Мұхит суының физикалық және химиялық қасиеттері. Тұздылығы

Мүхит суының таң қаларлық ерекшелігі – түз қүрамының түрақтылығы. Мүхиттың түрлі бөліктерінде ерітінді аз немесе күшті болуы мүмкін, бірақ ең басты тұздардың қатынасы өзгеріссіз қалады. Сондықтан да судың жалпы түздылығын анықтау үшін хлордың мөлшерін анықтау және шыққан шаманы 1,81 (S = 1,81 С1%о) көбейту жеткілікті болады. Мұхит суы түздың құрамының түрақты болу себебін оның араласып түруынан көруге болады, бірақ бүл түсінікті жеткілікті деп есептеуге болмайды. Мұндай түздылықтың пайда болуы туралы сұрақ туады. Мантия затынан су бөлініп шыққанда су буымен бірге қүрамында хлор, бром, фтор қоспалары бар вулкан түтін-дері белініп шығады деп болжанады. Жер бетіндегі «бірінші» су қышқыл болды, ол тау жыныстарынан сілті элементтерін натрий, калий, кальций, магний т. б. ала отырып оларды сіл-тісіздендірді. Бұлардың, хлормен және броммен реакциясының нәтижесінде ерітінді нейтралданып, ал сонан соң жалғасып келіп түскен сілті элементтердің есебінен, қазіргідей аздап сілтілі болды. Мұхитта есімдік тіршілігі пайда болғанда (бұдан 3 млрд. жылдан астам бүрын) бос оттегі пайда болды. Жер қойнауынан бөлінген азот тотыққанда бос азот, ал көмір-тек қосылыстары тотыққанда бос көмір қышқылы түзілді. Палеозойдан бастап (500 млн. жыл бүрын) Мүхит түрғындарының қазба қалдықтарына қарағанда мүхит суының түздық құрамы өзгермеген. Бірақ егер өзендер мұхитқа басқа түзды қүрамды суды үздіксіз әкеліп құйса, мүны қалай түсіндіруге болады. Бұлар әкелген, ерітілген заттардың мөлшері жылына 5,4 млрд. т, ал қалқымалары жылына 32,5 млрд. т жетеді ( -таблица).

-таблица

Суда еріген заттар	судағы тұз мөлшері (жалпы массадан %)
	мұхиттық	өзендік
Хлоридтар Сульфаттар Карбонаттар Басқа заттар	88,7 10,8 0,3 0,2	5,0 10,0 60,0 25,0
	100,0	100,0

Әуел баста өзен суларындағы тұз құрамы сірә Мүхит суының құрамына жақын болса керек. Бірақ уақыт өтуіне қарай қүрылық бетінде минералдар біршама өзгеруінің нәтижесінде ол басқаша болды. Өзендердің Мүхитқа әкелген түздары едәуір дәрежеде шығындалады. Қаңқалар мен раковиналар қүратын организмдер кальций мен кремний қосылыстарын судан алады. Нашар еритін химиялық қосылыстар – темірдіқ аллюмосиликаттары (глаукониттер), фосфориттер, темір-марганец түзіліс-тері – судан бөлініп қалады. Темір-марганец конкрециясы мұхит түбі алаңының 10 процентін жабады.

Кейбір жануарлар өз денесінде белгілі бір заттарды концентрациялауға қабілетті келеді. Су тыныстағанда, қоректенгенде жануарлар организмі арқылы өтіп өзгеріске ұшырайды. Нак, осы өсімдіктер мен жануарлар мұхит суының, қазіргі тұздық құрамын анықтайды.

Дүние жүзілік мұхиттың орташа тұздылығы 35%0 (про-милль). Қайсы жағына болсын орташа тұздылықтан ауытқуды негізінен алғанда тұщы судың кіріс-шығыс балансындағы езгерістер тудырады. Мүхиттың бетіне жауатын атмосфералық жауын-шашындар, құрылықтан келетін ағындар, мұздардың еруі тұздылықты, булануды төмендетеді, мұздың түзілуі, кері-сінше оны арттырады. Құрылықтан келген су жағалаудың, әсіресе езен қүбылысына жақын жердің түздылығына айтар-лықтай әсер етеді.

Мүхит бетіндегі түздылық оның ашық бөлігінде негізінен атмосфералық жауыи-шашын мен буланудың қатынасына (яғни климаттық жағдайларға) тәуелді болғандықтан оның таралуында ендік зоналылық байқалады. Бұл изогалин –■ тұздылығы бірдей пункттерді қосатын сызықтар картасынан жақсы керінеді.

Экваториалдық ендіктерде судың беткі қабаттары мүнда жауын-шашын мөлшері буланудан кәп болуы салдарынан бір-аз тұщыланған. Субтропиктік және тропиктік ендіктерде беткі қабаттардың түздылығы жоғары болады, бұл ашық Мұхиттың беті үшін максимумы 36–37%0 жетеді. Бүл булануға кеткен судың шығынын жауын-шашынның жаумайтындығымен түсін-діріледі. Мүхит ылғалды жоғалтады, түз болса қала береді. Тропиктік ендіктерден солтүстікке және оңтүстікке қарай мүхит суларының тұздылығы буланудың, жауын-шашын мөл-шерінің артуынан біртіндеп 33–32°/оО-ге дейін төмендейді. Жоғары ендіктерде мүхиттың бетінде түздылықтьщ төмендеуіне қалқыма мүздардың еруі әсерін тигізеді.

Мүхит бетінде тұздылықтын. ендік бағытта таралуын ағыс-тар бұзады: жылы ағыстар оны арттырады, суық ағыстар, кері-сінше төмендетеді.

Мүхиттар бетіндегі орташа тұздылық әр түрлі. Ең кеп орташа түздылық Атлант мүхитында – 35,4 %о, ең азы – Сол-түстік Мұзды мүхитта – 32 %о, Атлант мүхитыньщ жоғарғы тұздылығы онын, салыстырмалы енсіз жағдайында материктер-дің әсерімен түсіндіріледі. Солтүстік Мүзды мұхитқа түщылан-дыратын әрекетті Сибирь езендері жасайды (Азияның жағалау-ларында тұздылық 2О°/оо-ге дейін төмендейді).

Түздылық езгерістері негізінен алғанда, тұщы судьвд кірісі мен шығысына байланысты болғандықтан, олар атмосфералық жауын-шашын тікелей жауатын және суды буландыратын бет-кі қабатта және соның астындағы араласу тереңдігін анықтай-тын шағын қабатта ғана байқалады. Араласу 1500 метр тереңге дейінгі су қабатын қамтиды. Дүние жүзі мүхиты суының тұздылығы тереңірек те өзгеріссіз қала береді (34,7–34,9 °/оо).

Тереңге қарай түздылықтың өзгеру сипаты Мүхит бетіндегі түздылықты анықтайтын жағдайларға байланысты. Тереңдікке қарай түздылық өзгерістерінің терт типін беледі:

I – экваторлық, II – субтропиктік, III – қоңыржай және IV – полярлық.

I. Экваторлық ендіктерде тереңдеген сайын түздылық бір-тіндеп өседі де, мүнда мұхиттың тропиктік бөлігінен экваторға қарай неғүрлым түзды су келетін 100 м тереңдікте максимумға жетеді. Тұздылық 100 м тереңде кемиді, ал 1000–1500 м терен,-нен бастап түрақты дерлік болады.

II. Субтропиктік ендіктерде түздылық 1000 м тереңдікке дейін тез азаяды, онан тереңде ол түрақты болады.

III. Коңыржай ендіктерде тереңдеген сайын түздылық аз езгереді.

IV. Полярлық ендіктерде мұхиттың бетіндегі тұздылық мей-лінше төмен, тереңге қарай әуелІ бұл тез өседі, ал содан кейін шамамен 200 м тереңдіктен бастап мүлде дерлік өзгермейді.

Теңіз беттеріндегі судың тұздылығы мүхиттың ашық бөле-гіндегі түздылықтан күшті айырма жасауы мүмкін. Бүл да ең алдымен су балансьшен анықталады, демек климаттық жағдай-ларға да байланысты. Теңіз ашық Мұхитқа қарағанда езі шайып жатқан құрылықтың ықпалына едәуір күшті үшырайды. Теңіз құрылыққа неғүрлым тереңірек кірсе, оньщ Мүхитпен байланысы неғұрлым аз болса, орташа мұхиттықтан оның суының тұздылығы соғұрлым көп айырықшаланады.

Полярлық және қоңыржай ендіктердегі теңіздердің суыньщ балансы оң болады. Сондықтан да олардың бетінде, әсіресе өзендер қүяр жерде түздылық төмен. Өзен саны аз болып келетін қүрылықпен қоршалған субтропиктік және тропиктік ендіктердегі теңіздердің тұздылығы жоғары болады. Қызыл теңіздің түздылығының көптігі (42%о-ге дейін) қүрғақ және ыстық климат жағдайларындағы оньщ қүрылық ортасындағы жағдайымен түсіндіріледі. Теңіз бетіне жауын-шашын жылына не бары 100 мм мелшерінде жауады, құрылықтан келетін ағын жоқ, ал булану жылына 3000 мм-ге жетеді. Мұхитпен су алма-су тереңдігі 125 м, тар Баб-эль-Мандеб бүғазы арқылы өтеді. Жерорта теңізінің жоғарғы түздылығы (39%0-ге дейін)–қү-рылықтан келетін ағын мен жауын-шашын буланудың орнын толықтырмауының, ал мүхитпен су алмасудың қиындай түсуінің нәтижесі. Қара теңізде (18%о, керісінше, ағын буланудың ор-нын түгелге жуық толтырады ағынның жылдық қабаты 80 см) және жауын шашын судың балансын оң жасайды.

Мрамор теңізімен еркін су алмасуының жоқтығы төмен түз-дылықтың сақталуына көмектеседі. Бір жағынан Мүхиттың, скінші жағынан күшті түщыланған Балтық теңізінің ықпальша ұшыраған Солтүстік теңізде тұздылық оңтүстік-шығыстан солтүстік-батысқа қарай 31%0-ден 35%0-ге дейін артады.

Мұхитпен тығыз байланысты барлық шеткі теңіздердің тұз-дылығы Мұхитқа жапсарлас бөліктердің түздылығына жақын болады. Өзен келіп құятын теңіздердің жағалық бөліктерінде су күшті тұщыланады да тұздылығы көбіне бірнеше промилль ғана болады.

Теңіздерде тереңдігіне қарай түздылықтың өзгеруі беткі түздылыққа және осыған. байланысты мүхитпен су алмасуға (немесе көршілес теңізден) бағынышты. Егер теңіздің түздылығы Мүхиттын, (көрші теңіздің) түздылығына қарағанда аз болса, оларды қосатын бүғазда неғүрлым тығыз мұхиттық су бүғаз арқылы теңізге енеді де теңіз түбін толтырып төмен түсе-ді. Бұл жағдайда теңіздегі түздылық тереңдеген сайын артады. Егер теңіз Мүхиттың (теңіздің) көрші бөлігіне қарағанда тұз-дырақ болса, бұғаздағы су түбімен Мүхит жаққа, ал су бетімеи теңіз жаққа қозғалады. Беткі қабаттары осы физика-географиялық жағдайлардағы теңізге тән болып келетін түздылық пен температураға ие болады. Ең түпкі судын, тұздылығы ең. төменгі температура кезіндегі беткі түздылыққа сай келеді.

Тереңдікке қарай түздылық өзгерістерінің түрлі жағдай-лары Жерорта, Мрамор, Кара теңіздерден жақсы көрінеді. Атлант мұхитынан гөрі Жерорта теңізі анағүрлым түзды. Гиб-ралтар бұғазында (ең тайыз жері 338 м) теңізден мүхитқа тереңдік ағысы орын алады. Жерорта тещзінің суы шоңғалдан төмен түседі, мүхиттағы шоңғалға жақын біраз тереңдікте түздылығы жоғары облыс түзеді. Бүғаздын, бетімен мүхит суы теңізге ағады. Жерорта теңізінщ түбінің бүкіл өн бойында оның. суыньщ тұздылығы 38,6 %о болса, ал бетінде ол шығыс бөлікте 39,6%о-ден батыста 37%о-ге дейін өзгереді. Шығыс бөлікте тұздылық тереңдікке сәйкес азаяды, батыста арта түседі.

Мрамор теңізі екі теңіздің – аса тұзды Жерорта теңізі мен түзы азырақ Қара теңіздің арасында орналасқан. Дарданелла бүғазы арқылы өтіп, тұзды Жерорта теңізінің суы теңіз түбін толтырады, сондықтан да түбінің түздылығы 38°/оо-. Бетінен қоз-ғалған Қара теңіз суы Босфор арқылы Мрамор теңізіне келедГ де, бүлардьщ беткі қабаттарының суын 25 %о дейін түщылан-дырады.

Мұхит суындағы газдар. Мүхиттағы суда газдар әр уақытта еріген болады. Мүхит суының газдарды еріте алатын қабілеті оның температурасына, түздылығы мен гидростатикалық қысы-мына байланысты. Судын, температурасы мен түздылығы не-ғұрлым жоғары болса, мұның ішіндегі газдардың еруі соғүр-льш аз болады. Суда, ең алдымен оттегі мен көмір қышқыл газы (оттегінің қос тотығы) сондай-ақ күкіртті сутегі, аммиак, метан еріген болады. Газдар суға атмосферадан түседі, химия-лық және биологиялық процесс кезінде бөлініп шығады, олар-

ды өзен алып кетеді, олар су асты атқылаулары кезінде келіп түседі. Газдардың қайта. таралып бөлінуі араласу арқылы өтеді.

Оттегі мұхитқа атмосферадан түседі де фотосинтез кезінде бөлініп шығады. Ол дем алуға, тотығуға жұмсалады. Қызған жезде (көктем, жаз) су оттегін атмосфераға береді, суынғанда (күз, қыс) оны атмосферадан тартады. Фотосинтез процесінің интенсивтігі суға Күн сәулелерінің түсуіне байланысты болғандықтан мүндағы оттегінің мөлшері тәулік бойынша ауытқиды және тереңдікке қарай өзгереді.

Судың беткі қабаты (100–300 м) барлық уақытта оттегіне қанық; сонымен бірге оның қүрамы экватордан полюске қарай есе түседі: 0°–5 см3/л, 50° с. е.~8 см3/л. 200 м тереңге жарық. аз енеді, өсімдік кездеспейді, оттегінің қүрамы азаяды. Оның •400-800 м тереңде ерекше күрт төмендеуі елі органикалық зат-тарды толықтыруға жүмсалумен түсіндіріледі. Мүхиттың түп жағындағы қабаттарға оттегін полярлық ендіктерде төмен түсіп экваторға қарай жылжыған суық сулар әкеледі. Оттегі мүхит түрғындарына да қажет. Суық ағыстарының оттегіне байырақ 'болатындығы бүларда тіршіліктің дамуына жол ашады.

Көмір қышқыл газы, оттегі мен азоттан айырмашылығы мүхит суында, негізінен алғанда байланысқан күйде, көмір-қышқыл қосындылары түрінде (карбонаттар мен бикарбонат-тар) болады. Ол суға атмосферадан келіп түседі, организмдер дем алғанда және органикалық заттар шірігенде бөлініп шыға-ды, су асты атқылауларында жер қыртысынан келіп түседі. Оттегі сияқты көмір қышқыл газы суық суда жақсы ериді. Сондықтан температура жоғарылағанда су оны атмосфераға береді, төмендегенде – сіңіреді. Күндіз өсімдіктердің көмір-қышқыл газдарын түтынуының күшейе түсуіне байланысты оньщ судағы мелшері азаяды, түнде, керісінше, өсе түседі. Жо-ғары^ ендіктерде Мүхит көмір қышқыл газын сіңіреді, төмен-гілерінде – оны атмосфераға бөледі. Мүхиттағы көмір қышқыл тазыньщ қоры 45–60 м3/л қүрайды. Бүл Мұхитқа қарағанда, атмосферада 60 есе аз болады. Мұхит біресе газды сіңіріп отырады, біресе оларды атмосфераға бөліп шығарады. Мүхит пен атмосфера арасындағы газ алмасулары – үздіксіз процесс.

Азот мүхит суында әрқашанда болады, бірақ оның мөлшері басқа газдарға қарағанда атмосферадағыдан гөрі аз. Мүхитта, •ол, сірә, үлкен роль атқармаса керек. Қейбір түп маңындағы бактериялар оны нитраттар мен аммонййлерге айналдырып жібереді.

Теңіз суындағы газдардың мөлшері мен таралуы мұхиттар-дан елеулі түрде басқаша болуы мүмкін. Тереңдігі оттегімен жабдықталмайтын теңіздерде күкіртті сутегі жинақталады. Бүл қоректік заттарды тотықтыру үшін анаэробты жағдайлар-да сульфаттар оттегін пайдаланатын бактериялар қызметінің нәтижесінде болып жатады. Күкіртті сутегімен уланған жағдайларда қалыпты органикалық тіршілік мүмкін емес. Түбінде күкіртті сутегі таралған теңіз үлгісі Қара теңіз бола ала-ды. Тереңдеген сайын су тығыздығының артуы Қара теңізге су массасыньщ тепе-теңдігін қамтамасыз етеді. Мүнда судың толық араласуы болмайды, оттегі – тереңдеген сайын бірте-бір-те жоғалады. Түбіне 6,5 см3/л жеткенде күкіртті сутегінің мөл-шері артады.

Тығыздық Мұхит суында түздылықтың артуымен әрқащанда өсе түседі, өйткені судан гөрі үлкен меншікті салмағы бар заттардьщ қүрамы артады. Судың бетінің тығыздығының ар-туына суынуы, булануы, әрі мүздың түзілуі себепті болады. Судьщ қызуы, сондай-ақ тұзды судың атмосфералық жауын-шашын суымен немесе еріген сумен араласуы тығыздығын азайтады. Беткі қабаттың суының тығыздығьі- артқанда конвекция пайда болады.

Мұхиттың бетінде тығыздықтың өзгерісі 0,9960-тан 1,083-ке дейінгі шекте байқалады. Ашық мүхитта тығыздық, әдетте, температурамен анықталады, сондықтан да экватордан полюс-ке қарай жалпы өседі. Мүхитта судың тығыздығы тереңдеген сайын арта түседі.

Мұхит суының мөлдірлігі. Қүн нұрының энергиясы су қаба-тынан өте отырып, шашырап және сіңіріледі. Оның шашырауы мен сіңірілу дәрежесіне судын, мөлдірлігі байланысты. Судағы қоспалардың мөлшері барлық жерде бірдей емес және уақыт ішінде өзгеріп отыратындықтан, мөлдірлік те түрақты болып қала бермейді. Ен. аз мөлдірлік жағадағы тайыз суда әсіресе теңіз дауылынан соң байқалады. Планктон кең дамыған кезде судың мөлдірлігі едәуір азаяды (3% кебірек). Мелдірліктің азаюы мүздардың еруінен туады (мүзда әрдайым қоспалар болады; бүдан басқа мұз ішінде түрып қалған ауаның толып жатқан көпіршіктері суға ауысады). Судын. мөлдірлігі тереңдігі сулардың бетіне көтерілген жерлерінде артатындығы байқалған.

Қазіргі кезде мелдірлікті жарық шоғырының өткен жолынын, қашықтығына байланысты әлсіреу заңын пайдалануға негізделген мөлдірлік өлшегіш қүралымен анықтайды. Су қа-баты арқылы өткен жарық шоғы елшенеді. Мұхиттағы күн нұрының өту тереңдігі жарықтың осы заманғы жарық қабыл-дағышымен – фотоэлектрондық көбейткіштермен өлшенеді, бұлар тіпті жеке фотондарды да ұстай алады. Мөлдір суда күн нүры 600 м тереңдікте 1012 есе әлсірейді; онда ете қараңғы болады. Лай су үшін бұл тереңдік аз.

Мүхиттар мен теңіздер суының түсі. Жарықты жинап сіңіру және шашырату нәтижесінде Мүхиттың (теңіздің) таза сулы қабаты көгілдір немесе тек түсті2 болады. Судың бұл түсін «мұхит шөлінің түсі» деп атайды. Планктон мен неорганикалық қоспалардьщ болуы судың түсіне әсер етеді де ол жасылдау келген реңкке ие болады. Қосымшалардьщ көп мөлшері суды сарғылт жасыл етеді, тіпті өзен сағалары маңында қоңыр бо-. луы да мүмкін.

Экваторлық және тропиктік ендіктерде Мұхит суының басым түсі қоңырқай көгілдір, тіпті көк болып келеді. Мысалы, Бенгаль шығанағында Аравия теңізінде, Қытай теңізінщ оңтүстік бөлігінде, Қызыл теңізде судың түсі осындай. Жерорта теңізінің суы көкпеңбек; түсі жағынан Қара теңіз суы осыған жақын. Қоңыржай ендіктерде көптеген жерлердің суы жасылдау (әсіресе жағаларда), мүз еріген аудандарда айтарлықтай жасыл-данады. Полярлық ендіктерде жасылдау түс басым болады.

Дүние жүзілік мұхит суының температурасы. Мүхиттың негізгі жылу алатын көзі – онын, бетіне түсетін күн радиациясы (тура және шашыранды).

Мүхит суы жылуды сондай-ақ атмосфераның үзын толқын-ды сәулеленуін сіңіре отырып мүз түзілуден, ылғал конденса-циясынан бөлінген жылудан және химиялық-биологиялық процестерде белініп шығатын жылудан алады. Мүхитқа жауын-шашындар, езен сулары, ауамен келген жылулар сумен жана-сады және жылы мүхит ағыстары жылу әкеледі. Мұхиттың терең қабаттарының температурасына Жердін. ішкі жылуы меи төмен түсетін судьвд адиабаттық қызуы ықпал етеді.

Мұхит жылуды негізінен булануға, ауаны қыздыруға, өзендер мен мүхит ағыстарының суық суларын жылытуға, мүздар-ды ерітуге және басқа процестерге жүмсайды.

Судың температурасы жылу балансына байланысты, мүнда бүкіл Мүхит үшін күн радиациясын судың сіңіруіне және була-нуға жылудың кетуіне анықтаушы маңыз беріледі. Нақтылы жағдайларда жылу балансы статьясының маңызы езгеріп отырады да екінші дәрежелі статьялар жетекшіге айналады. Мысал ретінде түрлі физика-географиялық жағдайларда жатқан екі теңіздің – Қара және Карск теңіздерініқ жылулық балансын келтіреміз. Жылу балансы элементтерінің барысындағы өзгерістер су температурасының-барысын анықтайды.

Мұхит беттеріндегі су температурасы ауытқуларының тэуліктік амплитудасы, оның үстіндегі ауа температурасының тәу-ліктік амплитудасынан едәуір аз. Күндіз жылу келіп түседі (күн радиациясы), бірақ күшті булану нәтижесінде шығында-лады. Түнде су атмосфераға жылу шығарады да; судың суынған бетінде ылғал конденсация болғанда оны алады. Сондай-ақ температураның ауытқулары судың үлкен жылу сиымдылығы-ның арқасында баяулайды.

Мұхиттьщ бетінде су температурасы ауытқуларының тәуліктік амплитудасы орташа есеппен 0,5°-тан аспайды. Ең үлкен тәуліктік амплитуда төменгі ендіктерде (1°-қа дейін), ең азы – жоғары ендіктерде (0°-қа дейін). Мүхиттағы температураның тәуліктік ауытқулары бағынышты роль атқарады, бірақоларсу-дың жоғарғы қабатында жылудьщ қайта бвлінісінің ең қысқа циклі больга табылады.

Мүхиттың бетіндегі температура ауытқуларыньщ жылдьщ амплитудасы тәуліктіктен көп болады. Бұлар радиациялық баланстьщ жылдық өзгерісіне, ағыстарға, басым желдерге байланысты және түрлі ендіктерде түрліше болады. Төменгі ендіктерде (1°) және жоғарғы (2°) ендіктерде температураның жылдық ауытқулары көп болмайды. Бірінші жағдайда, жылу-дың көп мөлшері жыл бойында біркелкі бөлінеді, екіншісінде – қысқа жаз ішінде су күшті қызып үлгермейді. Ең көп жылдық амплитуда (10°-тан кеп) қоңыржай ендіктерде байқалады.

Теңіздерде осы ендіктегі ашық Мүхиттағыға қарағанда, құ-рылық әсерінен температура ауытқуларыньщ жылдық ампли-тудасы көп болады. Қоңыржай ендіктердегі теңіздер ең көп жылдық амплитудамен кезге түседі (Қара теаіз–17–24°С, Жерорта – 14°С, Балтық теңізі – 17°С).

Температураның тәуліктік және жылдық ауытқулары Мү-хиттағы химиялық және биологиялық процестерге елеулі ықпал етеді.

Изотерма картасына қарап, Мұхит бетіндегі таралуы зона-лы екендігіне көз жеткізуге болады. Зоналылықты мұхит ағыстары, түрақты желдер мен- құрылық ықпалы бұзады.

Судьщ ең кеп орташа жылдық температурасы (27–28°) экваторлық ендіктерде байқалады. Августен февральға қарай су температурасының таралуындағы өзгерістер карталарда изотерма бүкіл системасынын. оңтүстікке қарай жалпы ауысуымен көрсетіледі. Тропиктік ендіктерде ағыстың ықпалымен бір ен-діктің өзінде мұхит бетіндегі су температурасы шығысына қарағанда батыс жағалауда жоғары. Бұл ендіктердегі шығыс жағалауларда температураньвд темендеуіне жағалаулардан суды ығыстыратын пассаттар басым болады: кеткен судың орны-на судьщ төменде жатқан, неғұрлым суық қабаттары көтеріле-ді. Солтүстік жарты шардың қоңыржай ендіктерінде ағыстардың арқасында Мұхит температурасы шығыс жағалауларда жоғары келеді. Оңтүстік жарты шарда 40° о. е.-тен оңтустікке қарай құрылық ете аз болады да температураның ендік таралуы мүлде дерлік бұзылмайды.

Мұхиттың бетіндегі ең жоғары температура (+32 С) Тынық мұхитында августе, ең төменгі – февральда Солтүстік Мүзды мүхитта (–17°С) байқалады. Орташа жыл бойынша Мүхиттың беті Солтүстікке қарағанда оңтүстік жарты шарда суығырақ болады (суық антарктикалық сулардың ықпалы).

Мұхит бетінде орташа жылдық температура +17,4°С, ^ал сол уақытта ауаньвд орташа жылдық температурасы +14°С. Үлкен белігі төменгі ендіктерде жатқан ( + 19,1°) Тынық мұхи-ты бетінің, Үнді (+17,1°), Атлант (+16,9°) мүхитының орташа температурасы жоғары болады. Мүхит бетінің 54 %-шщ орташа жылдық температурасы +20°С жоғары, тек 14%-і ғана +4 С төмен болады. Суыньщ үлкен жылу сыйымдылығыньщ арқасын-да Мұхит Жердегі күн жылуының аккумуляторы болып табылады.

Мұхиттағы температураның тереңдік боиынша өзгерісі. Су-

дың жоғары қабатын қыздыратын күн радиациясының жылуы темен жатқан қабаттарға өте баяу беріледі. Мүхит суы қабат-тарында жылудың қайта таралуш жонвекция және толқын мен ағыстардың араласуы арқасында өтіп жатады. Сондықтан да, әдетте тереңдеген сайын температура төмендейді. Жоғары және орта ендіктерде жазда қызған беткі қабат астьгада тем-ператураның шүғыл секірісті жүқа қабаты – термоклин орна-ласады. Күшті толқындарда және қысқы суыну кезінде секіріс қабаты жойылады немесе төмен түседі де шұғылдығы азая түседі. Бүл ендіктерде қыста судың интенсивті вертикалдық циркуляциясы болады, демек тіршілік дамуы үшін қолайлы жағдайларды қамтамасыз ететін оттегі мен қоректік түздар-дьвд тасымалы болады.

Экватордан с және о. ендіктердің 50–60 -на деиш термо-клин ШО-ден 700 метрге дейінгі теревдіктерде түрақты. Өйтке-ні температуралық секіріс қабаты – тығыздық өзгерісшің қа-баты болғандықтан, мүның ішінде үсақ тірі организмдер шоғырланады, балықтар жиналады. _

Солтүстік Мұзды мүхитта судың температурасы 50–100 м тереңдікке дейін төмендейді де, сонан соң жоғарылайды 200– 600 м тереңдікте максимумге жетеді. Температураның бүл ар-туы қоңыржай ендіктерден поляр ендіктеріне жылы сулардын

енуінен туады, бірақ еріген сулармен тұщыланған судың жоғар-ғы. кабаттарынан гөрі неғұрлым тұзды болады. Осы қабат астында температура тағы да төмендейді де 800 м тереңдікте бұл 0°-қа тең болады.

Температураның едәуір өзгерістері қуаты 200–1000 м Мұ-хит суынын, жоғарғы қабаттарьшда ғана болады. Тереңіректе температура +4, +5°-тан аспайды және ете аз езгереді. Жоға-ры ендіктердің түбіндегі судың температурасы 0°-қа жуық, экваторлық және қоңыржай ендіктерде +2°, +3° болады. Жалпы Дүние жүзілік мүхиттыц орташа температурасы +3,8°- Мүхиттағы орын алып отырған температураның тара-луы, судың циркуляциясымен түсіндіріледі (төменнен қараңыз). Мүнсыз жылудьщ жоғарыдан төмен қарай біртіндеп таралуы (конвекция, жылу өткізгіштік) сайып келгенде судьщ барлық қабатында температураны теңестіруге әкеп соққан болар еді.

Теңіз бетінін, температурасы қүрылықтың, Мұхитпен су алмасудың, өзен суы қүйылымының және басқа да себептердің ықпалымен осы ендіктердегі Мүхит температурасынан: әжептә-уір ерекшеленеді. Алайда, температураның ендікке байланыс-тылығы осы арада да көрінеді. Еңжоғарғы температура+32°-қа дейін – Қызыл теңіздің бетінде. Қара теңізде, оның орта бөлігінде, жазда су 26°-қа дейін қызады, шығанақтардың сол-түстік-батыс бөлігінде қыста мұз түзіледі. Азов теңізіңде жаз-да температура +24, +30° жетеді, қыста 0°-қа дейін төмендей-ді. Балтық теңізі мен Фин шығанағында судың температурасы жазда + 17°-қа дейін, Ботнида +10, +12°-қа дейін көтеріледі; қыста шығанақтар қатып қалады. Ақ теңізде ең жоғарғы тем-пература +14°, октябрьден майға дейін теңізді мүз бүркейді.

Теңіздерде тереңдеген сайын температураның өзгеруі бірқа-тар себептерге байланысты е'ң алдымен мұхиттың көршілес беліктерімен су алмасуға байланысты. Мүхитпен еркін қатыса-тьш теңіздер, мысалы, Беринг, Охот теңіздерінің температура-ларының таралу сипатына қарай жалпы алғанда Мұхиттың көршілес бөлігінен ерекшеленбейді. Құрылықтың ағыны, мүз-дың еруі және басқа да себептердің ықпалынан туатын темпе-ратура таралуындағы кейбір ерекшеліктер судың тек жоғарғы қабатында ғана байқалады. Мүхиттан шоңғалмен белінген теңіздерде температураның таралуы түрліше, бұғаздьщ терең-дігіне, теңіздің тұздылығына, оның бетіндегі температураға байланысты. Мүхиттың көршілес бөлігіндегі шоңғалдың түбіне қарағанда, теңіздің жылы және азырақ тұзды қазан шүңқыры, Мүхиттан шоңғал арқылы қүйылатын суымен толтырылады. Бұл су шоңғал деңгейінде Мұхитта болған температураны сақ-тайды. Су мұхиттан анағүрлым түзды теңіз түбі, ен, салқын кезде беткі қабаттардың температурасы бар сумен толтырыла-ды. Мәселен, Жерорта теңізі (теңіз тереңдігі 4400 м) түрінде судын. температурасы +13°–бұл беткі қабаттардың ең төмен-гі температурасы. Судың беткі және тереңдегі қабаттарының

әркелкі тұздылығы бар теңіздерде (мәселен, Қара теңіз) тем-ператураның бөлінуі түздылыққа байланысты. Қыста суына келіп, су тұздылығы көп қабатқа дейін шөгеді де, жыл бойында температураның өзгеруі тек жоғарғы қабатта ғана болады. Төменгі, неғұрлым түзды қабаттарда температура шонғал дең-гейіндегі көршілес мүхиттың (теңіздің) температурасыңа бай-ланысты. Қара теңізде бүл жыл бойына +9°-қа тең болады.

Мүхит суының түпкі қабатынын, температурасына Жердің ішкі жылуы ықпал ете алады. Бұл жөнінде Қызыл теңіздің түбіндегі ойыстардың жоғарғы (+72°С дейін) температурасы кепіл бола алады. Бүл ойыстардағы су кәдуілгі мүхит суынан гөрі мың есе көп темір, марганец, түсті металдардан түратын ыстық түздық (S>27O°/oo). Зерттеулер Қызыл теңіз Дүние жүзілік мүхиттың белсенді қалыптасып бара жатқан түбінің учаскесі екендігін көрсетті.