен әрекеттеседі: 2H₂(г) + O₂ (г) = 2H₂O

Сутектің электртерістігінің мәні 2,1; реакцияларда ол тотықтырғыш та, тотықсыздандырғыш та бола алады.

Сутектің бейметалдарға ұқсайтын тотықтырғыштық қасиетін өте активті металдармен әрекеттескенде көруге болады: 2Na + H₂ = 2NaH

Сутектің тотықсыздандырғыштық қабілетін кейбір жай заттарды олардың оксидтерінен не галогенидтерінен бөліп алуға пайдаланады: CuO + H₂ = Cu + H₂O; VCl₂ + H₂ = V + 2HCl

Ол Cu, Pb, Ag сияқты металдарды тұздарының ерітіндісінен ығыстырып шығарады.

Сутек реакцияларға тотықтырғыш ретінде қатысқанда гидридтер түзеді. Ковалентті гидридтер метан СН₄, силан SiH₄, AsH₃, SbH₃.

Ионды гидридтер LiH. Химиялық табиғаты жағынан иондық гидридтер – негіздік қосылыстар. Гидридтердің гидролизі: SiH₄ + 3HOH = H₂SiO₃ + 4H₂; KH + HOH = KOH + H₂

Тұз тәрізді гидридтер ауадағы оттекпен тотығады: CaH₂ + O₂ = Ca(OH₂)

Қышқылдық және негіздік гидридтер өзара әрекеттеседі: LiH + BH₃ = Li[BH₄]

Екідайлы гидридтің мысалы ретінде алюминий гидридін келтіруге болады:

AlH₃ + 3BH₃ = Al(BH₄)₃

KH + AlH₃ = K[AlH₄]

Сутектің көптеген бейметалл элементтермен түзетін бинарлы қосылытарында тотығу дәрежесі +1-ге тең. Олардың полюстігі төмен, оңай ұшқыш, ковалентті заттар.

Сутектің бейметалл элементтермен түзетін қосылыстарының үлкен бір ерекшелігі – оларда сутектік байланыстың болуы. VA-VIIA топтардың элементтерінің сутектік қосылыстарының балқу және қайнау температураларын салыстыратын болсақ НҒ-тің, Н₂О-ның және NH₃-тің балқу және қайнау температуралары олардың ұқсастықтарына қарағанда оқшау (аномальды) түрде жоғары екені байқалады.

Олардың молекулалары сутектік байланыс арқылы ассоциаттар түзеді. Егер сұйық суда сутектік байланыс болмаса оның қайнау температурасы +100⁰С емес, -80⁰С болар еді.

Су Н₂О – ең маңызды және табиғатта ең көп тараған химиялық қосылыс. Жер бетінің 3/4-ін су (мұз) алады. Көп мөлшерде су атмосферада (су буы) және жер қыртысында әр түрлі минералдардың құрамында кездеседі. Кез келген тірі организмнің массасының 50%-дан 99%-ға дейін су болады. Тіпті адамның қанының 4/5 астамы да су. Құрамында сутек пен оттектің ауыр изотоптары болатын судың түрлерін ауыр су деп атайды. Бірақ негізінде ауыр су деп дейтерий суын Д₂О¹⁶ айтады. Судың молекуласы бұрышты.

Таза су мөлдір және түссіз сұйық зат. Оның не иісі не дәмі болмайды.

Бейорганикалық қышқылдардың, негіздердің және тұздардың көбі суда ериді.

Химиялық реакцияларда судың Н₂-тің түзілуімен тотықсыздануы және О₂-тің түзілуімен тотығуы мүмкін.

Активті металдар (ІА және ІІА топтардың элементтері) және кейбір металдың тотығу дәрежесі төмен катиондар (мысалы, Cr²⁺, Mo²⁺, W²⁺, Ti²⁺, V²⁺) суды тотықсыздандырады:

3TiCl₂ + 3Н₂О = 2TiCl₃ + H₂TiO₃ + 2H₂

Ғ₂, кейбір металдың тотығу дәрежесі жоғары катиондар (Со³⁺ және т.б.), элементтердің жоғары тотығу дәрежесіндегі түзетін күрделі аниондар суды тотықтырады:

4MnO + 2Н₂О = 4MnO₂ + 4OH^- + 3 O₂ ΔG = -220 кДж

Сутек пероксиді

Сутек пен оттек судан басқа тағы бір ковалентті қосылыс түзеді – бұл сутек пероксиді Н₂О₂. Пероксид – ион О₂^2- оттек молекуласының 2 электронды қабылдау нәтижесінде түзіледі.

Өнеркәсіпте сутек пероксидін күкірт қышқылының ерітінділерін электролизі арқылы алады:

aнодта H₂O H₂O

HO – SO₃^- → HOSO₃ → H₂S₂O₈ → H₂SO₅ → H₂SO₄ + Н₂О<sub>2

бисульфат- пероксодикүкірт пероксомонокүкірт

радикал қышқылы қышқылы</sub>

Алынатын сутек пероксидінің концентрациясы 30-35%. Судың молекулалары сияқты Н₂О₂-нің молекулалары да сутектік байланыс түзеді. Бірақ ол тұрақсыздау болғандықтан, әсіресе қоспа ретінде болатын көптеген заттардың, сәулеленудің немесе қыздырудың әсерінен ыдырап диспропорцияланатын болғандықтан, оны еріткіш ретінде аса көп пайдаланбайды:

2Н₂О₂ = 2Н₂О + О₂

Судағы ерітінділерінде сутек пероксиді әлсіз қышқылдық қасиет көрсетеді: К= 1,4^.10^-12 (рК= 11,65).

Концентрлі Н₂О₂ гидроксидтермен әрекеттескен кезде металдардың пероксидтері түзіледі (Li₂O₂, MgO₂)

Сутек пероксидінің тұрақсыз болуының себебі – О – О – байланысының әлсіздігі. Реакцияларда ол тотықтырғыш та, тотықсыздандырғыш та бола алады, бірақ бірінші қасиеті басым: тотықтырғыш: H₂O₂ + 2ē + 2H⁺ = 2H₂O, E⁰ = +1,776B

тотықсыздандырғыш: O₂ + 2H⁺ + 2ē = H₂O₂, E⁰ = + 0,682В

Сутек пероксиді йодид-ионды дербес йодқа, нитрит-ионды нитрат-ионға, хромат-ионды пероксохроматқа дейін оңай тотықтырады: 2KJ + H₂O + H₂SO₄ = J₂ + K₂SO₄ + 2H₂O

Ал тотықсыздандырғыштық қасиетін ол тек қана өте күшті тотықтырғыштармен әрекеттескенде көрсете алады: 5 H₂O₂ + 2KMnO₄ + 3H₂SO₄ = 5O₂↑ + K₂SO₄ + 2MnSO₄ + 8H₂O
Кейбір реакцияларда пероксид-ион өзгеріссіз басқа қосылыстарға ауысады. Олардың ішінде мына реакцияны лабораториялық жағдайда сутек пероксидін алуға пайдаланады:

BaO₂ + H₂SO₄ = BaSO₄↓ + H₂O₂

Сутек пероксидінің туындылары – пероксоқосылыстар – пероксоқышқылдарға және пероксонегіздерге (гидропероксидтер) бөлінеді. Оларда міндетті түрде пероксидтік тізбек болады, мысалы К – О – О – Н.

Пероксоқосылыстардың бәріне тән екі қасиет болады: олар сутек пероксидінің түзілуімен гидролизденеді және оттектің түзілуімен ыдырайды әрі олардың біразының тотықтырғыштық қабілеті сутек пероксидінікінен жоғары.

1.Сутектің лабораторияларда және төндірісте алу жолдарына мысалдар келтіріп, химиялық реакция теңдеулерін жазып, жүру жағдайларын сипаттаңдар.

2.Гидридтердің ковалентті, тұз тәрізді, металтектес 3 типіне мысалдар келтіріп, химиялық қасиеттеріне сәйкес әрееттесулердің теңдеулерін жазып, мәнін түсіндіріңдер.

3.Судың түрөзгерістерінің физикалық сипаттамаларына сүйеніп, оқшау қасиеттерінің сырын түсіндіріңдер.

4.Сутек пероксидінің қышқылды ортада калий иодидімен, сілтілік ортада калий хромидімен әрекеттесу теңдеулерін жазып, ионды – электрондық баланс тәсілімен теңестіріңдер.

5.Химялық реакция теңдеулерін аяқтаңдар:

a) KNO₃ + H₂SO₄ + H₂O₂ →

б) Hg(NO₃)₂ + NaOH + H₂O₂ →

в) K₂Cr₂O₇ + H₂SO₄ + H₂O₂ →

г) MnO + H₂O₂ →

1. 
   Сутегінің периодтық жүйедегі орны;
   
2. 
   Сутегінің +1, -1 тотығу дәрежелеріне сәйкес қосылыстарының айырмашылықтары;
   
3. 
   Сутегі қосылыстарының химиялық қасиеттері.
   

2. 
   Фтор, хлор, жалпы сипаттамалары, қасиеттері, қолданылуы.
   
3. 
   Бром топшасы, жалпы сипаттамалары, қасиеттері, қолданылуы.
   

Галоген – «тұз тудырушы». Фтор мен хлор газдар, типтік элементтер. Бром топшасы элементтері өзара толық электрондық аналогтар. Тотығу дәрежелерге : -1, +1, +2, +3, +4, +5, +6, +7 сәйкес қосылыстары (фтордан басқасының) болады. Фтор қосылыстарында тек -1 тотығу дәрежесін көрсетеді. Электрон қосылғыштық F…At ( фтордан астатқа дейін) азаяды, радиус артады, иондану энергиясы азаяды, бейметалдық қасиеті кемиді, тотықтырғыш қасиеттері азаяды. Фтор – бейметалдық қасиеттері ең мол элемент және оның иондану энергиясы өте үлкен шама.

NaCl (конц.ерітіндісі) электролиз → Cl₂ ;

Теңіз суынан NaJ (NaBr) + Cl₂ → J₂(Br₂) + NaCl

Зертханада: 2NaBr + 2H₂SO₄ + MnO₂ = Na₂SO₄ +MnSO₄ + 2H₂O + Br₂ ; 16 HCl+2KMnO₄ → 2MnCl₂ + 5Cl₂ + 2KCl + 8H₂O

At: 1940 ж ²⁰⁹ ₈₃ Bi + ⁴₂He →²¹¹₈₅At + 2¹₀n

«Астат» - «тұрақсыз» деген сөз.

Физикалық және химиялық қасиеттері. F₂, Cl₂ - газдар , Br₂- сұйық, J₂-қатты зат. Байланыс энергиялары Е_F-F = 151 кДж/моль. Е _Cl-Cl = 238 кДж/моль; Бірақ басқа элементтермен қосылыстарында фтор берігірек (H, Cl, Si және басқа ), себебі фтор өлшемі кіші және ЭТ (электртерістігі) үлкен. F₂ қыздырғанда инертті газдармен де әрекеттеседі: Хе +3F₂→XeF₆ ; Г₂ металдармен әрекеттеседі: F₂ + Au, Pt →AuF₃, PtF₄ ; Мына металдармен Fe, Cu, Ni, Al, Zn + F₂ →жай температурада әрекеттеспейді, себебі беттерінде фторид қабаты пайда болады. Бейметалдармен әрекеттеседі: F₂ + O₂, N₂, C → F₂O ( NF₃ , CF₄); F₂ +H₂ → 2HF қопарылыспен әрекеттеседі. Фтор атмосферасында мынандай тұрақты қосылыстар да SiO₂, H₂O жанады: SiO₂ + 2 F₂  SiF₄ + O₂ 2H₂ O + 2 F₂  4 HF + O₂ . Хлор да мына бейметалдармен әрекеттеседі:

Cl₂ + O₂, N₂, C → CI₂ O ( CI₃N, CCI₄) ;

Cl₂+H₂ →hυ түзбекті реакция. Г – Н арасындағы байланыс энергиясы үлкен болғандықтан, фтор, хлор көптеген сутекті қосылыстардан сутегін алады:

3F₂ + 2NH₃ → 3НF + NF₃; B₂H₆, SiH₄ т.б.

C₁₀H₁₆ - скипидар хлормен әрекеттескенде жанады :

C₁₀H₁₆ + 8Cl₂→16HCl + 10C ;

F₂ → J₂ тотықтырғыштық қасиеттері кемиді, ал F^- → J^- тотықсыздандырғыштық қасиеттері артады.

2KBr + Cl₂ → 2KCl + Br₂ активтігі жоғары галоген НГ, МеГ қосылыстарынан активтігі төмен галогенді ығыстырады, ал керісінше активтігі төменірек галоген активтігі жоғарырақ галогенді оттекті қосылысынан ығыстырады: Br₂+2KClO₃→2KBrO₃+Cl₂ ;

J₂+2HClO₄=4HJO₄+Cl₂ .

F₂ сумен әрекеттескенде, оны ыдыратады. 2F₂+2H₂O=4HF+O₂ ↑, сонымен бірге O₃, OF₂, H₂O₂ түзіледі .

Cl₂, Br₂, J₂ суда аз ериді , аздап реакцияға түседі .

Cl₂, (Br₂, J₂) +H₂O ↔ НГО+HГ (1). HClO- хлорлылау қышқылы, күшті тотықтырғыш, (1) - реакцияны Н.А. Яковкин 1899 ж ашқан. HClO→HCl+O, хлордың ағартушылық қасиетін түсіндіреді. J₂ судан гөрі KJ ерітіндісінде жақсы ериді J₂+KJ→K[J₃] комплексі түзіледі.

Br₂, J₂ органикалық еріткіштерде ( CS₂, этанол, хлороформ, бензол т.б.) ериді. F₂ олармен әрекеттеседі. ( Жараны емдеуге йодтың сулы – спиртті 5% және спиртті 10% ерітіндісі қолданылады ).

Қосылыстары, алу, қасиеттері, қолданылуы

Сутек пен хлор қараңғыда өте баяу әрекеттеседі , ал олардың қоспасына күн сәулесі түссе, процесс қопарылыспен тармақталған тізбекті реакциялар механизмі бойынша жүреді: H₂ + Г₂ → 2НГ.

Хлорсутекті өнеркәсіпте де, зертханада да мына әдіспен алады:

2NaCl +H₂SO_{4 конц.}→ Na₂SO₄ + 2 НСІ ;

НF → HJ тотықсыздандырғыштық қасиеті артады, қышқылдық қасиеті де артады. HJ +O₂ →2H₂O+2J₂ тотықсыздандырады. HBr+O₂ → 2H₂O+2Br₂ өте ақырын жүреді. HCl+O₂ → жүрмейді.

Ас қорытуға асқазандағы HCl - асқазан сөлі, рН~1-3. ~0,3 % НСІ болады. (HF)_n Бөлме температурасында (HF)₂ ; Температура төмен болған сайын “n” мәні көбірек. HBr, HJ бұл реакциялар арқылы алынбайды, себебі олар күшті тотықсыздандырғыштар, соңдықтан Br₂, J₂- ге айналды. Оларды(HBr,HJ) РГ₃ гидролизі арқылы алады:

РГ ₃ + 3H₂O=H₃PO₃+3HГ ; HJ-ты мына реакция арқылы да алады: J₂ + H₂S=2HJ+S↓ Судағы ерітінділері HГ қышқылдар. HF, F₂ сияқты шынымен (кварцпен) әрекеттеседі 4HF + SiO₂ → 2H₂O + SiF₄↑; SiF₄ + 2HF =H₂[SiF₆] – кремний фторсутек қышқылы. HF – қышқылының шынымен әрекеттесу қасиетін шыны бетіне сурет салуға қолданады. HF – балқытқыш қышқылы ~38%- ті болады.

HF ↔ H⁺ + F^- ; К_D = 7^.10^-4 , әлсіз қышқыл, молекулалары арасында сутектік байланыс бар. Тұздары фторидтер - улы. HCl - тұз қышқылы ~37%, ρ=1,19 г/мл ; HCl, HBr, HJ –күшті қышқылдар, тұздары да суда жақсы ериді, тек BiJ₃, AgГ,PbГ₂ суда ерімейді.

Сулы ортада иондық хлоридтер – негіздік (активті металдардың хлоридтері), коваленттілік хлоридтер – қышқылдық (бейметалдар хлоридтері) қасиетке ие болады.

улы , тек осы қосылыста оттегінің тотығу дәрежесі +2 болады. Фтор сілтімен әрекеттескенде де фтордың оксиді түзіледі.

2F₂ + 2NaOH → 2NaF+ OF₂+ H₂O, бұл реакция нәтижесінде тағы мына заттар түзіледі: О₂ , О₃ , Н₂О₂ .

F₂O – ға сәйкес қышқылы жоқ. F₂O- күшті тотықтырғыш :

2H₂ + OF₂ = 2HF + H₂O; SiO₂ + OF₂ →SiF₄ +O₂⁰

Хлор (І) оксидінің түзілу процесінің Гиббс энергиясы оң мәнге тең болғандықтан элементтердің тікелей әрекеттесуінен түзілмейді, тек жанама жолмен алады: 2Cl₂⁰ +2 HgO = HgCl₂ ^. HgO + Cl₂O↑; Cl₂O – газ, улы, суда жақсы ериді.

Cl₂O + H₂O = 2HClO - хлорлылау қышқылы, әлсіз қышқыл. ClO₂ - қоңыр, өткір иісті, улы газ, тез жарылады, сол кезде Cl₂ және O₂ түзіледі. Өнеркәсіпте: 2NaClO₃ (хлорат)+ SO₂ + H₂SO₄ = 2ClO₂+2NaHSO₄

Хлор (ІV) оксиді қалыпты жағдайда хлор және оттегі түзіп, айрылады. Суда баяу, сілтілер ерітінділерінде оңай диспропорцияланады:

2ClO₂ + H₂O ↔ HClO₂ + HClO₃ HClO₂ – хлорлы қышқылы 2ClO₂ +2NaOH=NaClO₂(хлорит)+NaClO₃ (хлорат) + H₂O;

HClO₃ – хлорлау қышқылы, диспропорциялану реакциясы.

Хлорлы қышқыл дербес күйінде белгісіз, тұрақсыз, ыдырайды. HClO₂ , тұзы хлорит: 4HClO₂ = HCl + HClO₃ + 2ClO₂ +H₂O;

Хлорлау қышқылының ангидридін (ClO₃ ) былай алады: 2ClO₂ + O₂⁰ = 2ClO₃

ClO₃ - қоныр, сұйық зат.2ClO₃ + H₂O→HClO₃ + HClO₄

Бұл қышқылдардың тұздарын хлораттар КClO₃ және перхлораттарды КClO₄, оксидті калий гидроксидінде ерітіп, алады.

HClO₄ – хлор қышқылы, күшті қышқыл, оксиді Сl₂O₇ – май тәріздес сұйық зат. 2 HClO₄ + P₂O₅→2HPO₃+Cl₂O₇ ; Cl₂O₇ +H₂O→2 HClO₄ . Бром мен иод тұрақсыз оксидтер түзеді: Br₂O, BrO₂, BrO₃, Br₂O₇ , JO₂, J₂O₅, бірақ аз зерттелген, себебі олар тұрақсыз. Бұл оксидтерге сәйкес қышқылдары мен тұздары бар. НОСl – хлорлылау, НОBr – бромлылау, НОJ –иодтылау қышқылдары. HOCl→HOBr→HOJ қышқыл күші, тұрақтылығы азаяды. Тұздары гипохлорит, гипобромит, гипойодит деп аталады. Қышқылдары да, тұздары да тотықтырғыштар. Мына қатар бойынша HOCl→ HOJ, KOCl→KOJ тотықтырғыштық қасиеттері төмендейді.

Cl₂ +2NaOH →NaOCl + NaCl + H₂O – жавель суы деп аталады.

Cl₂ + Сa(OH)₂→Ca OCl⁺ Cl^- + H₂O ағартқыш , хлор ізбесі - CaOCl₂ . Дезинфекцияға, матаны ағарту үшін қолданады. Хлор ізбесінің сапасы

«актив хлордың» пайыздық мөлшерімен анықталады ( «актив хлор» деген ізбестің хлор эквивалентіне шағылған тотықтырғыштық қабілеті). HCl⁺³O₂, хлорлы қышқыл, тұзы хлорит. 2ClO₂+ 2NaOH = NaClO₃ + NaClO₂ +H₂O; 4HClO₂ = HCl + HClO₃ + 2ClO₂ +H₂O; HClO₃ хлорлау, HBrO₃ бромдау, HJO₃ – иодтау қышқылдары. Тұздары хлораттар, броматтар, иодаттар. HClO₃ - HBrO₃ - HJO₃ тұрақтылығы артады, күші қышқыл ретінде кемиді. Г₂O₅ - оксидтері белгісіз; Br₂+5Cl₂+6H₂O ↔ 2HBrO₃ + 10HCl ; 3J₂+10HNO_3конц. ↔ 6HJO₃+10NO+2H₂O.