ПӘннің ОҚУ-Әдістемелік кешені өсімдіктер систематикасы



бет1/7
Дата15.06.2016
өлшемі0.52 Mb.
#136574
  1   2   3   4   5   6   7

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ШӘКӘРІМ атындағы СемЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

3 деңгейлі СМК құжаты

ПОӘК

ПОӘК 042-18-35.13

/03-2013



ПОӘК

Пәннің оқу-әдістемелік материалдары



«Өсімдіктер систематикасы»

№ 2 басылым

16.06.2015 ж.


ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

Өсімдіктер систематикасы
«5В011300» – «Биология» мамандығы үшін
ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАРЫ

Семей


2015 ж


Мазмұны:
Глоссарий

Дәрістер


Зертханалық сабақтар

Оқушының өздік жұмыстары (ОӨЖ)



ГЛОССАРИЙ


  1. Протонема- гаметофиттің алғашқы даму сатысы.

  2. Архегоний және антеридий - аналық және аталық жыныс органдар

  3. Спорофит- жыныссыз ұрпақ

  4. Гаметофит- жынысты ұрпақ

  5. Спорофилл- споралы масақтың сыртында орналасқан жапырақтың өзгерген түрі.

  6. Споракарпий- марсилея су папоротнигінің сорустар орналасқан орган атауы.

  7. Сорустар- папоротниктер бөлімдеріне тән үйінді

  8. Архегонияттар – архегония түзетін өсімдіктер бөлімдері жатады

( жоғары споралы бөлімдер мен жлаңаш тұқымдылар бөлімдері)

  1. Гигроскопиялық құбылыс- қуаңшылық жерлерде домаланып шар тәрізді күйдегі өсімдік түрлері ылғалды кезеңде жазылып бастапқы қалпына келеді.

  2. Мезофильді өсімдіктер- ылғалы мол жерлерде өсетін өсімдіктер.

  3. Изоспоралар- әртүрлі споралар.

  4. Актиноморфты- гүл серіктері дұрыс

  5. Зигоморфты- гүл серіктері бұрыс.

  6. Тұқым-алғашқы спорофитті (диплоидты) генерация мегаспорангийлердің дамыған және өзгерген түрі.

  7. Перистома- қорапша жиектерінде түзілген гироскопиялық клеткалар жиынтығы.

  8. Акрокарпті- жасыл мүктерде архегонийлері мен спорондарының өркеннің ұшында орналасу

  9. Плеврокарпті- жасыл мүктерде архегонийлері мен спорондарының өркеннің бүйір тармақтарында орналасу

  10. Вайялар немесе макрофиллалар - папоротник тәрізділердің жапырақтары.

  11. Филлалар- мүк тәрізділердің жапырақтары.

  12. Микрофилла немесе филлоидтар- плаундар бөлімінің жапырақтары

  13. Филогения- топтардың шығу тегіне және эволюциясына сүйене отырып өзара байланысын анықтау.

  14. Политипті- туыс көп түрден тұрады.

  15. Олиготипті- туыс бірнеше түрден тұрады

  16. Монотипті- туыс тек бір ғана түрден тұрады.

  17. Мұртша- ұзын келген жатаған өркен.

  18. Псаммофиттер- құмды топырақта өсетін өсімдіктер

  19. Галофиттер- тұзды топырақта өсетін өсімдіктер топтары.

  20. Апогамия- антеридий мен архегонийдін түзілуіне қарамастан, спорофит гаметофит немесе ұрықтанбаған жұмыртқа клеткасынан

( партеногенез) дамиды.

  1. Апоспория- гаметофит спорангийдің тағанынан, қабығынан немесе жапырақтарынан дамиды, бірақ спора түзбейді.

  2. Подария- кактустардың сабақтарында жапырақтарының редукциялану нәтижесінде түзілген жұрнақтар

  3. Ареолдар- кактустың жапырағының орнына түзілген тікенектер, қылқандар, түктер.П

  4. Поллиний- сүйсіндер тұқымдасының гүл тозаңдардың өзара желімделіп түйіртпек түзілуі.

  5. Проторм- сүйсіндер тұқымдасының тұқымынан түзілген алғашқы өскін.

  6. Лодикула- астық тұқымдасының жоғарғы гүл қабыршақтарынның үсітінде орналасқан ақ жұқа келген пленка.

  7. Гинобазиальдық аналық мойын- аналық мойын жатын бөлімінің арасындағы қуысқа батыңқы орналасады.

  8. Терминальді аналық мойын- аналық мойын жатынның жоғарғы бөлігінде шығыңқы орналасады.

  9. Мирмекохорлы- тұқымдары құмырысқалар арқылы тарайтын өсімдіктер топтары.

  10. Эндозоохорла- жемістері жануарлар арқылы тарайды

  11. Эпизоохорлар- жемістері адам мен жануарлар аяқтары арқылы таралады.

  12. Паппустар- жатынның жоғарғы бөлігінде түзілген қылтанақтар мен түктер немесе оларды айдарлар деп те атайды.


2. Дәрістер
Дәріс №1. Жоғарғы сатыдағы өсімдіктер систематикасы.

Жоспар:

  1. Систематика ғылымы. Өсімдіктер систематикасының міндеттері мен әдістері. Таксономия. Классификациясы.

  2. Түрлердің қосарынан аталуы. Өсімдіктер систематикасының даму тарихы.

  3. Филогенетикалық жүйенің құрылуы.

Соңғы зерттеулердің қорытындыларына байланысты дүниежүзінде 500 мың немесе (жарты миллион) өсімдік бар. Оның 300 мыңы жоғары, 200 мыңы төменгі сатыдағы өсімдіктер тогптарына жатады. өсімдіктер систематикасының басты мақсаты осыншама әртүрлі өсімдіктерді бір жүйеге келтіру, олардың түрлерін ғылыми түрде зерттеп, оларды белгілі таксономиялық жүйеге келтіру. Яғни, топтастыру немесе классификациялау қажет. Топтастыруда өсімдщіктер түрлерінің тарихи даму заңдылықтарына, яғни эволюциялық даму процестеріне қарапайым түрлерден жаңа күрделі түрлердің дамуына көп көңіл бөледі.

Екінші теориялық маңызы ондай пайдалы өсімдіктерді әрі қарай дамытып, оларды ауыл шаруашылықтарында, үлкен өнеркәсіптерде қолданады. Ал керісінше, зиянды түлерімен күресу оларды жою жолдарын қарастыру (улы, арамшөп). Адам өсімдіктерді қолдана бастаған кезеңнен бастап өсімдіктерді дәрілік өсімдіктер, мал азығы өсімдіктері, тамаққа қолданатын өсімдіктер деп өзінің күнделікті тіршілігінде қолдануына байланысты топтастырған. Сонымен өсімдіктерді топтастыру адам өмірінің күнделікті тіршілігінен туған құбылыс деп айтуға болады. Ары қарай қоғам дамыған сайын өсімдікті топтстыруда көптеген ғалымдар еңбек етті.

Бұл жөнінде грек ғалымы Арситотель біздің эрамызға дейінг (384-322) жылдар аралығында зоология ғылымында жандарлар дүниесін топтастырумен қатар, ботаника ғылымының да негізін салушылардың қатарына жатады. Ол өсімдіктің құрылысы жануарларға қарағанда қарапайым деген тұжырымға келеді. Мысалы, саңырауқұлақтар шірінділерді заттардан пайда болады деген қорытынды жасайды.

Аристотельдің шәкірті Теофраст өсімдктер жөніндегі мәліметтерді бір жүйеге келтіреді. Теофраст 500-ге жуық өсімдіктерді анықтап, көптеген жаңа ботаникалық ұғымдар еңгізді.

Орта ғасырда өмір сүрген орта Азиялық Абу-Али-Ибн-Сина (Авицена) (980-1037) көптеген ғылым саласымен айналысқан. өсімдіктер систематикасында 350-дей шипалы өсімдіктерді зерттеген оған сипаттама берген.

15 ғасырдың аяғында теңіз қатынастарының дамуына байланысты Еуропадағы мүлдем белгісіз өсімдіктер жөнінде жаңа мағлұматтар жинақтала бастады. Көптеген түрлерді ботаникалық бақтарда өсіре бастады. Сол сияқты, өсімдіктерді жинау және оларды кептіру гербарийлеуді үйренеді.

Өсімдіктер систематикасының негізін салушылардың бірі Италияның көрнекті ғалымы Цезальпин (1519-1603) болып табылады. Ол өсімдіктердің классификациясына негіз етіп тек оның морфологиялық құрылысына ғана емес, сол сияқты оның 15-гүлді өсімдіктер, 16-класқа мүктер, папоротниктер, қырықбуындар және саңырауқұлақтар жатқызған.

Сонымен қоса шөптесін, сүректі, бұталы және жартылай бұталы деген ұғымдарды еңгізген.

17-ші ғасырда өмір сүрген швед Карл Линней (1707-1778) систематика саласында сіңірген еңбегі өте үлкен. Ол өсімдікті топтастыруды негіз етіп өсімдіктің аталықтары мен аналықтарын негіз етіп алған. К.Линнейдің системасының маңызы, ол өсімдіктердің морфологиялық құрылыстарымен, олардың органдарына нақтылы атаулар беріп, ботаника ғылымының саласында 1 мыңға жуық жаңа терминдер еңгізеді. К.Линнейдің системасы жасанды сипаттама алды, себебі тек өсімдіктің морфологиялық қасиеттері ғана ескеріледі.

Өсімдіктер систематикасы тек 100 жыл өткеннен кейін ғана, яғни Ч.Дарвиннің еңбегі жарыққа шыққаннан соң ғана эволюциялық даму негізінде филогенетикалық немесе табиғи система жасалды. Жоғарғы және төменгі сатыдағы өсімдіктер системасын жасауда дүниежүзінде мыңдаған ғалымдар еңбек етті. Бір өсімдік түрімен екінші өсімдік түрінің арасындағы байланыс, өсімдіктердің сыртқы пішініне морфологиясына онтогенезіне, филогенезіне, химялық құрылымына, географиялық таралуына т.б. белгілеріне қарап анықталады.

Дарвиннің системасы өсімдіктердің эволюциялық жолымен дамуын, органикалық дүниенің даму тарихына сәйкес, олардың даму заңдылықтарын ашып береді. соның арқасында филогенетикалық немесе табиғи системасы пайда болды. 1859 жылы Дарвиннің «Түрлердің табиғи сұрыпталу жолымен пайда болуы» - деген еңбегі жарыққа шықты. Оның еңбегінің негізі- тұқым қуалаушылық, табиғи сүрыптау, өзгергіштік (қарапайымнан күрделіге қарай даму, органикалық дүниенің бірлілігі), т.б. ұғымдарға негіз етіп жасалады. Ол өз теориясында өсімдіктердің түрлері, туыстары, тұқымдастары, қатарлары және типтері арасындағы туыстық байланысты анықтап, өсімдік дүниесінің эволюціиялық немесе филогенетикалық системасын жасады. Бұл система өсіңмдіктің анатомиясы, морфологиясы, физиологиясы, биохимиясы, эмбриологиясы, паленталогиясы, географиясы және т.б. ботаникалық ғылым тарауларына негізделіп жасалды.

Дарвиннен кейінгі көптеген систематик ғалымдарды атап өткен жөн. Энглер, гофмейстер, Бернер, Жюссье, Буш қазіргі қолданатын филогенетикалық система негізін қалаушылар болып табылады.

Соның ішінде қазіргі уақытқа дейін қолданып келе жатқан системалардың қатарына Энглер (1844-1930) системасын алуға болады. Бұл система бүгінгі күн талабына сәйкес келмеседе, өсімдіктердің анықтағыштарын құрауды, ботаникалық шығармаларды жазда негіз етіп алынады. Сол себептен көптеген елдерде Энглер системасы бойынша гербариизациялау сол сияқты, бұрынғы совет үкіметінде жарық көрген «Флора СССР» 30 томдық осы система бойынша жасалған. Бұл система бойынша барлық өсімдіктер 13 типке бөлінеді. Алғашқы 11 тип- төменгі, 12 тип- мүктер мен папоротниктер, 13 тип- ашық және жабық тұқымдыларға біріктірілген.

Сол сияқты, қазіргі кезде профессор Козо-Полянский (1870-1957) академик Гроссгейм (1888-1948) системасы қолданады. Олар гүлді өсімдік типтердің қарапайым түрлерінде тостағаншаға және күлтеге бөлінбейді, аталықтарының саны көп болады деп тұңғыш рет биогенетикалық заңдылықта қолданады.

Гроссгейм гүлді өсімдіктерді 67 қатарға 305 тұқымдасқа 2000 түрге сипаттама берді. Тағы ең жана системаға, 1930 жылы Ленинградтың ботаника институтының академигі Тахтаджян ұсынған системасы кеңімен қолданады. Ол өсімдіктер дүниесін 6 типке бөледі: псилофиттер (psilopsida), мүктер (bryopsida), плаундар (lycopsida), қырықбуындар (sphenjpsida), папоротник тәрізділер (Pteropsida). Жабық тұқымдастардың негізгі тегі псилофиттер деп көрсетеді. Тахтаджян өсімдіктерді 6 типке, 3 класқа бөледі:


  1. Папоротниктер (Filicinae)

  2. Жалаңаш (Gymnogpermae)

  3. Жабық (Angiospermae)

Жабық тұқымдастар дара және қос жарнақтыларға бөлінген.

Қазақстанда флорасын зерттеген ғылымдардың қатарына Папов, Қалымбетов, Павлов, Шварцман т.б. жатқызуға болады. Паповтың «Растительный покров Казахстана» және орталық Қазақстанның флорасына арналған 3 томдық анықтағыш жарық көрген (1940ж). өсімдіктер дүниесінде Павловтың 9 томдық анықтағышы, қазіргі кезеңге дейін кеңінен қолданып жүрген басты анықтағыштардың бірі болып саналады. Төменгі сатыдағы өсімдіктерді зерттеген Қалымбетов, Шварцманның «Споровые растения Казахстана» деген еңбетері бар. Комаров, бекетов, Федеренко, Тимирязев т.б. ғалымдардың еңбектерінде Қазақстан флоралары жөнінде көптеген мағлұматтар берілген.



  1. Өсімдік систематикасының номенклатурасы.

Филогеникалық классификацияның негізгі ең кіші категориясы түр (species). Түрден тыс организм болмайды.

Түр дегеніміз, морфологиялық және анатомиялық құрылыстары ұқсас, өзара бұдандасып ұрпақ бере алатын белгілі бір тіршілік жағдайына икемделген және табиғатта белгілі бір ареалды алып жатқан особьтар. Түрлер туысқа бірігеді (genus). Туыс дегеніміз бір-біріне өзара жақын түрлердің тобы.

Түрлер туысқа бірігеді (genus). Туыс дегеніміз бір-біріне өзара жақын түрлердің тобы.

Бинарлық атау ақ беде – Trifolium prafense – клевер-красный немесе қызыл беде - Trifolium repens – клевер ползучий.

Бұршақ тұқымдасы familia Ranunclacia.

Тұқымдас қатарға orda.

Олар әрі қарай класқа Plassis, типке Phylum бөлімдер біріктіріледі.

Жер жүзіндегі өсімдіктер құрылыстарының байланысты екі үлкен топқа бөлінеді.

Жоғары сатыдағы Cormophyta және төменгі сатыдағы Tallophyta деп бөледі. Жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің вегетативтік органдары сабақ, жапырақ, тамыр деп бөлінсе, ал генеративтік органдары гүл, жеміс, тұқым деп бөлінеді. Онымен қоса органдарында арнаулы тканьдер тән.

Бұл белгілер жоғары сатыдағы өсімдіктердің белгілі бір органикалық дүниенің даму кезеңінен өткендігін көрсетеді. Төменгі сатыдағы өсімдіктің қазіргі кезеңге дейін ылғалды жерде тіршілік етуіне байланысты, эволюциялық дамуы сол қарапайым күйінде қалған. Олар тамыр, сабақ, жапырақ ткань, жеміс т.б. органдарға бөлінбеген. Көптеген түрлеріне әртүрлі пигменттер болады. Хлорофилл пигменті тек балдырларға және қыналарға ғана тән. фотосинтез процесі жүреді.



Хлорофилі жоқ организмдерде жиі кездеседі. Оларға гетеротрофты қоректену жолы тән. сонымен қоса бұларда паразитті қоректену жолы тән. Сонымен қоса бұларда паразитті қоректену жолы тән. сонымен қоса бұларда паразитті қоректену жолдары да жиі кездеседі. Сонымен жоғарыдағы аталған басты ерекшеліктерін ескере отырып Tallophyta өсімдіктер блірлестіктерін жеке-жеке қарастырамыз. Жоғарғыда көрсетілгендей оларға 200 мыңнан астам өсімдіктер топтары топтастырылады.

Алғашқы құрағаққа шыққан өсімдіктер. Палентологияның мөліметтері бойынша, құрғаққа шыққан алғашқы өсімдіктер риниофиттер болған, олар осыдан 400 млн. жылдар бүрын пайда болған. Олардың арғы тегі су өсімдіктері болған, шамасы жоғарғы деңгейде жетілген хара балдырлары типтес өсімдіктер болса керек. Риниофиттер негізінен батпақты жерлерде өсетін өсімдіктер болған. Олардың вегетативтік денесі «телом» деп атальшады және ол тек қазба түрінде табылған өсімдіктерге ғана тән. Риниофиттердің вегетативтік денесінің өркенге дейінгі құрылысы, дихотомиялық бұтақтанудан, бүйірлік моноподиальды бұтақтанып өсуге ауысуды көзге оңай елестетуге мүмкіңдік береді. Ол жоғары сатыдағы өсімдіктердің көптеген топтарыңда айқын байқалады. .
Теломның жер асты бөлігі бір клеткалы ризоиды бар тамырсабаққа ұқсас болады.
Риниофиттер басқа жоғары сатыдағы өсімдіктерге бастама берген. Мүк тәрізділердің шығу тегі аяғына дейін толық дәлелденбеген. Ғалымдардың бір тобы оларды риниофиттерден шығарады; ал екінші бір тобы -жасыл балдырлардан шығарады. Соңғы көзқарас біршама көңілге қонарлық. Қалай болғанда да мүк тәрізділер эволюцияның тұйық бұтағы.

Өсімдіктердің эволюциясының негізгі кезеңдері
Өсімдіктер дүниесінің шығу тегі мен эволюциясьш жердің даму тарихымен байланыстырып қарастырған жөн. Жердің даму тарихьш әдетте бірінен соң бірі келіп отыратын алты геологиялық эра түріңде береді. Бұлар катархей, архей, протерозой, палезой, мезозой және кайнозой эралары. Оларды өз кезегіңде геологиялық кезендерге (дәуірлерге) бөледі. Әрбір эраның өзі-нің шөгінді пародалары болады, олардан өсімдактердің тасқа айналған қалдықтары мен тастың бетіне түскен іздерін табады. Осы қаддықтарды зерттеу органикалық дүниенің эволюциясының жалпы көрнісін (бағытын), ал кейде жойылып кеткен өсімдіктерді қалпына келтіруге (реставрировать) мүмкіңдік береді.
Катархей эрасында (4,5 млрд. жыл бұрын) әлемдік мұхиттарда физико-химиялық процестер жүрген. Олар тіршіліктің пайда болуына қажетті жағдай (субстрат пен материал) туғызған. Біздің планетамызда тіршілік архей эрасында (2,7—4,5 млрд. жыл бұрын) өлемдік мұхитта пайда болған. Алғашқы өсімдіктердің қашан пайда болғандығъш дәл кесіп айту, әзірге мүмкін болмай отыр. Ертедегі өсімдіктердің денесі аса қарапайым іркілдек плазмалардан тұрған. Соған байланысты олардьщ тасқа айналған қалдықтары біздің уақытымызға дейін сақталмай, із түссіз жоқ больш кеткен. Бірақта олардың тіршілік әрекеттерінің өнімдері, бактериялардан және балдырлардан пайда болған әртүрлі пародалар түріңде, сонымен бірге алғашқы организмдердің белоктік денесінің құрамьша кірген аминқыш-қылыньщ қаддығы түрінде сақталған. Бұлар тіршіліктің ең қарапайым формалары- клеткалық құрылысы қалыптаспаған, бір клеткалы ядросы қалыптаспаған, бір клеткала ядролы жөне колониялы организмдер болған. Жер бетінде тіршіліктің дамуы, өсіресе бүкіл геологиялық жылсанаулардың жартысынан көбісін түзетін архей және протерозой эраларында өте баяу жүрген. Мысалы, палеонтологтардың мәліметтері бойынша, тек протерозой эрасында. Фотосинтезге кабілетті. сатыдағы ядролы пласти Фотосинтезге кабілетті талшықсыз төменгі сатыдагы ядролы пластидтілер.

Төменгі сатыдағы ядроға дейінгі хлорофилі бар және фотосинтез процесі кезінде оттегін бөліп шағыратын өсімдіктер. Төменгі сатыдағы ядроға дейінгі хлорофилі бар және фотосинтез процесі кезінде оттегін бөліп шығармайтын өсімдіктер


(570—2700 млн. жыл бұрын) қоректенуі жағынан бір-бірінен айырмашылықтары бар, тірі табиғаттың екі негізгі бағыты анықталды: автотровты (өсімдіктер дүниесі) және гетеротрофты (жануарлар дүниесі) организмдер. Осы эрада бір клеткалы және колониялы көк-жасыл балдырлармен бірге қызыл және жасыл балдырлар, бактериялардың жаңа топтары мысалы темір бактериясы пайда болған. Өсімдіктер дүниесінің даму тарихында аса маңызды жаңалық палеозой эрасының силурий және девон дәуірлерінде болды (230—570 млн. жыл бүрын). Силурий дәуірінде (405—440 млн. жыл бұрын) риниофиттер -алғашқы құрлықта өмір сүрген өсімдіктер пайда болған (261-сурет.). Бұлар өлі үлкен өсімдіктер болмаған (биіктігі 15—20 см-ден аспаған). Олар көп жағдайда құрлықты клем секілді түтас жауып жатқан. Шамасы осы кезде саңырауқүлақтар, мүктер, қыналар өмір сүрген. Девон дәуірінде (360—405 млн. жыл бұрын) жоғары сатыдағы өсімдіктер жер бетіне түгелдей тарала бастаған. Олар үлкен мөлшерге дейін жеткен. Көптеген өсімдіктердің өмірлік циклінде ұрпақ алмасуы (гаметофазасы мен спорофазасы) қалыптасқан. Бұл процесс өсімдіктерге өте пайдалы болған, өйткені олар өмірінің бір бөлігін сулы ортада (гаметофаза), ал екінші бөлігін қүрылықта (спорофаза) өткізуге мүмкіндік алған. Спорофиттің құрылықта өмір сүруіне байланысты өсімдіктердің жер беті бөлігі жақсы дамыған, өткізгіш шоқтары пайда болған. Құрылықта өсімдіктердің эволюциясының ең маңызды стимулы сол, олардың табиғи жолмен будандасуына кеңінен мүмкіндік ашылған. Таскөмір дәуірінде (285—350 млн. жыл бұрын) тұқымды папоротниктер мен қырықбуын тәрізділердің өкілдері — каламиттер, қылқан жапырақтыларға жақын биіктігі 30 м-ге дейін баратын кордаиттер кеңінен таралып, өсе бастаған. Қай жерде ұйық батпақ, бойына су сіңген топырақ болса, сол жерде бұл ағаштар орман түзген. Мұндай ормандар теңіз қолтықтарының (лагуна) жағалауларыңда аз болмаған. Су шайып кеткен жерлерде, әсіресе су тасқындары кезінде, ағаштар құлап қирап, олардың үстін ұйық басып отырған. Осындай ұйықты батпақтың көп мөлшерде жиналып қалың, шөгіңді түзуіне байланысты оттегі жетіспей ағаштар көп мөлшерде шіріп таскөмірдің кеніне айналған (залежи каменного угля). Таскөмір дәуіріңде риниофиттер жойылып кеткен. Осы бір аса алыс кезеңдерде құрылықтағы жарық пен жылудың ара салмағы бірдей болған. Өйткені құрылықтың осы аздаған беті шексіз жылы акваториямен шайылып отырған. Оны көптеген арнасы суға толы үлкен өзеңдер мен батпақты кеңістіктер қиып өтіп отырған. Құрылықтың үстіне жердің ішкі жылуы да эффективті түрде әсер етіп отырған. Сонымен бірге, ауаның ылғалдығы да аса жоғары болған, бұлттар жердің бетін қалың болып қаптап, жауып тұрған. Осылардың барлығы құрлықтың климатын поляр шеңберіне жақын жердің климатымен теңелуіне әкеліп соқтырған. Перм дәуірінде (230—285 млн. жыл бұрын) тұқымды папоротнктер және кордаидтер жойылған, қырықбуын тәрізділер мен плаунтәрізділер азая бастаған. Бірақ ашық тұқымдылардың жаңа түрлері, оның ішінде саговниктер, саговниктердің арғы тегі болып табылатын араукариялар және басқа да қылқан жапырақтылар мен гинкголар кеңінен тарай бастаған. Перм дәуірінің соңына қарай ашық тұқымдылар жер бетінде басқа өсімдіктерден басым болған. Мезазой эрасының (67—230 млн. жыл бұрын) триас (195—230 млн. жыл бұрын), негізінен юра дәуірлерінде (137—195 млн. жыл бұрын) ашық тұқымдылардың флорасы бұрынғысынан әлде қайда артып, молая түсті. Юра дәуірінің ормандары негізінен саговниктерден, гинкголардан, араукариялардан тұрған. Мүктер қалың болып дамыған, кейтониялар пайда болған. Соңғыларында нағыз жеміс жапырақшалардың гомологы мен шырынды жемістер болған.
Бор дәуірінде (67—137 млн. жыл бүрын) жабық тұқымды өсімдіктер кеңінен тараған. Бұлардың пайда болуы өсімдіктер дүниесі мен жануарлар дүниесінің тарихындағы ең шешуші кезең болды. Жабық түқымдылардың ішіңдегі ағаштары магнолия, лавр, платан, эвкалипт, фикус, терек, тал, бук, жүзім жөне т.б. жер бетіңде үлкен кеңістіктерді баса бастады. Осы кезде ағаш тәрізді дара жарнақтылар — пальмалар пайда болып жер бетіне тарала бастады. ІПөптесін өсімдіктерден жаңа ортаға бейімделушіліктің негізінде суда өсетін формалар ерекше көріне бастады. Кайнезой эрасында (0—67 млн. жыл бүрын) жабық тұқымдылар ерекше қарқынмен дамыды. Бұл эраның екі жоғарғы кезеңіңде палеоген (67—25 млн. жыл бүрын) мен неогенде (25—0,7 млн. жыл бұрын) аса жылы климат қалыптасқан. Сол кездің өзіңде-ақ жер бетінің лаңдшафты қазіргі кездегіге жақын болған. Жалпақ жапырақты ормандар пайда бола бастаған. Ағаштардың ішінде нан ағашы (хлебное дерево) инжир, мирт, емен, үйеңкі, шаған, грек жаңғағы және т.б. кеңінен таралған өсімдіктердің тізімін толықтыра түсті. Қылқанжапырақтылардың таза біртектес ормандар түзуде де, аралас ормандар түзуде де (жалпақ жапырақты ағаштармен қосылып) маңызы орасан зор болды. Аса бай шөптесін өсімдіктер флорасы қалыптасты.
Келесі — төртінші (осы кезгі) кезең 0,7 млн. жылға созылады. Бұл кезенде жер бетіндегі климатта күрт өзгерістер болды: температура төмендеп, ауадан түсетін ылғалдың (жаңбыр, қар) мөлшері арта түсті. Мүның өзі жоғарғы ендікте жекелей алғанда, солтүстік еңдікте аса көп мөлшерде мұздың қалыптасуына әкеліп соқтырады. Бұл үлкен мұз оңтүстіке қарай ығысқан. Сонымен мүз дәуірі басталды. Мұздың ең көп басқан уақытыңда, мұз Европаның орталық аудандарына дейін жеткен. Қазіргі кездегі Украинаның территориясында мұз Днепрдің бойымен Днепропетровск және Житомир облыстарының территорияларына дейін жеткен. Осыған байланысты суыққа төзімді өсімдіктер қалыптасты. Неоген дәуірінің соңы адамның пайда болуымен және дамуымен тікелей байланысты. Адамның пайда болуы өсімдіктер жабыньшың құрамының өзгеруіне әкеліп соқтыратын жаңа фактор болып табылады. Осы кезден бастап пайдалы өсімдіктерді мәдени жағдайға ендіру қолға алынды, нәтижесіңце жабайы өсімдіктер ығыстырыла бастады. Сонымен, өсімдіктердің даму тарихын үш кезеңге бөлуге болады: балдырлық кезең (протерозой эрасы- палезой эрасының бірінші жартысы), жоғарғы споралы өсімдіктер кезеңі (палезой эрасының екінші жартысы), тұқымды өсімдіктер кезеңі- ашық тұқымдылар (мезазой эрасының бірінші жартысы), мен жабық тұқымды өсімдіктердің (мезазой эрасының екінші жартысьшан осы кезге дейін) пайда болған кезеңцері.

Ботаника жалпы биология ғылымының негізгі бөлімдерінің бірі болып табылады. Ол өз кезегіңде бірқатар жекелеген ғылымдарға бөлінеді. Олардың міңдеттеріне өсімдіктер мен өсімдіктер жабынының құрылысының және тіршілік жағдайының әртүрлі заңдылықтарын зерттеу жатады.



Өсімдіктердің морфологиясы — ботаниканың ең үлкен және ең ерте қалыптасқан бөлімдерінің бірі. Бұл өсімдіктердің жөне олардың жекелеген органдарының пайда болып қалыптасуының және әртүрлі тіршілік формаларының6 дамуының заңдылықтарын зерттейтін гылым. Сонымен бірге морфология өсімдіктердің органдарының түзілуін және дамуын, жекелеген особьтардың түқымнан пайда болуынан бастап өмірінің соңына дейін (онтогенезін) және осы особь жататын тұтастай түрдің немесе кез келген систематикалық топтардың тарихи даму барысын (филогенезін) ескере отырып қарастырады.

Морфологияның дамуына байланысты, оның белгілерінің негізінде бүрынғыдан да көбірек мамаңцанған ғылымдар пайда болды: цитология (өсімдіктердің негізгі структуралық бірлігінің, яғни клеткасының құрылысының қалыптасуының заңдылықтарымен дамуын зерттейді); гистология немесе анатомия (өсімдіктердің оргаңдарын түзетін әртүрлі ұлпалардың қалыптасуын, дамуын және құрылысын зерттейді); эмбриология (ұрықтың дамуының заңдылықтары мен құрылысын зерттейді); оргонография (өсімдіктердің органдарының, ягни тамырының, сабағының, жапырағының, гүлінің, жемісінің және т.б. мүшелерінің пайда болуын, дамуын жөне құрылысын зерттейді); палинология (тозаңдар мен споралардың морфологиясын зерттейді).



Флорография. Бұл ғылымның міндеттеріне түрлерді танып және сипаттап жазу, басқаша айтқанда олардың белгілерін (диагнозын) құрастыру жатады. Флорографтар сипаттап жазған түрлерді, систематиктер олардың туыстық жақындықтарын көрсететін, ұқсастық белгілеріне қарай топтарға бөледі. Бірақта флорографтың да систематиктің де  Белгілі бір экологиялык жағдайдың әсерінен қалыптасқан, өсімдіктің сыртқы формасы жүмыстарын бір ғалымның атқаруы практикада жиі кездеседі.

Систематика — түрлердің алуал түрлілігін жөне осы алуан түрліліктің себептерін зерттейтін ғылым. Систематиканың міндеттеріне флорографтар сипаттап жазған барлық түрлерді біздің түсінуімізге жеңіл, ғылыми система жасауға пайдалану болып табылады.

Флорографтар сипаттап жазған, көптеген тәсілдердің тұтастай сериясының негізінде систематика жақын түрлерді біршама рангасы жоғары систематикалық топтарға — туыстарға, тұқымдастарға және т.б біріктіреді. Ботаниканың бл бөлімін флористикалық систематика (таксономия) деп атайды. Ч.Дарвиннің еңбектерінен кейін жақсы қарқынмен дамыған систематиканың екінші бөлімі филогенетикалық систематика деп аталынады. Көптеген биологиялық ғылымдардың мөліметтерінің негізінде (морфологияның, биологияның, палеонтологияның, физиологияның, математиканың және т.б.) флорогенетиктер өсімдіктер дүниесінің дамуының эволюциялық жолдарын, оның филогенезін көрсететін түрлерден де жоғарғы систематикалық топтарды өз орындарына қоя біледі. Бұл жерде атап өткен жөн, олар эволюцияны және барлық деңгейдегі туыстық қатынастарды (туыстан бастап жоғары қарай) зерттейді. Осыдан барып мегафилогенияға (бөлімдер, қатарлар секілді жоғарғы систематикалық топтардың туыстық қарым-қатынастарын және бірінің орнын бірі басуын айтады) жөне мезофилогенияға (тұқымдастар, туыстар секілді систематикалық топтардың туыстық қарым-қатынастарын және олардың бірінің орнын бірі басуын айтады) бөлудің қажеттілігі туды. Н.И.Вавиловтың мөдени өсімдіктер жөніндегі еңбектері жарық көргеннен кейін, түр ішілік өзгерістерге және түрлердің белгілі бір формасының пайда болуына, басқаша айтқанда жаңа түрдің пайда болу процесін зерттеуге (микрофилогенияға) көп көңіл бөлініп келеді. Систематиканың бұл бөлімін Н.И.Вавилов дифференциальды систематика деп атаған, ал қазіргі кезде оны биосистематика деп атап жүр. Биосистематиканың дамуының болашағы жаңа формалардың түзілуін жан-жақты зерттеумен тікелей байланысты.



Өеімдіктердің географиясы (фитогеография) ботаниканың ең үлкен бөлімдерінің бірі, оның негізгі міндеттеріне өсімдіктердің және олардың құрлықтағы және судағы қауымдастықтарының (ценоздарының) таралуы мен белгілі бір кеңістікте қаншалықты жиілікте кездесетіндігінің заңдылықтарын зерттеу болып табылады.

Фитогеографияның шеңберінде жекелеген пәндердің тұтастай сериясы бөлініп шықты. Оларға мыналар мысал болады: географияның тарихы — бұрынғы геологиялық кезеңдердегі өсімдіктердің таралу заңдылықтары туралы ғылым; фитоценология (геоботаника) — тарихи қалыптасқан өсімдіктер қауымдастықтары (фитоценоздар) туралы, олардың құрылыстары, дамуы, таралуы, пайдалануы жөне қайта жақсартудың мүмкіңдіктерінің заңдылықтары туралы ғылым. Фитоценологияның жайлымдарды, шабындық-тарды, шалғындарды пайдалану мен жақсартудың ғылыми негізі ретінде  маңызы зор.



Өсімдіктердің экологиясы. Өсімдіктердің өмірі қоршаған ортамен тікелей байланысты (климатқа, топыраққа, рельефке және т.б.), бірақта өсімдіктер өз кезегінде осы ортаны түзуге қатысады. Мысалы, топырақтың түзілуіне қатысады, климатты өзгертеді. Экологияның міндеттеріне — өсімдіктердің құрылысы мен тіршілігін қоршаған ортамен байланыстыра отырып зерттеу жатады. Егін шаруашы-лығы практикасында бұл ғылымның маңызы аса зор.

Өсімдіктердің физиологиясы — өсімдіктердің тіршілік процестерін, негізінен олардың зат алмасуын, қозғалуын, өсуін, даму ырғақтылығын, және т.б. зерттейтін ғылым.

Микробиология — негізінен бактериялар мен кейбір саңырауқұлақтардан тұратын микроорганизмдердің өмірлік циклдарын зерттейтін ғылым. Топырақ микробиологиясының жетістіктері ауылшаруашылық практикасында кеңінен қолданылады.

Палеоботаника бұрынғы геологиялық кезеңдерде жойылып кеткен өсімдіктер туралы ғылым.

Ботаниканың басқа бөлімдері алдарына қойылған арнайы міндеттерді атқаруына және жаңа тәсілдерді қолдануына байланысты көптеген ерекше пәндер ретінде дербес қалыптасқан. Оларға биофизика, биохимия, генетика және т.б. мысал бола алады.




Достарыңызбен бөлісу:
  1   2   3   4   5   6   7




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет