ПӘннің ОҚУ Әдістемелік кешені «Тұлға теориялары»

Клиент таблицаны толтырып болғаннан кейін қатардағы ұқсастықтары бар анықтауыштарды дөңгелектеу ұсынылады. Ол көнгруенттіліктің мүмкін болуының кездері. Одан кейін клиентпен келесі сұрақтар талқыланады:

• 
  Сіздің кейбір армандарыңыз реалды емес сияқты болып көрінбейді ме?
  
• 
  Сіздің идеалды сипаттыңыздағы мақсаттарыңызды өзгерте алушы едіңіз бе?
  
• 
  Оған себептер бар ма?
  

К.Роджерс қазіргі қоғамда клиент-орталықтанған қамқорлық, клиент-орталықтанған қарым-қатынасқа деген сұраныс көп екеніне көзі жетті. Осыдан, топтық кездесулер және бір-біріне психологиялық көмек көрсету идеясы, яғни клиент-орталықтанған қарым-қатынастынасқа тән әрекет-қылықтар пайда болды. Клиенттер топтық кездесуді ұйымдастырып отырған фасилитаторларға қарап, осындай әрекеттерге үйренеді. Фасилитатордың негізгі міндеті клиент-орталықтанған қарым-қатынасты көрсету, топтың басқа мүшелерін осы қатынасқа тарту болып табылады.

Жанұяны К.Роджерс топтық кездесулердің аналогы ретінде қарастыратын. Адамдық қоғамның даму деңгейінде жанұяны әртүрлі факторлар біріктіреді. Ерте кездерде өмір үшін бірлесіп күресу негізінде жанұя құрылатын, жалғыз трі қалу мүмкін болмайтын.

Қазіргі кезде жанұя басқа себептерге байланысты пайда болады. Негізгі себебіне клиент-орталықтанған қарым-қатынасты өзіңе жақын адаммен жасауға деген қажеттілік жатады. Жанұяның сәтті болып қалыптасуы жұбайлардың қаншалықты клиент-орталықтанған терапевтің рөлін ойнауға қабілеттіліктеріне байланысты. Жанұялық терапевтің рөлін ойнау қазіргі кезде өте маңызды әрі жетекші рөлді алады. Жұбайлардың осы рөлді ойнай алуларына байланысты олардың жаұясындағы барлық тұлғалардың дамуына әсерін тигізеді.

К.Роджерс жақсы ата-ана функциясы мен жаман функцияның моделін көрсетті.

Жақсы функцияны атқаратын ата-анада өзін-өзі қабылдаудың жоғары деңгейі қалыптасқан болуы керек. Осы қасиеттің негізінде ата-ана баласын қабылдай алып, оны организмитикалық бағалай алады. Организмитикалық бағалай алу дегеніміз, ата-ана баланы бағалаған кезде қажеттілігіне емес, оның ішкі қабілетіне қарап бағалай алу деген сөз.

Тұлға теорияларына байланысты соңғы кезде көп айтылып жүрген А типті тұлғалар және А типті мінез-құлық модельдері. Бұл ұғымдарды тұлға психологиясына психосоматикалық медицинадан М.Фридман, Р.Розенман әкелді. Бұл типтегі адамдар нәтижесінде психоэмоциалы дистресске әкелетіні дәлелденді.

Негізгі белгілері біріншілікке күшті ұмтылады, әлеуметтік басымдылықты жақсы көреді, өмірді бәсекелес күрес деп ойлайды, барлық жерде бірінші болғысы келді, жәй нэрселердеде бірінші болу тілегі басын ауыртады, амбициялы болады, шыдамсыздықты жиі көрсетеді, қайсар, мақсатқа жетуде өте шыдамсыздық көрсетеді, агрессияны жиі білдіреді, алайда осының бәрін әлеуметтік бәсекелесуде ғана көрсетеді.

А типті тұлға атауы жиі түрде А типі және оның жүрегі немесе коронарлы тип деп аталады, себебі бұл типтегі адамдар инфаркт, инсульт аурулары жиі кездеседі, психоневрологияға тәуекел көп болады. Әлеуметтік бәсекедегі сәтсіздіктер оларды психоэмоциялы тәуекелге, дистресске тез әкеледі.

Психологиялық әдебиеттерде адамды белгілеу үшін, сипаттау үшін үш термин қолданылады индивид, индивидуалдылық, тұлға, олар адам түсінігін ерекше көрсете отырып, өздерінің мазмұндары әртүрлі болады. Адамның дамуы жайлы, меңгерген индивидуалды ерекше психологиялық, рухани және әлеуметтік сапалары туралы айтатын болсақ, онда жоғарыдағы үш түсінікті талдауымыз керек.

Балалар өздеріне таныс мультфильмдерді жақсы көреді, кейін олардың персонаждарын басқаша ауыстырғанда, олар көрмей қойған. Жаңа геройларды таныс еместер деп қабылдаған, бұрынғы геройлар тек бет әлпеті өзгерілген.

Индивид тарихтың алғы шарты. Мен өзімді көргім келсе, көз алдыма келтірсем, алдымен физикалық бейнені кез алдыма келтірем, алайда ол ауысады ғой, жылдар өтеді, қатты өзгерістер байқалады, дауыс өзгереді тағы басқалар. Ішкі темір бездерінен (внутр.желез) жұмбақ секрециялар ояна бастайды. Таң қаларлық энергиялар туындайды. Мен өзімді жанымнан бақылаймын, шынында мен бе, депрессияға ұшыраймыз. Сұрақтар көп.

Индивид биологиялық сипаттамалардың жинағы болсада ол әлеуметтік тірі жан, сондықтанда оған тек тәнге қатысты және жалды психологиялық қасиеттер ғана тән деп ойламау керек. Сондықтанда индивидті «қоғамға» абстракция ретінде қарсы қою керек, яғни адам қоғаммен қалай арақатынаста болады сол мағынада түсінеміз.

Адам табиғи негіздерді бөледі, индивид әуелден-ақ әлеуметтік, алайда әрбір адам өзінде керемет индивидуалды байлықтарды ашады деп ұқпау керек, белгілі бір деңгейде ол табиғи негізгілік, социумға енген деп түсініледі. Социумда адам не ашылады не жабық әлеуметтік атом ретінде қалады. Фантастикалық әдебиетте минимум адам деген бар, ал адамдар минимумға емес максимумға ұмтылу керек, әлеуметтік процестер индивид, оның байланыстары арқылы таратылады. Біз индивидте әлеуметтік және психологиялық байлықтарды ұйғарамыз.

Индивидтті түсіну үшін оны қоғамна тыс қабылдай алмаймыз, себебі ол сол қоғамда өмір сүреді. Индивид өзіндегі шарттанған биологиялық қажеттіліктерді тарату үшін қоғамның басқа мүшелерімен қарым-қатынасқа түседі. Ендеше индивидті бөлуге болмайды, бір жағынан тек биологиялық әлемін, бір жағынан тек әлеуметтік әлемін, қоғамды бөлек көре алмаймыз, себебі қоғам оларды не қанағаттандырады не басып жоқ қып жібереді.

Американдық психоаналитик Фромм өзінің тұлға жайлы теорияларында көрсетеді, адамның әлеуметтік тарихы адам өзін табиғатпен бірлікте болған күйінен бастап шықты, ол өзінің жеке тірі адам екенін, басқа адамдардан айырмашылығы бар екенін түсінгенде пайда болды. Соған қарамастан индивид табиғаттың бір бөлшегі екенін үнемі сезінеді. Адам табиғаттан бөліне отырып, индивидке айналып, өзін адам ретінде бірінші рет сезіне бастады деп жазады ол.

Тұлға деген кім. Санкт-Петербургта сот процесі жүріп жатыр, адам өлтірген қылмыскер жетондармен ойнап отыр, көзін жартылай ашып шешім оқыған прокурорға қарады. Сонда оның санасында не өтті, қорқыныш, ұялу, өкіну әлде агрессия ма. Осы адамға өлім жазасы туралы үкімді оқығанда мен оған қарадым, оның көзкарасы мәнсіз, нейтраль, әрі тоқтап қалған сияқты көрінді. Соңғы сөз оқылғанда залдағылар қатты қол шапалақтады.

Мені осы жағдайда не таңқалдырды, жауыз кылмыскер емес, үкімді оқып жатқандағы өлі тыныштық орнамаған жағдай емес, прокурордың қаталдығы емес, мен күтпеген залдағы адамдардың қол соғуы болды. Залда бір жын күш пайда болғандай, елесі көз алдыма келді.

Адамның өмірі зорлықпен тоқтатылды, әрине менікі дұрыс емес шығар, қылмыскерге жақ тартуға болмайды, егерде адамдар осы процесті үнсіз бақылап, оны ойша талдаса ғой, бірақ олар бәрі ешнәрсе болмағандай есікке асықты, күнделікті тіршіліктеріне асықты, ешнәрсе болмағандай. Алайда олардың ең куанғандары басқаша болды, олар өлім жазасын қол шапалақтап қарсы алып, қуаныштарын соған шығарды, есіктің сыртында күтіп тұрған тіршіліктеріне емес.

Енді қылмыскерге оралайық, қандай суыққанды адам, мен ойладым қандай ерекше тұлға, ерік импульсі қандай күшті, онда не деген күшті қайталанбастық және жауыздық бар, қандай өзіндік ерекшелік, әрине сіздерге бұл ой ұнамайды, мен әдейі істеп тұрмын, әрине оны тұлға деп айту қиын, адам өлтірген адамды қайталанбас керемет деп айту логикаға сыймайды.

Бізде коллективті сана деген мүлдем деградацияға ұшыраған, құндылықтар өзгерген, оқушыларға арналған әдебиеттерді қарасақ бұрынғы өмірдегі жағдайларды керемет тұлғалар жасаған, бірақ қиналмаймыз, олардың бірі ұрлықшы, сатқын, интриган, екіншілері қылмыскер екені бізді қинамайды. Біз бәрібір ойлаймыз қандай керемет тұлға деп, теориялық тұрғыдан жамандар да адамдар, әрине тарихты солай жаман деп көрсетуге болмайды.

Сол кездің адамдары да өздерінің ынтығуларымен, қорқыныштарымен, өз әсерленулерімен өмір сүрген. Неге біз адамдардың ерекшелігі жайлы нәрсені солармен байланыстырамыз, бәрібір оларды тұлға деп мойындаймыз. Патша тойға адамдарды өлтіретін пирогты комплексіз, қиналмастан апарды, бәрібір жауыздық болсада адам тұлғасы жайлы айтамыз.

Тұлға жайлы сөз болса, онда индвид, индивидуалдылық, тұлға деген ұғымдардың философиялық мәні жоғалады. Тұлға рухани адамның универсалды ұғымы, ол өзіне өзіндік болмысты, әлеуметтік сапаларды, жанның байлығын жинайды. Қайыршыны тұлға деп айта аламыз ба, айта алмаймыз, ал неге деп ойлаймыз.

Ол әлеуметтік сапаларды жоғалтты, әлеуметтік нормалардан бас тартты, мәдени дәстүрлерді ұмытты, яғни өзін минимумға апарды. Жоғарыда айтылған қылмыскерге ораламыз, ол тұлға ма. Қараңыз ол қалай батыл, тіпті ешкімге ұқсамайды. Алайда ол адамдық нормалардан шықты, бар мінез-құлық ережелерін ұмытты, өзін криминалға итерді. Біз қылмыскердің тұлғасына қатысты барлық жаман сапаларды оған жапсырсақта, біз бейсана дәрежесінде бәрібір өнегелік сапалардан үміттенеміз.

Тұлғалардың психологиялық типтері, ол өзіндік бағалаумен тығыз байланысты, олардың екі түрі бар: не өзіме ризамын не риза емеспін. Американдык философ және психолог У.Джеймсте тұлға теориясында бірнеше жағын көрсетеді, мақтаныш сезімі, өзіне разылық, жоғарғы кеуде, даңқ сүйгіштік, екінші жағынан ол қарапайымдылық, қорлану, ұялу, сенімсіздік, өкіну, қоғамдық ұлтқа қалам деген сана. Өзіндік бағалау неден байланысты Джеймс бойынша ол сәттіліктен байланысты.

Субъектінің ішкі әлемінде бірнеше тұлғалар болады немесе тұлғалар иерархиясы, бізде басқалар тұлғалықты мойындаса, онда бізді қоғамдық тұлға жасайды (Джеймс), біз жануарлар табыны ғана емес «қоғамдық жануарлар» біз қоғамда болғанды ұнатамыз, әрі туа берілген механизм бар, бізге бәрі назар аударса, басқаларға жағымды болып көрінсем деген, сондықтанда адамның ішінде қаншама әлеуметтік тұлғалар бар.

Ал рухани тұлғага Джеймс мынаны жатқызады, нақты алынған рухани қабілеттер мен қасиеттердің жинағын қамтыған сана күйі, оның ең орталығы, ең қасиеттісі біздегі «Мен», яғни белсенділік сезімі, ол ішкі рухани күйде табылады. Бір адамдағы бірнеше тұлғалардың түрлерін иерархия түрінде елестетуге болады төменде физикалық тұлға жоғары қарай рухани тұлға және аралықтағы физикалық пен руханидың арасында жатқан әртүрлі материалды (біздің тәнімізден бөлек жатқан) және әлеуметтік тұлғалар. Потенциалды қоғамдық тұлға ерекше парадокстар нәтижесі, ол тұлғаның діни және өнегелік жақтарымен тығыз байланысты.

Адам деген кім. Психологияда адамды өте жарқырап көрінетін энергетикалық жүйе деп түсініледі, кез келген энергетикалық жүйе тыныштық күйіне келуге ұмтылады, ол соны жасауға мәжбүр болады, сол үшін оған энергия қызмет етеді. Оның жасырын функциясы өзінің меншікті тепе-теңдігін сақтау.

Тұлға теорияларының тағы бір авторы американдық психолог Э.Берннің пікірінше адамның механизмі солай жаратылған барлық ішкі және сыртқы оқиғаларында ерте ме әлде кеш пе бір тепе-теңдікті орнына келтіретін жағдай міндетті түрде болады. Тепе теңдіктен шыққан шығушы энергия (күш кетіру) адамда физикалық және психикалық болып бөлінеді. Психикалық зорығу (напряжение) мазасыз, тынымсыз, беймаза сезімдерде көрінеді, ондай қажеттіліктерді тілектер деп атайды.

Тек тірі жандылар ғана тілек тілей алады, сол күрделі тілектерден жыныстық ұмтылу, өзін жақсы көру, қолдау табуға ұмтылу тілектері шығады, солардың ішінде көптеген саналы және бейсаналық тілектер толып жатыр, психологиядағы тұлға феноменін түсінуге арналған теориялардың да міндеті осындай тілектердің табиғатын ұғыну. Адамдағы проблемада энергиядағы проблема сияқты, күш кетіруді түсіру үшін аз болсада кедергінің жолын іздейді.

Швейцар психологы, классикалық тұлға теорияларының авторларының бірі К.Г.Юнг адамдарды үшке бөлді экстраверт, интроверт, амбиверт (интроверт пен экстраверттің арасында тепе-теңдікке жеткендер). Аудиторияда кім экстраверт, кім интроверт деп сұрасаң көбі қашады, өздерін ешкім емеспіз немесе амбивертпіз деп ойлайды.

«Покровские ворота» деген фильмде оның басты кейіпкері айтады мен өте өңсізбін, қолайсызбын, ынжықпын, жалғыздыкты жақсы көремін, өз ойыма өзім батып кетемін, мен өте ұялшақпын, қарым-қатынасқа тез түсе алмаймын.

Ендеше мен интровертпін ғой, ұмытып барамын кейде қонаққа барғанды қатты ұнатамын, сол кезде көп сөйлесемін... ол сонда экстраверт пе. Адам сондай күрделі оның нүктесін табу өте қиын, бүгін экстраверт болсам, ертең интроверт боламын, шексіздік.

Ағылшын психологы, тұлға теорияларының авторларының бірі Г.Айзенк экстраверт не интроверт болу сол күнгі жұлдыздарға байланысты дейді. Міне осындай гипотезалар психологиялық типтерді жасауға итермелейді, бір типке жатқызған адамдардың өзінде айырмашылықтар болады. Соған қарамастан психология ғылымы ол айырмашылықтарды топтап адамдарды әр топқа жатқызады.

Юнг жазады «екі жас адам қала сыртында қыдырып жүріп бір замокке келеді, екеуі де замокты іштен көргісі келеді, интроверт айтады «ол іш жағынан қалай көрінеді екен», экстраверт айтады «жүр кірейік» деп бірден қақпаға жылжиды. Интроверт оны тоқтатуға тырысады «мүмкін бізге рұқсат етпейтін шығар, өзі ойша ойлап тұр, мүмкін онда полиция бар шығар, штраф салуы мүмкін, ит бар шығар». Оған экстраверт жауап береді «жақсы жүр сұрайық, олар бізді жіберер», оның қиялында қайырымды бір шал күзетші рұхсат береді, қонақ жай синьорлар рұхсат берер. Ақырында экстраверттің оптимизмінің арқасында олар замокке кіреді.

Ары қарай Юнг былай суреттейді, олар ішке кіргенде замок қайта жасалыпты, ішінде ешнәрсе жоқ, екі жәй ғана бөлмелер қалған, онда ескі бір екі экспонат ғана бар, сонда интроверт соншалықты қуанады, күзетшінің айтқандарына қызығып, беріліп кетеді, жас адамның ұялшақтығы бәрі жоғалады.

Ал экстраверттің керісінше көңіл-күйі құлдырай береді, іші пыса бастайды, беті қызарып кетеді, себебі қайырымды, қонақжай рыцарлар қарсы алмады, оқиғаға орын жоқ, музейге айналған замок ғана. Мұны үйдеде қарауға болады.

Сонымен интроверт жанданып кетеді, экстровертте көңіл күй түсіп кетеді, экспонанттар оған кітапхананы елестетеді, ал кітапхана университетпен ассоцацияланады, университет оқумен және жақындап келе жатқан емтихандармен ассоцацияланып, көңілі түсіп кетеді, алдында соншалықты қызықты болған замок оған енді ұнамайды, объект негатив бола бастайды. Интроверт айтады қандай тамаша болды, ал екіншісі айтады, ішім пысты дейді.

Интроверттің ашуы келеді, ойша ойлайды енді ешқашанда экстравертпен серуенге шықпаймын. Экстраверт ойлайды интроверт эгоист көктемнің бір күні мына экспонанттарға кетті деп. Осы тәжірибеден кейін Юнг шешті адамдарды тек интроверт және экстраверт деп ғана бөлмей, оларды жеке негізгі психологиялық функциялары бойынша да ажырату керек. Яғни олар ойлау, сезімдер, түйсінулер, интуициялар. Осыған байланысты ойлауды сезімтал, түйсінгіш, интуитивті типтер деп бөледі.

1908 жылы З.Фрейдтің «Мінез және аналды эротика» деген кітабы жарық көрді, мінезде көп кездесетін ерекше үш қыр ұқыптылық, бірбеткейлік және үнемдегіш аналды эротикамен байланысты деді яғни ануспен байланысты сезімталдық. Мінез ол салыстырмалы түрде сезімдердің тұрақты құрылымдары, Фрейд мінез арқылы типология жасағысы келгенімен онымен айналыспады.

1933 жылы В.Райхтың «мінезді анализдеу» деген кітабы шықты, әрине ол қазіргі характерологиядан алыста жатыр, дегенмен ол бастау берді, осы Райхтың шәкірті А.Лоуэн оралды сатыны талдады, себебі психикалық жұмыс жасау биоэнергетикалық процестерден тікелей байланысты.

Егерде баланы ана сүтінен ертерек айырса онда ол адамда өмір бойы қанығуға ұмтылу болады, бала сияқты тәтті ұйқыға бара береді бұл оралды саты, мұндай адамдар терең жалғыздық сезімі, көңіл қалу, дәрменсіздік жайлы жиі айтады, оларға үнемі назар аударғанды ұнатады, мақтағанды күтеді, маған тілектер айтса екен деп қатты қажетсінеді. Оралды типтегі адамдар физикалық белсенділіктен тез шаршайды, энергия жетіспей жүреді.

Тағы бір тип мазохзистік «олар субъективті болады, қайғырулары үнемі сақталады, шағымшыл болады, ылғида өзіне зиян келтіріп жүреді, өзін кінәләй береді (моральды мазохизм), басқаларды үнемі қинай береді, мұндай типтегі барлық адамдар қолапайсыз болады, қарым-қатынаста да қолапайсыз болады, ақыл ойы жетпейтін сияқты көрінеді.