Пікір жазғандар: Торланбаева К. У

ҚАЗАҚ ҮЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
С.С. ИМАНБАЕВА, Г.Ш. БАЙМҮРАТОВА, З.Т. ТАСТАНОВА
ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫ
оқу-әдістемелік құрал 
(барлық мамандықтар үшін)
Алматы 2014

Пікір жазғандар:
Торланбаева К.У., тарих ғылымдарының докторы;
Ахантаева Ә.Ж., тарих ғылымдарының кандидаты.
Авторлар:
С.С. Иманбаева, тарих ғылымдарының кандидаты, доцент;
Г.Ш.Баймұратова, З.Т.Тастанова, аға оқытушылар.
Қазақстан тарихы. Оқу-әдістемелік құрал (барлық мамандық- 
тар үшін). - Алматы, ҚазҮАУ, 2014 ж.- 
бет.
Қазақстан тарихынан оқу әдістемелік құрал тас ғасыры, қола 
дәуірі, тайпалар мен тайпалық одақтар, ертедегі ортағасырлық 
мемлекеттер, монғол шапқыншылығы тарихы, қазақ хандығының 
қалыптасуы мен қазақ халқының этногенезі, ХШ-ХҮІП ғасыр- 
лардағы рухани және материалдық мәдениеті, Ресей империясының 
құрамына қосылуы, Қазақстанның Кеңестік кезеңдегі тарихының 
өзекті мәселелері, Тәуелсіз Қазақстанның тарихы мен мәдениеті 
қарастырылады.
Оқу әдістемелік құралда семинар сабақтарының жоспары және 
студенттің өзіндік жұмыстарына арналған материалдар қамтылған. 
Бұл оқу әдістемелік құрал гуманитарлық емес жоғары оқу 
орындары студенттеріне Қазақстан тарихы курсы бойынша 
дәрістер мен тәжірбиелік сабақтарды толықтырып, егеменді еліміз 
жастарының тарихи санасын бүгінгі талаптар тұрғысынан белгілі 
бір дамуына үлес қосады деуге болады.
Тіркеу № 1112 23.04.2014 ж.
© «Айтұмар» баспасы, 2014

АЛҒЫ СӨЗ
Қазақстан тарихы егеменді, тәуелсіз мемлекет. Қазақстан 
Республикасы территориясында өмір сүрген, қазір де өмір сүріп 
жатқан қазақ және басқа да халықтардың ескерткіші.
Қазақстан тарихы бүкіл адамзат тарихының толық мықты бір 
бөлімі, өйткені ол дүниежүзі тарихы, Евразия тарихы, көшпенділер 
өркениеті, түркі халықтары тарихы, Орталық Азия елдерімен 
ұштасып жатады. Қазақстан тарихы - Қазақстанның территория­
сында ежелгі уақыттан бүгінгі 
күнге дейін болған тарихи 
оқиғаларды, құбылыстарды, фактілелерді, процестерді, тарихи 
заңдар мен заңдылықтарды аша отырып, тұтас қарастыратын 
ғылым.
Қазақстан Республикасы егемендік пен тәуелсіздікке ие 
болғаннан бері «Қазақстан тарихы» оқу пәнінің маңызы арта түсті, 
оның негізгі міндеттері: халықтың тарихи жадын қалпына келтіру, 
ұлттық сана мен бірлікті қалыптастыру, азаматтанушылық пен 
патриотизмді тәрбиелеу.
Қазақстан тарихына қазіргі тұрғыда қарау дегеніміз, оны 
дүниежүзілік тарихпен, 
Евразиялық 
контингент тарихымен, 
көшпелілер өркениетімен, түркі халықтарының тарихымен және 
Орталық Азия елдері тарихымен бірлікте қарастыру деген сөз. 
Бірте-бірте оның маңыздылығы мен көп функционалды рөлі де арта 
түсуде.
Қазақстан тарихын оқытудың рөлі мен маңызын анықтайтын 
төмендегідей кешенді міндеттерді ескерді:
-егеменді Қазақстан мемлекетінің қалыптасып, нығаю міндет- 
теріне жауап бере алатын тарих білімінің теориялық және 
әдіснамалық базасын жасау;
3

-Қазақстан халықтарының ортақ тарихы негізінде Қазақс- 
тандық қоғам бірігу ушін идеологиялық база дайындау;
-Батыс пен Шығыстың ғаламдық тарихы құрамында өзара 
байланыста 
қарастырылатын 
Қазақстан 
тарихының 
өзіндік 
қайталанбас орнын, сондай-ақ дүниежүзілік тарих пен адамзат 
өркениетінің тасқынында қарастыруды көздеуі;
-«Қазақстан тарихы» оқу пәнінің негізгі мақсаты - Қазақстан 
тарихының ертедегі дәуірінен бастап, бүгінге дейінгі негізгі 
кезеңдері туралы оның этногенезі, Қазақ халқы мемлекеттілігінің 
орнығуы мен дамуының үздіксіз сабақтастығы туралы объевтиктік 
білім беру.
4

1-дәріс. ЕЖЕЛГІ ДӘУІРДЕГІ ҚАЗАҚСТАН. 
ТАС ЖӘНЕ ҚОЛА ДӘУІРІ КЕЗЕҢІ
1. «Қазақстан тарихы» пәнін оқытудың мақсаты мен міндеті.
2. Қазақстан 
территориясындағы 
тас 
ғасыры 
(кезеңдері, 
басты 
ерекшеліктері).
3. Қола дәуіріндегі Қазақстанның даму ерекшеліктері.
Дәрістің мақсаты: студентерге «Қазақстан тарихы» пәнін оқытудың, 
мәнін, міндеті мен мақсатын үғындыру; Қазақстан жеріндегі тас және қола 
дәуірінің өзіндік ерекшеліктеріне сиппаттама беру.
Негізгі терминдер: жазба деректер, археологиялық деректер, палеолит, 
мезолит, неолит, энеолит, рулық қауым, патриархат, матриархат, «неолиттік 
төңкеріс», андронов мәдениеті.
1. Қазіргі кезде біздің мемлекетіміз өте күрделі кезең кешіп отыр. 1991 
жылы 16 желтоқсанда Қазақстан Республикасы тәуелсіз, демократиялық, 
қүқылы мемлекет екендігі жариялады. Қазақстан үзақ жылдар бойы Кеңестер 
Одағының қүрамында болып келді. Жасыратыны жоқ, осы жылдары біздің 
тарихымыз көптеген бүрмалау мен қателерге тап болды. Сол себепті, тәуелсіз 
мемлекеттің ең маңызды мәселенің бірі - үлттық тарихын қайта дамыту, 
жаңарту болып табылады.
Белгілі бір сөз бар ғой: «Тарихсыз халық жоқ». Тарих - әр халықтың есі. 
Ол болып кеткен нәрсе, оны түзеуге, қайтадан көшіріп жазуға мүмкін емес. 
Сондықтан осыған байланысты, біз өзіміздің тарихымызды біртүтас ретінде, 
бүкіл оның қайшылықтарымен, қайғылы және қаһарман кезеңдерімен 
қабылдауымыз керек.
Тарих дегеніміз тек қана өткен-кеткен туралы баяндау, немесе өткен 
уақытты зерттейтін ғылым емес. Сонымен бірге, өткен-кеткен әрқашан жеке 
адамда, әр халықта, жалпы адамзатта өшпес ықылас оятады. Осымен 
байланысты, біз әрқашан өткенді түсінуге, білуге ыңталанамыз. Сонымен 
қатар, өзін сыйлайтын әр адам, өзінің 
елінің, жерінің тарихын білуге 
міндетті. Тек ғана тарихи күндердің, оқиғалардың тізімін емес, тарихи 
кейіпкерлерді ғана емес, нағыз Ата-бабалардың жерінің тарихын, оның 
негізгі мағынасын түсіну керек.
Қоғамда тарих ғылымы бірнеше қызмет атқарады: гносеологиялық 
(танымдық) - жеке адамға, халыққа әр халықтың өткен-кеткен туралы білім 
береді; аксеологиялық - әр адамның халқына, тарихына ортақтастық сезімін 
қалыптастырады; праксеологиялық - күрделі, әртүрлі қүбылыстарға өз 
алдына бағалау, талдау қабілетін шынықтырады; прогностикалық - тарих 
болашаққа үмтылған ғылым, ол ешқашанда, еш уақытта аяқталмайды.
2. Тарих ғылымында ежелгі адамдар өмірін археология ғылымы 
зерттейді. «Архео»-көне, «логос»-ғылым яғни көне ғылым деген грек
5

сөздерінің қосындысынан алынған. Археологиялық зерттеулерге қарағанда 
планетамызда адамдық ғұмыр б.з.д. 2,5-1 млн. жылдар арасында басталған. 
Адамзат тарихы тас дәуірі, мыс (қола) дәуірі және темір дәуірі болып үш 
кезеңге бөлінеді. Тас дәуірі адамзат тарихында ең манызды кезеңдердің бірі. 
Бұл кезде адамдар күнкөріс үшін тас құралдарын жасауына мүмкіндік алды. 
Осы құралдардың қалдықтары адамзат баласының ең ұзаққа созылған тас 
дәуірінің уақытын шартты түрде белгілеуге негіз болды.
Тас дәуірі үш кезеңге бөлінеді: палеолит (ежелгі тас дәуірі), мезолит 
(орта тас дәуірі), неолит (жаңа тас дәуірі). Палеолит өзі үш ірі-ірі дәуірге 
бөлінеді: ертедегі (төменгі) палеолит дәуірі (б.з.д. 2 млн.- 800 мың-140 мың 
жыл бұрын); орта палеолит дәуірі (б.з.д. 140-40 мың жыл бұрын); кейінгі 
(жоғарғы) палеолит дәуірі (б.з.д. 40-12 мың ж.б.).
Төменгі палеолит - б.э.д. 800 -140 мың жыл бұрын. Біріншіден айтып 
кететін жөн, осы кезде ауа райы жылы, қолайлы болып, ежелгі адамдардың 
тіршілік етуіне жайлы жағдайлар тудырды. Қазақстан жерінде ежелгі 
адамның қазынды қалдықтары Оңтүстік Қазақстанда Қаратау жотасында 
табылған. Ертедегі немесе төменгі палеолит дәуірінің тұрақтары - Бөріқазған 
мен Тәңірқазған бәрінен де көбірек назар аударады.
Төменгі палеолит кезінде адам тасты жару үшін екінші тасты 
пайдаланған - оларды бір-біріне соғатын болатын. Мұндай тәсілді жарып 
түсіру техникасы яғни малтатас мәдениеті деп атап кеткен, өйткені шикізат 
ретінде көбінесе өзен малтатастары қажетке асырылған.
Төменгі 
(ашель) 
палеолит 
дәуірінің 
ескерткіштері 
Орталық 
Қазақстаннан да табылды. 
Осындай тұрақтардың бірі - Құдайкөл 
Сарыарқаның теріскей солтүстік-шығыс шетінде орналасқан. Орталық 
Қазақстанның басқа да осы кезеңнің ескерткіштері ішінен 
Жезқазған 
қаласынан 150 шақырым жердегі Жаман-Айбат, Қарағанды облысының 
Жезді ауданынан табылған Обалысай тұрақтарын бөліп айтқан жөн.
Орта палеолитте - б.э.д. 140-40 мың жыл бұрын 
тас құралдар 
жетілдіріліп, жаңа, түрлі-түрлі формалары пайда болды. Қазақстан жерінде 
орта палеолит дәуірінің ескерткіштері кеңінен тараған: Оңтүстік Қазақстанда 
Арыстанды өзенінің бойында, Орталық Қазақстанда - Сарысу өзенінің 
бойында. Ғылымда осы дәуірінің адамдарын неандертал деп атайды 
(алғашқы рет оның қазынды қалдықтары Германияда Неандертал өзенінің 
алқабында табылған). Осы кезде терімшілік екінші қатарға шегініп, бірінші 
орынға адамның өмірінде аңшылық шығады.
Кейінгі палеолит дәуірінде - б.э.д. 40-12 мың жылдықта Н о то заріеш 
(«Саналы адамның») пайда болуы мен адам қоғамның материалдық және 
рухани мәдениетінің ілгері дами беруі арасында тікелей байланыс бар. Бұл 
құбылыс қоғамдық қатынастардың прогресті дамуымен, рулық қауымның 
құрылуымен, рудың, адамдар ұжымының ең алғашқы қоғамдық ұйымының 
өзгеше бір түрі ретінде пайда болуымен тура табысып жатты. Бұл кезде
6

адамның дүние танымы күрделене түседі. Сонымен бірге - ауа райы өзгеріп, 
мұз айдыны басталады.
Бұдан бұрынғы кезеңнің ескерткіштермен салыстыра қарағанда, сол 
дәуірдің тұрақтары аз табылған. Шығыс Қазақстанда 
ел-жүртқа Қанай, 
Свинчатка, Үңгір, Ново-Никольское тұрақтары белгілі.Мұнда ең ақырғы тас 
дәуірінің кезіндегі адамдар өмірін көрсететін құралдар табылған. Олардың 
жасалу тәсілдеріне қарағанда «қыспа ретушь» тәсілі кең тараған. Бұл тәсілді 
пайдалану арқылы найза ұштарын, сүңгі жасаған.Оңтүстік Қазақстандағы 
Ащысай, Орталық Қазақстандағы Батпақ, Қарабас, т.б. жерлерінен ошақ 
орындары табылған.налық рулық қауымның болғандығы да дәлелденіп отыр. 
Тегі шешелер жағынан шыққан экзогамиялық ұйым болған. Сол себептен де 
бұл кездегі адамдардың анаға табыну белгісі ретінде жүмсақ тастардан 
немесе сүйектен мүсіндер жасап табынған. Көне тас дәуірінде наным 
сенімнің де пайда болғаны белгілі. Олардың тас бетіне қашап салған аң 
суреттері «аңдар магиясының» пайда болғанын дәлелдейді.
Орта тас дәуірі. (Мезолит) б.д.д. 10 - 7 мыңжылдықта дәуірі жалпы ауа 
райының 
жылынуымен 
сиппаталады. 
Мезолит 
дәуірінің 
тұрақтары 
өзендердің, көлдердің бойында орналасқан. Олар бір орында тұрақтап өмір 
сүрмеген. Жануарлар дүниесінің құрамы өзгеріп, енді аңшылардың аулайтын 
көбінесе бизон, жылқы, жабайы ешкі мен киік, қоян болды. Мезолит 
заманындағы адамдардың садақ пен жебені ойлап шығаруы үлкен жетістік 
болып саналады. Қазіргі уақытта бүкіл Қазақстан жерінде осы дәуірдің 100- 
дей ескерткіштері белгілі.Олар Қызылжар қаласына жақын Есіл бойынан 
Мичурин, Боголюбов, Явченко, Атбасар маңында табылған.
Жаңа тас дәуірі (Неолит) дәуірінің басталуы б.з.д. 5-3 мыңжылдыққа 
тура келеді. Бұл кезең тас өңдеу техникасының әбден жетілген кезі, тасты 
өңдеудің жаңа технологиялық тәсілдері: тегістеу, аралау пайда болды. Сол 
дәуірдің аса маңызды белгісі- мал шаруашылығы мен егін шаруашылығының 
тууы болып табылады. Жаңа тас ғасырында «келтаминар мәдениеті» деп 
атаған.
Қазіргі кезде Қазақстан жерінде ғылымға белгілі 500-ден аса неолиттік 
ескерткіш бар. Неолит тұрақтары орналасу сипатына қарай төрт түрге 
бөлінеді: 1) бұлақ бойындағы; 2) өзен жағасындағы; 3) көл жиегіндегі; 4) 
үңгірдегі. Әдетте, өзен мен көл жиегіндегі тұрақтарда бұйымдар саны едәуір 
көп мөлшерде кездеседі, бұл жәйттен ол тұрақтарда адамдардың түпкілікті 
немесе ұзақ уақыт тұрып тірлік еткенін білеміз.
Әлеуметтік сипаты жағынан алғанда, неолит дәуірі рулық қауымдар 
кезеңі, ұжымдық еңбек пен өндіріс құралдарына қоғамдық меншіктің 
өктемдік жасап тұрған кезеңі болады. Сонымен бірге, ол қоғамды 
ұйымдастырудың бұрынғыдан да жоғары түрлері: тайпалар мен тайпалық 
бірлестігі құрылған жемісті кезең еді.
Казіргі кезде Қазақстан жерінде ғылымға белгілі 500-ден аса неолиттік 
және энеолиттік ескерткіштер бар. Неолит тұрақтары орналасу сипатына
7

қарай төрт түрге бөлінеді: 1) бүлақ бойындағы; 2) өзен жағасындағы; 3) көл 
жиегіндегі; 4) үңгірдегі. Әдетте, өзен мен көл жиегіндегі түрақтарда 
бүйымдар саны едәуір көп мөлшерде кездеседі, бүл жәйттен ол түрақтарда 
адамдардың 
түпкілікті 
немесе 
үзақ 
уақыт 
түрып 
тірлік 
еткенін 
білеміз.Олардың негізгілері Ертіс, Есіл, Тобыл, Торғай, Орал сияқты терістік 
(солтүстік ) жақтағы өзен бойларынан табылған.Оның себебі аймақтың 
табиғаты өмір сүруге қолайлы болған. Жерімізде Жаңа тас дәуірінің 
ескерткіштерін 
зерттеуде 
академик 
Ә.Х.Марғүлан 
бастаған 
қазақ 
археологтарының еңбектері де тарихымыздың көне дәуіріне зор үлес қосқан. 
Ғалым, тас дәуірінің маманы Х.А. Алпысбаевтың еңбегі зор. Ғылыми 
зерттеулерде өндіруші шаруашылықтың негігі түрлері қолға мал үйретудің 
басталуы, тамақ өндіруге қажетті өсімдіктерді саналы түрде өсіру, бүл 
шаруашылыққа қажетті қүрал саймандарды жасау «неолиттік төңкеріс» деп 
аталған. Ал отты жағуды пайдалану нағыз экономикалық революцияның 
басталған көзі болып табылған
Сонымен жаңа тас ғасыры көне тас дәуіріне қарағанда адам баласының 
бір қадам болса да алға басқандығын айқын көруге болады. Ең бастысы , 
шаруашылықтың үш түрінің пайда болғандығы (мал, егін, қолөнер) оның 
алға дамуының белгісі.. Шаруашылықтың бүл түрінің дамуы, адам 
баласының өсіп өнуіне 
басы артық материалдық игіліктердің өндіруіне 
мүмкіндік береді. 
Ал материалдық игіліктердің өсуі адам қоғамының 
дамуының басты қайнар көзі.
3. 
Қола дәурі. Біздің заманымыздан бүрынғы 2 мыңжылдықта мал және 
егіншілік шаруашылығымен қоса металл өңдеу кәсібі дами бастады. Мүның 
өзі Қазақстан жеріндегі әлеуметтік-экономикалық жағдайды өзгертті.
Сонымен, осы кезде Қазақстанды мекендеген тайпалар қола заттарын 
жасауды меңгерді. Қола - әр-түрлі өлшемдегі мыс пен қалайының, кейде 
сүрменің, қорғасынның қорытпасы болды. Мыспен салыстырғанда қола 
қатты және балқыту температурасы төмен, түсі алтын сияқты әдемі болып 
келді.
Қола дәуірінде экономикалық басты екі бағыттағы: мал шаруашылығы 
мен металл өңдеу кәсібінің тез дамуы, ең алдымен ер адамдардың еңбегін 
қажет етті. Мүның өзі қоғамда ер адамдардың рөлінің күшеюіне әкеп 
соқтырды. Сөйтіп, аналық рудың орнына аталық ру (патриархат) пайда 
болды. Сонымен бірге, жеке отбасылар бөлініп оқшауланды, меншік үлғайып 
кеңейді.
Қола дәуірінде Сібірдің, Қазақстанның және Орта Азияның кең байтақ 
далаларын тегі және тарихы тағдырының ортақтығы жағынан туыс тайпалар 
мекендеді. Бүл тайпалар бір үлгідегі, бір біріне үқсас мәдениет қалдырды. 
Олар қалдырған ескерткіштердің ең бірінші табылған жері Оңтүстік Сібірдегі 
Ачинск маңындағы Андроново селосының атымен ғылымда шартты түрде 
«андрон немесе андронов мәдениеті» деп аталды.
8

Андронов мәдениетін зерттеудегі ең күрделі мәселелердің бірі -
хронологиямен, уақытын анықтау ісімен байланысты. Зерттеушілердің 
көпшілігі андронов мәдениетінің өмір сүрген уақытын үш кезеңге бөледі: 
ерте қола - б.з.д. ХУШ-ХУІ ғғ.; орта қола - б.з.д. ХУ-ХП ғғ.; кейінгі қола -
б.з.д. XII-VIII ғғ. басы. Бұл кезеңдер алғашқы зерттелген ескерткіштер атына 
сәйкес: федоров, алакөл, замараев кезеңдерін көрсетеді деп есептелді.
Бұл кезеңдер алғашқы зерттелген ескерткіштер атына сәйкес Федоров, 
Алакөл, Замараев деп аталды.
Қола дәуірінің атап көрсетерлік ерекшеліктері мынадай:
• Түсті металдардың өндірістік жолмен игерілуі (қола металлургиясы).
• Ең алғашқы қоғамдық еңбек бөлінісінің жүзеге асуы, яғни мал 
шаруашылығының егіншіліктен бөлініп шығуы.
• Аталық отбасылық рулық қатынастың орнауы.
• Андроновтық тайпалар алғаш болып, экономикалық өмірдің озық түрі
- көшпелі мал шаруашылығына көшті.
• Рулық қатынастар ыдырап, қуатты тайпалық бірлестіктер құрыла 
бастады.
Бұл кезеңдердің өзіне тән ерекшеліктері бар. Федоров кезеңінде адамдар 
ды жерлегенде, өртеп күл көмірін қойған. Ал кейбір жерлерде өртемей оң 
жағымен жатқызып ұйықтап жатқан тәрізді, бас жағына ас салынған құмыра , 
біз, пышақ тағы басқа құралдарды әшекей бұйымдарды бірге қойған 
заттардағы оюлары өте әдемі болған.
Алакөл кезеңінде өртеу болмаған. Заттардың сыртындағы оюлары 
геометриялық сызықшалар, әсіресе үшбұрыш,қошқар мүйізді үлгілерде 
болған.Бұл ою өрнектер қазақ халқының оюларына ұқсастығы бекер емес . 
Мәселен өлгендерді өртеуі, молаларды шеңбер сияқты тас қоршаумен 
қоршауы ғалымдардың пікірі бойынша отқа табынушылық, тәңірге, күнге 
табыну дейді. Мұндай діни нанымдар қазақ халқында әлі күнге дейін 
кездеседі. Мысалы: қазақта келін түскенде отқа май салу, өлген адамды 
шығарғанна кейін үш күнге дейін шырық жағу.Күнге табынудың бір үлгісі 
көктемде күн күркірегенде жақсы тілке тілеп мал басының аман болуын 
сүттің мол болуын тілейді.
Замараев кезеңінде адамды өртемей шалқасынан жатқызып жерлеуі. 
Діни нанымдар сақталады. Қазба жұмыстарын жүргізгенде олардың саяси 
әлеуметтік, қоғамдық құрылысында отбасылық, аталық ру зираттар 
табылды.Оның өзіне тән ерекшеліктері табылған. Мәселен, отбасылық 
молалар бір қоршаудың ішіне жерленсе, ал аталық рулық молалар ер 
адамның жанына әйелі қосылып жерленген. Ақышевтің пікірінше бұл кезде 
бір тайпалармен екінші тайпалар бірігу процесі де басталған дейді. 
Андроновтықтар қоғамында барлық істі халық жиналысы шешіп отырды: ру 
басшыларын сайлау, айыптыларды ел алдында жазалау және т.б.
Қола дәуіріндегі адамдар жер төлелерде тұрған, мал ұстайтын қоралары 
да болған. Қола дәуірінің зергерлері алтыннан түрлі салпыншақтар,
9

сырғалар, түйреуіштер, ілгектер жасаған. Қоладан жасалған бұйымдар 
болғанымен әлі де болса сүйек, тастан жасалған бұйымдар біржола кете 
қоймаған.
Қола дәуірінің атап көрсетерлік ерекшеліктері мынадай:
• Түсті металдардың өндірістік жолмен игерілуі (қола металлургиясы).
• Ең алғашқы қоғамдық еңбек бөлінісінің жүзеге асуы, яғни мал 
шаруашылығының егіншіліктен бөлініп шығуы.
• Аталық отбасылық рулық қатынастың орнауы.
• Андроновтық тайпалар алғаш болып экономикалық өмірдің озық түрі -
көшпелі мал шаруашылығына көшті.
• Рулық қатынастар ыдырап, қуатты тайпалық бірлестіктер құрыла 
бастады.
Андронов қауымдастығы құрамына енген тайпалардың тараған негізгі 
аймақтардың бірі Орталық Қазақстан болған. Бұл өңірден 30-дан аса 
қоныстар мен 150-ден қорымдар табылып зерттелген. Қоланың кейінгі 
Орталық Қазақстанда - Беғазы-Дәндібай мәдениетінің құрылуымен белгілі.
Беғазы-Дәндібай 
мәдениеті 
(б.з.б. 
Х 
ҮІІІ 
ғасырлар) 
тайпалар 
мәдениетінің дамуы бірінен кейін бірі келетің үш кезеңге бөлінеді: өтпелі, 
дамыған және соңғы кезеңдер.
Орталық Қазақстанда көп жылдар бойы археологиялық зерттеу 
жұмысын жүргізген академик Ә.Х.Марғұлан қола дәуірінің соңғы кезінің 
өзіне тән ерекшеліктерін ескере отырып, оны Беғазы-Дәндібай мәдениеті деп 
атауға ұйғарды. Бұл мәдениетке ғалым Беғазы, Бұғылы, Саңғыру, Айбас 
дарасы, Дәндібай ескерткіштерін жатқызады. Аталған ескерткіштерден 
алынған материалдар қола дәуірінен темір дәуіріне өтетін өтпелі кезін 
көрсететіндігін дәлелдейді. Бұл мәдениетке тән бір қасиет, ол бірінші 
жағынан, андронов дәстүрін сақтайды, екінші жағынан, онда жаңа 
элементтер: мазарлардың айрықша типі, өзіндік өзгешелігі бар жерлеу салты, 
қыш ыдыс-аяқтардың жаңа түрлері пайда болады. Мәйіттерді бүктеп 
жатқызып қоюмен бірге, оларды шалқасынан жатқызып қою да кездеседі. 
Бұл мәдениетке сонымен қатар Қарағандының оңтүстік бетіндегі Ақсу-Аюлы 
ІІ қабірі жатады. Осы кезде жер бетіне тастан қалап қабырғалы тұрғын үйлер 
салу рәсімі кең жайылады. 
Тұрғын үйлерді салуға ағаш кеңінен 
пайдаланылған. Металл өндіріп балқыту орасан зор рөл атқарған.
Солтүстік және Батыс Қазақстанда көптеген андронов мәдениетінің 
ескерткіштері ашылып зертттелген, олардың ішінен Алексеев қонысы 
мен 
Тасты-бұтақ қорымы кеңінен мәлім болды.
Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанда андронов мәдениетінің өзіндік 
варианты болған. Жетісудың орта қола дәуірінің Таңбалы, Қарақұдық 
қорымдар арқылы көзге елестетуге болады. Қазақстанның оңтүстігінен, 
Қаратаудан Таутары қорымы, Сырдарияның төменгі жағынан, Арал 
алқабынан қола дәуірінің ескерткіші - Тегіскен кесенесі ашылды.
10

Сонымен, қорыта келгенде, Қазақстандағы қола дәуірінің өзіндік 
мәдениеттері болғандығын, олар өз ерекшеліктерін сақтай отырып, Қазақстан 
аумағында таралып, белгілі-бір даму сатыларынан өткенін байқаймыз. Осы 
дәуірде аридтық табиғи-географиялық жағдай көшпелі түрмыс пен көшпелі 
мал шаруашылығына өтуге өз әсерін тигізді.
Негізгі әдебиет:
1. Қазақстан тарихы(көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық.1-том.- 
Алматы; Атамүра, 2010.
2. Жолдасбайүлы С. Ежелгі және ортағасырдағы Қазақстан. -Алматы, 
1995.
3. Мусин Ч. Қазақстан тарихы. -Алматы, 1997.
Қосымш а әдебиет:
1. Алпысбаев Х.А. Памятники нижнего палеолита Южного Казахстана. - 
Алма-Ата, 1979.
2. Алпысбаев Х.А. Неолитическая стоянка в пещере Караунгур // Изв. 
АН КазССР. Сер.обществ.наук.- 1969. - №2.- С.85-87.
3. Исмагулов О.И. Население Казахстана от эпохи бронзы до 
современности. -Алма-Ата, 1970.
4. Маргулан А.Х. Бегазы-дандыбаевская культура. -Алма-Ата, 1988.
Б ақы лау сұрақтары:
1. Қоғамдағы гуманитарлық ғылымның бір саласы ретінде «Қазақстан 
тарихы» пәнінің рөлі қандай?
2. Ертедегі мемлекеттер қүрылымы жайлы қандай ежелгі дереккөздері
бар?
3. «Авеста» мен Геродот жазбаларында сақтар қалай суреттеледі?
4. Ә.Марғүлан қола дәуірінің ескерткіштерін зерттеп, ғылымға қандай 
үлес қосты?
5. Қазақстанның қандай өңірінде тас дәуірінің ежелгі түрақтары 
табылды?
2-дәріс. ТҮРКІЛЕР ЕВРАЗИЯ ТАРИХЫНДА
1. Евразия территориясындағы түрік этнофеномені. Түрік, Батыс-Түрік 
қағанаты.
2. Түргештер, қарлүқтар мемлекеттері.
3. Көне түркілер мәдениетінің деректік қүндылығы.
Дәрістің мақсаты: Евразия тарихындағы түркілердің рөлін көрсету, 
Қазақстан жеріндегі түркі қағанаттарының қүрылу үрдісін, олардың саяси 
және әлеуметтік даму ерекшеліктеріне тоқталу.
11

Негізгі терминдер: номадизм, көшпелі мал шаруашылығы, жартылай 
мал шаруашылығы, отырықшылық мал шаруашылығы, «түрік», «он оқ 
будун», қаған (қағанат), жабғы, әскери-мүралық жүйе, ихта (ихтадар), вакф, 
мульк.
1. 
Халықтардың ¥лы қоныс аудару дәуірі Қазақстан мен Орта Азияның 
және Шығыс Еуропаның этниқалық және саяси картасын айтарлықтай 
өзгертті. V ғасырға қарай солтүстік Монғолиядан Орта Азияның Амудария 
өзенінің бойына дейін созылған кең байтақ жерлерін бәрінде түріктілдес 
тайпалар мекен етті.
Зерттелуі. «Түрік» деген сөз түңғыш рет қытай шежірелерінде кездеседі 
және ол 542 жылға жатады. Қытайлықтар түріктерді ғүндардың үрпағы 
ретінде санаған.Түркілер туралы ең көп зерттеген ғалым Кононов болған. 
Ғалымның пікірінше түріктер туралы қытайлардан ерте ешбір ел білген жоқ. 
Оларды қытайлар «тукюэ», тужи деп атаған. Суй патшалығы деректеріне 
қарағанда Тукюлердің түрағы Алтай тауының етегінде болған. Таудың 
көрінісі Дулығаға үқсас болған. Түрік тілінде Тукюэ « Дулыға» деп аталатын. 
Көрнекті орыс ғалымы Аристов және кейбір ғалымдар Тура,Туран сөзімен 
байланыстырса, кейбір ғалымдар Авестаның бір атақты кейіпкері Турамен 
байланыстырады. Түрік сөзіне аса көп мән берген дерек М.Қашқари түрік 
сөздігінде мына бір дерек аса көңіл аударуды қажет етеді. «Аса қымбатты 
қүдайым былай депті, Менің жауынгерлерім бар мен оларға Түрік деген ат 
бердім . Мен оларды Шығысқа орналастырдым . Егер мен бір халыққа 
қахарлансам түріктердің қол астына берем.» Бүл хабардан үш ақиқат 
байқауға болады. Біріншіден түрік деген елдің болғандығы, екіншіден 
олардың шығысқа орналасқандығы, үшіншіден олардың жауынгер халық 
болғандығы. Күлтегін ескерткішінде:
Биікте көк тәңірі,
Төменде қара жер жаралғанда ,
Екеуінің арасында адам баласы жаралған,
Адам баласы үстіне ата тегім 
Бумын қаған, Истеми қаған отырған.
Совет дәуірі кезеңінде көптеген ғалымдардың пікірлері түрік сөзінің 
этникалық термин емес, ол әлеуметтік жағдайды көрсететін тайпалар 
одағының аты деген түжырымға әкеп тірейді . Қытайдың «Суй» кітабы, 
«Жыу» кітабы, «Таң» кітабы, «Жаңа таң» кітабы деп аталатын әулеттік 
шежірелерінен байқауға болады. Онда түріктердің арғы атасы Пиңманда 
аралас қүралас көшіп жүрген хулардан «жабайылар» еді. Оны Ашна деп 
атаған. Жалпы түріктер туралы зерттеген ғалымдар Грум Гржимайло, 
Бартольд, Иностранцев, Гумилов, Аристов, Артамонов т.б. Соңғы кезде 
синолог А.Ю.Зуевтың «Ранние тюрки очерки истории и идиеологии» атты 
еңбегі 
жарыққа 
шықты. Ғалым «ранние тюрки» 
деп 
үйсін, қаңлы, 
юэчеждер туралы жазып олардың түркі тілдес түркілер болғандығына баса 
назар аударған.
12

Жалпы түркі дәуірінің тарихы, тілі және этнологиялық жағынан XIX 
ғасырдың екінші жартысынан бастап 
орыс ғалымдары В.В.Радловтың, 
Аристовтың зерттеулерінен басталған. Радлов Орхон Енисей жазуларын 
Томсеннен кейінгі алғаш оқып, түркілер тарихын 
зерттеушілердің бірі. 
Түркітанушы Бартолд 
«Жетісу тарихының 
очеркі» 
атты 
еңбегінде 
халқымыздың көне дәуірінің тарихы сонау үйсіндерден қазақ халқының 
қалыптасуына дейін келеді дейді.
Түркілердің тарихын жазуда Л.Н.Гумилевке ерекше тоқтауға болады. Ол 
алғаш рет көне түркілердің адамзат тарихында алатын орны ерекше екенін 
тоқталған ғалым. Ол «Хүндар» мен «Көне түріктер» деген атақты еңбектерін 
жазып, және олардың өмірлерінің бір-бірімен жалғасып жатқандығын 
баяндайды.
Тарихы.Түркі этнонимі Қытай жазбаларынан 542 жылдан белгілі.
Ал Түркілердің мемлекеттік дәрежеге көтерілуі 545 жылдан басталады.
Ол туралы шежірелерде «545 жылы Түрік қолбасшысына қытай 
императорынан елші келеді. Ондағы мақсаты екі ел арасында қарым қатынас 
орнату. Бүған түркілер бізге ¥лы елден елшілік келді, енді ¥лы ел боламыз 
деп қатты қуанады». Қытай елімен арадағы қатынас жақсарғаннан кейін, уш 
жуз жылдан астам жужан «авар» хандығының тепкісін көрген түркілер оларғ 
а қарсы бас көтере бастайды.Түрік қолбасшысы Бумын Жужан ханы 
Анахуанға тиісудің жолын іздестіре бастайды.
Жужан ханы Анахуанға қызын маған берсін деп елшілік 
жібереді. 
Күткені де сол болатын өзін жәбірленуші деп шапқынышылықтарын 
бастайды. Бумын қытай елімен байланысты бүрынғыданда арттыра түседі, 
оның белгісі ретінде 551жылы Қытай ханының қызына үйленеді.
552 ж. көктемінде түріктердің билеушісі - Бумын басқаруымен 
аварларға қарсы шығып, оларды жеңіп, өз мемлекетін қүрады. Тарихқа бүл 
мемлекет Түрік қағанаты атымен кіреді, ал негізін қалаушысы Бумын-қаған 
атағына ие болады. Ол «Елхан» деген атақ алады.
Өз мемлекетін нығайту үшін, аталастарын топтастыру үшін, Бумын- 
қаған көршілес мемлекеттерге жорықтар жасап, түрік ақсүйектерге сол 
жорықтардан тапқан табыстарды бөліп отырған. Бумын-қаған 553 ж. қаза 
табады. Оның мүрагері Мүқан-қаған (553-572 жж.) билік қүрған жылдары 
Түрік қағанаты Орталық Азияда саяси үстемдікке ие болады. Түріктер 
Мүқан-қаған түсында бірнеше көршілес тайпаларды бағындырады, соның 
ішінде: 
Маньчжуриядағы 
қидандарды, 
Енисейдегі 
қырғыздарды, 
ал 
Солтүстік Қытай мемлекеті оларға алым-салық төлеп түрады. Мәселен, 
қытайлар түріктерге жүз мың тең жібек матасын төлеп түрған. Сондықтан 
Мүқан қағаннын орнына болған Тобо хан қытаймен жақсы қарым қатынас 
жасап түрсақ ешқандай да кедейшілікті көрмейміз деген.
Жоғары айтып кеткен тайпаларды бағындырғаннан кейін, түріктер Орта 
Азияға қарай үмтылады. 555 жылы Шығыс Қазақстанды Жетісуды басып 
өтіп Арал теңізіне дейін жол бойы ешбір тегеурін көрмей бар жоғы бір
13

жарым жыл ішінде Қытайдан Амударьяға дейінгі,Ташкенттен Сырдарьяға 
дейінгі жерлерді басып алады. Бұл арада олар эфталиттер деген тайпалармен 
кездеседі. Олардың жерлері Каспий теңізінен Шығыс Түркістанға дейін 
созылған. 561-563 жж. Мұқан-қаған Иранмен эфталиттерге қарсы одақ 
құрып, олардың негізгі күшінің күл-талқанын шығарады. Осы оқиғалардан 
кейін, түріктер Орта Азияда саяси билікке үстем болады. Алайда дос болып 
отырған екі елдің арасында екі мәселенің төңірегінде келіспеушілік п.б. 
Біріншісі, жеңілген эфталиттердің байлығын бөліске салғанда, екіншіден 
Батыс пен Шығыс арасындағы керуен жолы бойындағы жерлерді бөлісуге 
келгенде бір -біріне деген наразылықтар туады. Сонан соң, түріктер 
Византиямен екі ел арасында сауда келісімі және Иранға қарсы әскери шарт 
жасайды. Парсылар Византия мен Түрік қағанатының өзара одақ құруына 
мейлінше қарсы болады. Бірақ, 568-589 жж. Түріктер Иранға қарсы бірнеше 
жорықтар жасап, көптеген бай қалаларды басып алады. Енді Иран түріктерге 
жыл сайын 46 мың алтын теңге салық төлеп тұруды және олардың сауда- 
саттығына кедергі жасамауды міндетіне алады.
Халқы.Түрік халқының негізгі құрамы түркі тілдес халықтар болды. 
Оның ішінде басым көпшілгі теле тайпалары болды. Оның құрамында 
отыздан аса тайпалар болды.Олардың ішінде атақты дулу, оғыз,үйсін, 
қырғыз, туркеш т.б. тайпалар болды. Түркілер мал шаруашылығы, 
шаруашылық жүйесінің экономикалық көзі жеке үйлердің ауылдық жүйесі 
болған. Екінші бір жүйе «алқа қотан» деп аталған. Ол әулеттің бірігіп, көші 
қонын түнемелікте, не қоныс тепкен жерде үй және қора төңірегін 
арбалармен қоршап тастайтын болған. Археологиялық қазбаларға өарағанда 
Шу мен Талас жерлерінде 36 қала типтес жұрт болған.Кез келген халықтың 
мәдениеті олардың шаруашылық түріне байланысты болған. Киіз үй атадан 
балаға мұра болып сақталып келе жатыр.Оның әсемдігін Қытайц ақыны Бо 
Цзюйидің «Көк Орда» деген өлеңінде тамаша суреттелген Патша үкіметі 
кезінде киіз үйді Парижге көрмеге апарып таң қалдырған. Түркілердің басты 
қатынас көлігі жылқы болды. Сондықтан олардың атқа мінуге қажетті ат- 
әбзелдеріне, ер жүген, шідер, кісен, үзеңгі, құйысқан, өмілдірік сияқты 
қажетті жабдықтардың жақсы жасалуына ерекше кқңіл бқлген.
Рухани мәдениетте көшпелі өмірге байланысты болған. Ата баба 
аруағына сенген,құрбандық шалған,етін шатырдың алдына жайып атқа мініп 
жеті рет айналғаннан кейін уйге кіріп беттерін тілгілеп жылаған. Салт 
бойынша теберек тарату балған. Мысалы, Шабалие қаған өлгенде көмекке 
қытай патшасы бес мың бума мата бергізген.Түркілер отқа табынған. 
Византия елшісі Земархты қағанға кіргізер алдында жанып турған оттың 
арасынан өткізіп кіргізген. От адам бойында ауру сырқаудан аластату үшін 
де пайдаланылған. Жазба деректерге қарағанда түріктерде жадылық 
сиқырлық та жақсы дамыған. Мысалы Фердаусидің жазуына қарағанда Г ерат 
түбіндегі шайқастың алдында парсы қолбасшысы Бахрам Шубин жаман түс 
көреді. Онда түріктер шеттерінен ақырған арыстанға айналып кетіпті. Осы
14

соғыста жеңіледі. Келген қонаққа бас тартылған. Түріктер отбасында балалар 
үйге кіргенде аналарына басиіп сонан соң әкелеріне сәлем берген. Қүрметті 
қонаққа қой басы тартылған, бүдан қой басын тарту түркі заманынан 
жалғасып келе жатқанын байқаймыз. Әмеңгерлік те түрік елінен келе жатқан 
салт дәстүр. Келген қонаққа койдың басы тартылған.Түріктердің отбасында 
баласы үйге кірген кезде алдымен анасына иіліп тәжім етіп, сонан соң әкесіне 
сәлем беретін болған.
Түркілердің жазуларының ірі ху елінің әріптеріне үқсас келген. «Жыу» 
кітабында түріктердің еркектерінің қүмар ойыны чупу, ал қыздардікі ләңгі 
тебу болған. Олар қымызды мас болғандарынша ішіп, одан кейін бір- 
бірлеріне қарап түрып ән салған. Шамалы бүл айтыс болуы мүмкін.
Қоғамдық құры лы сы. Империяның бірінші басшысы қаған болған. 
Қытай жылнамаларына қарағанда оларды алғаш бекзаттар сайлаған. Оны ақ 
киізге отырғызып шеңбер бойымен тоғыз рет айналып өтетін болған. Одан 
кейін ақ боз атқа отырғызып мойнына жібек бүғау салып бірде жіберіп , 
бірде буындырып, одан қанша жыл қаған болғың келеді деп сүрайтын 
болған. Мемлекеттің екінші басшысы жабғу, үшіншісі тегін, төртіншісі бек, 
бесіншісі түмен бегі болған. Жалпы төменгі басқару шендерді қосқанда 
түркілердің басқару жүйесі 28 адамнан түрған. Жабғының қызметі қағанның 
бас уәзірі болуы. Бүған қағандықтың әулетінен сайланатын болған. Тақтың 
мүрагерлері тегіндер болған. Ірі жер иелері шад деп аталған. Түрік 
империясында заңдар сегіз баптан түрған. Әскери басқару ісі ондық. Жүздік, 
мыңдық. Он мыңдық жүйемен басқарылған. Қаған халықтың әскери көсемі 
болған.
Кең байтақ жерді алып жатқан түркілер саяси жағынан бір орталыққа 
бағынған мемлекет бола алмады. 581 жылы қағанаттың өз ішінде соғыстар 
басталады. 
Мүны 
пайдаланғысы 
келген 
қытайлықтар 
шабуылдарын 
күшейтеді. Сонымен бірге, өзара қырқыс пен әлеуметтік қайшылықтар, 
қағанатты қатты әлсіретеді оның ыдырауына себеп болады. Сонымен, 603 ж. 
Түрік қағанаты екі дербес қағанаттарына - Батыс және Шығыс қағанатына 
бөлінеді.
Батыс түрік қағанаты ежелгі үйсін жерін жайлады. Қағанаттың негізгі 
этникалық-саяси үйтқысы - «он оқ будун» - «он тайпа » болды.Оның бесеуі 
«бес арыс дулат» бесеуі « бес тайпалы нушеби болды». Негізгі тірегі 
үйсіндердің ата мекені, Жетісу жерімен Жоңғар ойпаты аралығында өмір 
сүрді. Астанасы - Суяб қаласы болды, ал қағанның жазғы ордасы - Мың- 
бүлақ еді. Алғашында қағандықты Тардуш қаған басқарды. Жегуй-қаған 
(610-618 жж.) мен оның інісі - Тоң-жабғы (618-630 жж.) билеген кезде 
қағанаттың күш-қуаты гүлдене түседі. Көршілес мемлекеттерге (Ауғаныс- 
танға, Кавказға, Пакистанға) жасалған жорықтар мемлекет шекарасын 
Үндістанның солтүстік-батысына дейін жылжытып кеңейтеді.
15

Қаған Орта Азиядағы басқару жүйесіне жаңа реформа кіргізеді. Салық 
жинайды.Салық жинаушыларды «Селиф» деп атайды. Оларды бақылайтын 
жасауылдар тағайындайды.
Әлеуметтік жағдайы.Қағандықтағы билік патриархалді феодалдық 
түрде жүргізілген. Қағанның билігі шексіз мүрагерлік түрде берілген. Одан 
кейінгі билік қаған сайлаған үлықтың қолында болған . Оларға ябғу, шад, 
елтебер сияқты атақтар берілген. Қарапайым халық «қарабудундар» деп 
аталған. Түрік қағанатында «қанмен» төлейтін салық болған. Ол әр 
жанүядан әскерге жан беретін болған. Мүндай қызметті тәуелді тайпалар 
адамдары атқарған. Бағынышты тайпалар бағалы заттармен салықтар төлеп 
отырған. Түрік қоғамында таттар яғни қүлдар болған.
Батыс түрік қағанаттың халқы мал және егін шаруашылығымен 
шүғылданған, мал шаруашылығына байланысты көшіп-қонып жүрген. Малы 
жоқ немесе аз шаруалар жер өңдеу ісімен айналысқан. Оған дәлел Қазақстан 
жеріндегі Сайрам, Тараз, Талхиз, Алмалы, Жақсылық сияқты қалалардың 
болуы. Олардың Айналысындағы қыстақтартың көбеюі отырықшылықтың 
дамуын көрсетеді. Байпақовтың зерттеулері бойынша 
Жетісу бойында 
олардың қалалары өркендей бастады (Шу алқабында УЬУШ ғғ. 18 ірі-ірі 
қалалар болған). Орта Азия мен Иран Византия сияқты елдермен қарым 
қатынаста болуы сауданың да жақсы дамуына пайдасын тигізген. Жібек 
жолындағы қалалар Тараз,Қүлан, Шуакент, Мерке т. б.
Ғылыми зерттеулерге қарағанда дәл осы батыс түрік қағандығының 
кезінде , бүлардың арасында Орхон жазуы кең тараған. Жазу мәдениеті кең 
тараған. Табылған жазу ескерткіштердің ушеуі атақты. Ол Білге қаған, оның 
інісі Күлтегін және атақты әскери қолбасшы Тоныкөкке арналған жазба 
ескерткіштер.
Қағанат ішінде өзара тартыстар жүріп, билеушілер жиі-жиі ауысып 
жатты, бүл жағдай ыдыраушылықты асқындырып жіберді. 16 жылға (640-657 
жж.) созылған тайпалар арасындағы соғыс пен әулеттік ішкі қырқыстар 
Жетісуға Таң империясы әскерінің кіруіне әкеліп соқты. Алайда түріктердің 
Қытай басқыншылығына және олардың сыбайластарына қарсы жүргізілген 
тынымсыз күресі түркештердің күшейіп көтерілуіне себеп болды. Түргештер 
Батыс түрік қағанатының батыс бөлігін мекендеген көп сан тайпалар болған.
Сонымен, Батыс түрік қағанаты 704 ж. ыдырап, оның орнына Түргеш 
қағанаты бой көтереді.
2. 
Түргеш қағанатының негізін қалаған Үш-Елік-қаған болды. 
Астанасын Шу бойындағы Суяб қаласына орналастырады. Ал оның екінші 
ордасы Іле өзені жағасындағы Күнгіт қаласында болатын.
Түргеш қағанатында Үш-Еліктен кейін оның мүрагері болып, баласы 
Сақал-қаған таққа отырады. Осы жылдары Түргеш мемлекетінде ішкі бірлік 
болмайды. Мемлекеттің сыртқы жағдайы да аса қиын еді. Олар батыста 
арабтарға қарсы, ал шығыста қытайлықтарға қарсы күрес жүргізіп отырған. 
Бірақ, Түргеш қағанатының ішкі және сыртқы саяси жағдайы Сүлық (Сүлы)
16

қаған таққа отырғалы бері күшейе бастайды. Айлакер елші және тамаша 
қолбасшы Сүлық-қаған екі майданда бірдей күрес жүргізіп отырады. Елшілік 
жолымен және әскери шаралар арқылы, Сүлық-қаған шығыстан келетін 
кауіп-қатердің алдын алып, біраз уақытқа болдырмай тастайды. Ендігі бар 
күшін арабтарға дайындайды. Осының нәтижесінде, 723 ж. Ферғана және 
Шаш түбіндегі шайқастарда түргештер арабтарды оңдырмай жеңеді. Сол 
шайқастарда ерлік көрсеткен үшін арабтар Сүлықты 
Абу-Мүзахим 
(Сүзеген) деп атайды. Тек 732 ж. соңында ғана арабтар түргештерді 
талқандап Бүхараға кіреді. 737 ж. Сүлық-қаған арабтарға қарсы жорыққа 
шығып, бірақ үзамай жеңіліп қалады. Суяб қаласына қайтып келгеннен кейін 
оны өзінің қолбасшыларының бірі өлтіреді.
Сүлық-қаған қайтыс болғаннан кейін, түргештер «сары» және «қара» 
болып екіге бөлінеді, олардың арасында үзақ талас-күрес басталады. Осы 
ішкі талас-тартыстарды пайдаланып, арабтар мен қытайлықтар түргештердің 
жерлерін басып алуға үміттенеді. 751 ж. Тараз жанындағы Атлах қаласы 
түбінде екі мемлекеттің әскерлері кездеседі. Бүл шайқас 5 күнге созылады. 
Бесінші күні қарлүқтар қытайлықтарға қарсы шығып, көтеріліс жасап, 
арабтар жағына шығады. 
Қытай әскерлері толық күйретіледі. Атлах 
түбіндегі шайқастың үлкен тарихи мәні болады, өйткені содан соң, 
қытайлықтар Жетісу және Орта Азияның жерлерін тастап кетуге мәжбүр 
болады. Арабтар да 
Жетісуда көп уақыт болмай, Шаш қаласына шегініп 
кетеді. Бірақ, әбден әлсіреген Түргеш қағанаты 756 ж. ыдырап, оның орнына 
қарлүқтар бас көтеріп, өз мемлекетін қүрады.
Қ арлұқ мемлекеті (756-940 жж.)
Қарлүқтар туралы «бүлақ» деген атпен мәлім болған алғашқы деректер 
V ғасырға жатады. VII ғ. орта кезінде қарлүқ бірлестігінің қүрамына ірі-ірі 
үш тайпа - бүлақ, шігіл, мен ташлық кірген. Қарлүқ тайпаларының көсемдері 
елтабар деп аталған. VIII ғ. орта кезінен бастап, қарлүқтар мен оғыздар 
арасында түргештер мүрасын иемдену жолындағы тартыс етек алады, 
олардың қалын-қалын топтары Ыстық көл мен Талас облыстарына тарап 
кеткен еді.
756 ж. Түргеш қағандарының қос ордасы - Тараз бен Суябты қоса, бүкіл 
Жетісу қарлүқ жабғысының қол астына көшеді. Жетісу территориясында 
қарлүқ тайпаларының саяси бірлестігі қүрылады. Қарлүқтардың мемлекеттік 
қүрылымының бір сипаты - онда еншілік тайпалық жүйенің дамыған түрі бар 
болатын. 
Қарлүқ мемлекетіндегі басқарудың әскери-әкімшілік жүйесі -
олардың көшпелі және жартылай көшпелі түрмыс-салтының ерекшелігін 
көрсететін.
Қарлүқ қағанаты өз қолына баянды экономикалық байланыс жүйесін 
қондыра алмаған. Ішкі қырқыс, өкіметті алу жолындағы, қоныс-өрісті 
иемдену жолындағы талас-тартыс оның береке-қүтын қашырады. Сонымен, 
Қарлүқ мемлекеті 940 ж. қүлайды.
3. Көне түркілер мәдениетінің деректік қүндылығы.
17

VI- VIII ғасырларда түрік қағанатына бағынған Орталық және Орта 
Азияның түркі тілдес халықтары, сондай-ақ Хазар қағанатын қүрған төменгі 
Еділ бойының, Дон жағалауы мен Солтүстік Кавказдың түрік тайпалары 
өздерінің жеке жазуларын қолданды. Жазу негізінен әкімшілік және елшілік 
тәжірибелеріне 
қатысты, 
сондай-ақ 
мемлекеттік 
актілерді 
бекіту 
қажеттілігінен туындаған тәрізді. Діни қатынастардың да белгілі бір рөл 
атқарғаны анық.
Шежірелерде айтылғандай, ертедегі түріктер ағаш тақтайларға "қажетті 
адамдардың аттарын, салық пен малдың санын" есептеу мақсатында ойықтар 
салатын болған. Сонымен қатар түрік елшілері грамотамен жабдықталды. 
567 жылы Константинопольге II Юстиниан императоры сарайына келген 
елші соғды Маниах қағаннан "скиф жазуымен" жазылған хатты әкелген. 
"Мүның не жазу" екендігін түрік қағанатының - Бугут көне жазуы 
ескерткішіне қарап білуге болады. Бағананың үш жағында соғды тілінде 
жазылған жазу бар. Оның бір жағындағы брахма жазуымен санскриттегі 
жазба толығымен өшкен. Сөйтіп, руна әріпі пайда болғанға дейін түріктер 
соғды әліппесін кеңінен қолданғанын, ол Түрік қағанатының бірінші ресми 
жазуы болғандығын білеміз.
Жаңа жазба - көне түрік әліппесі - түріктердің арасында VII ғ. бірінші 
жартысында пайда болған. Әліппе алғашында бір-бірінен бөлек жазылатын 
геометриялық белгілерден қүрылып, 37 немесе 38 әріптен түрған, оның 
соғды әліппесінен айырмашылығы ағаш пен тасқа жазуға қолайлылығымен 
ерекшелінеді. Руна ғаріптері түркі тілінің ерекшеліктерін дәл бере білді. 
Әдеби және тарихи түрғыдан алғанда, руна ескерткіштері тіл мен әліппеге 
қатысты біркелкі емес. Аймақтық белгісіне орай ескерткіштер бірнеше топқа 
бөлінеді. Моңғолиядан табылған руна ескерткіштері Орхон, Тола және 
Селенга өзендері алқаптарында шоғырланған. Бүл топқа Білге-қаған мен 
Күлтегінге 
арналған 
белгілі руна мәтіндері жатады: 
Кошо-Цайдам 
бағаналары, Чойрэн бағанасы, Тоныкөк ескерткіші, Онгин жазуы, Куличор 
қүрметіне арналған бағана, Селенга тасы, Сэврэй тасы, Терхин бағанасы, 
Тэсинь бағанасы, Қарабалғасун жазуы, Суджа жазуы, Тайхир-чулудің 20 
жазуы, Исе-Асхеттің 2 жазуы, Хэнтэй жазуы, Хангай мен Гобаның үсақ 
жазуы, сондай-ақ соғды тіліндегі Бугут жазуы. Бүл жазулар "орхон 
ескерткіштері" деп аталады.
Тува және Минусин аймағындағы Енисей ескерткіштеріне жататын 
қүлпытастарда, тастарда, алтын және күміс ыдыстарда, теңгелерде қазіргі 
таңда белгілі болған жазудың 150 түрі белгілі болса, Лена-Байкал 
жағалауындағы ескерткіштер тобында түрмыс заттарына жазылған, әлі күнге 
дейін оқылмаған 16 қысқа жазу кездеседі.
Алтай тобының ескерткіштері: бір тас бағана мен тасқа жазылған 
жазулар және молалардан табылған күміс ыдыстағы жазулар (барлығы 50-ге 
жуық жазулар).
18

Шығыс Түркістан ескерткіштеріне Түрфандағы көне қүрылыстың 
қабырғасында жазылған 4 жазу, үңгір ғимараттарындағы 2 жазу, Миран мен 
Дуньхуандағы қағазға түсірілген бірнеше ірі мәтіндер, қоладан жасалған қол 
айнадағы жазу жатады.
Ал Жетісулық деп аталған Орта Азиялық ескерткіштер тобына - Талас 
алқабындағы қүлпытастардағы, теңгелердегі, түрмыстық заттар мен ағаш 
таяқтардағы 12 жазуды, ал Ферғана ескерткіштеріне жататын қосалқы тобы 
керамика мен металдағы 17 қысқа жазу жатады.
Көне түркі мәдениетіндегі адамзат өркениетінің өлмес қазыналарының 
бірі - баға жетпес асыл мүрасы - жазудың пайда болуы мен жазба әдебиетінің 
байлығы. Білге-қаған мен Күлтегіннің және басқа түрік елінің көрнекті 
қайраткерлерінің қүрметіне арналған руна мәтіндері ең қүнды әдеби 
шығармалар ретінде және сол кезеңнің тарихын баяндайтын дерек ретінде 
жоғары бағаланады. Бірақ біртіндеп оңтүстік өлкелерді арабтардың жаулауы, 
ислам дінінің көшпелі ақсүйектер арасына терең тамыр жаюы нәтижесінде 
ежелгі түріктердің руна жазуы ығыстырылып, араб графикасы негізінде жаңа 
түрік жазбасы қалыптасқан.
Ортағасырлық мәдениеттің қаншалықты деңгейде дамығандығына 
философ, ғалым энциклопедист, Отырардан (Фарабтан) шыққан Әбу Насыр 
ибн Мүхаммед ибн Тархан ибн Узлак әл-Фараби ат-Түріктің (870-950) 
ғылыми еңбектері куә. Немістің шығыстанушысы Ф.Дитеритстен бастап 
Дж.Сартонға дейінгі мәдениет пен ғылымның көрнекті өкілдері, тарихшылар 
Әл-Фарабиді кереметтеп, үлы түлға екендігін ерекше баяндайды. Ол 
астрономияны, логиканы, музыка теориясын, математиканы, социология мен 
этиканы, медицина мен психологияны, философия мен қүқықты зерттеді. 
Оған "Муаллим ассана" - "екінші үстаз" деген атақ берілген. Бүл жерде 
"екінші" деген Аристотельден кейінгі дегенді білдіреді. Әл-Фараби шын 
мәнінде әлемдік дәрежедегі ғалым болды, ол өзінің шығармаларында араб, 
парсы, грек, үнді мәдениетімен түрік мәдениетінің жетістіктерін бір-біріне 
жақындастырып, біріктіре білді. Ол атақты "Китаб аль-музык аль-кабир" 
атты еңбегінде музыка мәселесіне ерекше мән береді. Ол ғылымды, білімді 
жаңғыртушы болды, бүл оның "Ғылымды топтау туралы сөз" деген еңбегінде 
қамтылды.
Әл-Фараби саяси философия мен этикаға ерекше мән берді, өйткені, 
солардың арқасында шын мәніндегі бақытқа қол жеткізуге болады, бүл 
бақытты алдамшы бақыттан ажырата білу керек деген, Әл-Фараби жақсылық 
тілеуші қаланы надан, адасқан қалаға қарсы қояды, ақ ниетті адамдар үшін 
өтірік айту, алдап-арбау және астамшылық жат нәрсе деген. Рухтың еркіндігі 
туралы Әл-Фараби шығармаларында өте анық жазылған. Фарабидің 
қолжазбалары әлемнің көптеген кітапханаларында сақталған. Әл-Фарабидің 
осы еңбектері арқылы ортағасырлық ғылым қалыптасты, оның ықпалымен 
Ибн Руштің, Ибн Синаның, Омар Хайямның, Роджер Бэконның, Леонардо да 
Винчидің және өзге де ойшылдардың дүниетанымы қалыптасты.
19

Дамыған орта ғасырлар кезеңіндегі тағы бір ірі әдеби 
поэтикалық 
шығарма “Қүдатғу білік” немесе “Қайырымды білім” поэмасы болып 
табылады.
—
Қүтатғу білік” ежелгі Түркстанның батысы мен шығысында бірдей ІХ 
ғасырдан бастап-ақ ықпалды, іргелі елдік қүрған қарахандар әулетінің билігі 
дәуірлеп түрған заманда Жүсіп Хас-Хаджиб жазған. Ол Х ғ. соңы мен ХІ ғ. 
алғашқы жылдарында қазіргі қазақ елінің жер ауқымына енетін ежелгі 
Баласағүн шәһарында туып өскен. Жүсіп Баласағүн айтулы этикалық- 
философиялық еңбегін 54 жасында жазған. Баласағүн қаласында бастаған 
бүл шығармасын Қашқарда аяқтап, Қарахандар мемлекетінің сол кездегі 
әмірі Сатүқ Боғра ханға тарту етеді.
—
Қүдатғу білік” 6520 бәйттен түрады және 124 бәйттің қосымшасы бар. 
Шығарманың жалпы көлемі 13 мың екі шумақтан қүралған өлең. Поэманың 3 
түрлі қолжазбасы сақталған: үйғүр жазуымен венгерлік, сондай-ақ араб 
ғарпімен жазылған каир мен намангандық нүсқалары. “Қайырымды білім” 
тек әдеп-мораль трактаты ғана емес, терең философиялық шығарма, онда 
идиалдық қоғамның нормаларын, бүл қоғамдағы әртүрлі тап өкілдерінің 
мінез-қүлық ережелерін суреттейді. Білім - билеуші үшін де, халық үшін де 
игілікке қол жеткізудің бірден-бір қайнар көзі деген идея оның мазмүнына 
арқау болған. Жүсіп Баласағүнның осы еңбегі арқылы Қарахандар дәуіріне 
барлау жасап, тарихи-этнографиялық қүнды пайымдаулар түйіндеп, пікір 
қорытуға болады. Шығармада ел басқарудың экономикалық, әлеуметтік- 
түрмыстық ахуалы, әскери істі үйымдастырудың, шаруашылықты, тағы басқа 
да мемлекеттің 
әл-ауқатын жақсартудың 
ерекшеліктері суреткерлік- 
философиялық тілмен баяндалады. Еңбекте сол заманғы ғылым мен 
мәдениеттің жетістіктері де аңғарылып отырады.
“Қүтты білік” атты даналық дастаны ғүлама атын күллі Түран еліне, 
Шығыс әлеміне танытты. Батыс пен Шығысты кең шарлап кеткен бүл әдеби 
жәдігер он ғасырдай мерізім өткенде өз атамекеніне оралды. 1986 жылы 
қазақ жерінде өз ана тілімізде алғаш рет жарық көрді. Сол Х-ХІІ 
ғасырлардың өзінде-ақ Орта Азия, Қазақ елі аумағын мекендеген 
халықтардың мәдени даму биіктерінің бірі болған философиялық поэманың 
даналық ойлары күні бүгінге дейін аса күнды, өміршең. “Қүтты білік” -
ежелгі түркі тіліндегі классикалық поэзияның түңғыш шығармасы.
Түрік тайпаларының тілі, фольклоры, этнографиясы туралы шығарма 
авторы Махмуд Қашқари (1029-1101) еді, оның халиф әл-Мухтадиге арнап 
1072-1074 жж. жазған "Түркі тілдерінің сөздігі" («Диуани лүғат ат-түрк») 
атты атақты шығармасы бар. Онда тарихи-мәдени, этнографиялық және 
лингвистикалық материалдар жинақталып, кеңінен қамтылған. "Түркі 
тілдерінің сөздігі" - XI ғасырдағы түркі халықтарының дүние танымының 
ерекшелігін, этникалық қүндылықтары мен мінез-қүлық нормаларын 
сипаттайтын түркі мәдениетінің ескерткіші, онда ата-бабаларымыздың 
бүрыңғы мүралары толық қамтылған. Кітапта ежелгі зороастрийлік-
20

шамандық дүниеге көзқараспен қатар жаңа идеология - исламның 
элементтері мен оның бір тармағы суфизм туралы да айтылған.
"Сөздік" қазіргі кезде А.Н.Кононовтың айтуы бойынша XI ғасырдағы 
түріктердің өмірі туралы бірден бір ақпарат көзі болып табылады: атап 
айтқанда, олардың материалдық мәдениеті, түрмыс-салты туралы, энонимдер 
мен топонимдер, рулық бөлініс жөнінде, түрлі лауазым иелерінің атақтары 
мен атаулары, тағамдар мен сусындар атаулары туралы, мал шаруашылығы 
жөнінде, өсімдіктер мен дәндер туралы, астрономиялық терминдер, металдар 
мен минералдар туралы, географиялық терминология мен номенклатура 
туралы, қалалар, аурулар мен дәрілер атаулары, тарихи және мифологиялық 
батырлар, діни және этникалық терминология туралы, балалардың ойыны 
мен ойын-сауықтар туралы және т.б.". Махмуд Қашғари өзінің кітабында 
мынандай негізгі жанрларды бөліп қарастырады: түркі тілді фольклорлық- 
түрмыс-салт және лирикалық әндер, батырлар жырынан үзінділер, тарихи 
ертегілер мен аңыздар, 400-ден аса мақалдар, мәтелдер және шешендік 
сөздер.
Түркі суфизмінің негізін қалаушы, ойшыл және ақын Қожа Ахмет 
Яссауи ортағасырда өмір сүріп артында мол мүра қалдырды. Оның өмірі мен 
қызметі Яссы (Түркістан) қаласымен тығыз байланысты. Оның "Диуан-и 
хикмет" атты кітабы сақталған. Яссауи түркі суфизмінің көшбасшысы. 
"Диуан-и хикметте" исламның негізгі ережелері мен қағидалары баяндалады. 
Автор 4 үстанымды, атап айтқанда, шариатты, тарихатты, хакихатты, 
мағрифатты түсіндіруге ерекше мән береді. "Шариат" - ислам дінінің 
заңдары, дәстүрі, салт-дәстүрі, "Тарихат" - суфизм идеясы, "Хакихат" - 
қүдайға қүлшылық ету, бірігу. "Мағрифат" - дінді танып-білу. Яссауидің 
пікірінше, шариатсыз, тарихатсыз, мағрифатсыз хакихат жоқ. Ол "Хикметте" 
Алланың атын түріктер бүрын өзінің қүдайы санаған Тәңір атымен жиі 
алмастырып отырған. Түріктер жаңа исламдық өркениетке көшкен соң да 
халықтың даму бағытын бір арнаға салуға күш жүмсады. Демек, жаңадан 
енгізілген идеологияны бүқараның ғасырлар бойы қалыптасып қалған сана- 
сезімінен, олардың үстанып келген Тәңірге табынушылық - шаманизммен, 
зороастрийлікпен біріктіре білудің орны ерекше болған, кейін мүндай 
процесс "Түркі халқының мүсылмандығы" деген атауға ие болды. Осы 
орайда яссауилік ілім зор рөл атқарды, ол әділдікті, рухани тазалықты және 
адамның рухани дамуын жетілдіруді насихаттады, ал мүндай игі қадам түркі 
халықтарының көңіліне қонды. Егер рухани күш болмаса, қүдайға шын 
көңілмен сенбесе, тіпті соған орай өзін-өзі қүрбан етуге дейін бармаса, 
адамның өзін-өзі тануы мүмкін емес, - деген қағиданы үстанған Ахмет 
Яссауи өзінің барлық ғүмыры мен қызметін тап осындай идеялық-өнегелік 
жолға арнады.
Осылайша VI-XII ғасырларда кең толғамды, парасатты пайымдаулары 
мол ғылыми мүралардың, ақындық өнердің үздік дара туындыларының 
дүниеге келуіне белгілі бір өркениетті ахуалдың қүнарлы топырағы, тарихи-
21

әлеуметтік орта тынысы мен қоғамдық-саяси жағдайлардың заңдылықтары, 
алғышарттары болғаны күмәнсіз. Бүл классикалық шығармалар сол кездің 
өзінде белгілі дәрежеде әдеби-мәдени дәстүрдің, көркемдік-эстетикалық 
танымның қалыптасқан мектебінің болғандығын меңзейді.
Сөйтіп, У -Х П ғасырларда тарихи қалыптасқан жағдай ғылымның 
дамуына, феодалдық негіздің нығайып, мемлекеттік қүрылымдардың 
шығуына, отырықшы-егіншілік мәдениет пен қалалардың өсуіне, этникалық 
шоғырланушылық процестердің күшеюіне әкелді.
Негізгі әдебиет:
1. Қазақстан тарихы(көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық.1-том.- 
Алматы; Атамүра, 2010.
2. Аманжолов К., Рахметов Қ. Түркі халықтарының тарихы. Көне 
дәуірден біздің заманымыздың XIV ғасырына дейінгі кезең. -Алматы, 1996.
3. Абылхожин Ж.Б., Бурханов К.Н., Кадырбаев А.Ш., Султанов Т.И. 
Страна в сердце Евразии. Сюжеты по истории Казахстана. -Алматы, 1998.
4. Жолдасбайүлы С. Ежелгі және ортағасырдағы Қазақстан. -Алматы, 
1995.
5. Қазақстан тарихы / Көне заманнан бүгінге дейін. - 5 томдық. I том.- 
Алматы, 1996.; II том. Алматы, 1997.; III том. -Алматы, 2002.
6. История Казахстана: народы и культуры: учебное пособие/ Н.Э. 
Масанов, Ж.Б. Абылхожин, И.В. Ерофеева, А.Н. Алексеенко, Г.С. Баратова. - 
Алматы, 2001.
7. История Казахстана и Центральной Азии: учебное пособие / Н.Э. 
Масанов, Ж.Б. Абылхожин и др. -Алматы, 2001.
8. Кляшторный 
С.Г., 
Султанов 
Т.И. 
Казахстан: 
летопись трех 
тысячелетий. -Алма-Ата, 1992.
Қосымш а әдебиет:
1. Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі. -Алматы, 1 986.
2. Әбілғазы. Түрік шежіресі. -Алматы, 1991.
3. Гумилев Л.Н. Көне түріктер. -Алматы, 1994.
4. Махаева А.Ш. Көне түріктердің рухани мәдениеті. -Алматы, 2000.
5. Махмүт Қашқари. Түркі тілінің сөздігі. 1-2 том. -Алматы, 1996.
6. Махмүт Қашқари. Түркі тілінің сөздігі. 3 том. -Алматы, 1998.
7. Зуев Ю.А. Ранние тюрки: очерки истории и идеологии. -Алматы, 
2002.
8. Кляшторный С.Г., Савинов Д.Г. Степные империи Евразии. СПб.,
1994.
22

Бақы лау сұрақтары:
1. Түркілер аз уақыттың ішінде бүкіл Орталық Азияда саяси 
үстемділікке жетіуінің негізгі себептерін айқындаңыз.
2. Йоллығтегіннің жазбалары туралы не білесіз?(Үлкен Күлтегін, 
Тоныкөк, Білге қаған)
3. Сүлук-қаған түсында Түргеш мемлекеті ерекше күшейді. Қағанның 
сыртқы саясатына талдау жасаңыз. Ерлігіне қарай арабтар оған қандай 
лақап есім берді?
4. Қарахан мемлекетінің (940-1210 жж.) ішкі және сыртқы жағдайының 
гүлденуіне не себеп болды?
5. Түркі мәдениетінің әлемдік мәдениетке қосқан үлесі қандай?
3-дәріс. ҚАЗАҚСТАН МОНҒОЛ ШАПҚЫНШЫЛЫҒЫ ДӘУІРІНДЕ
1. Монғол империясының қүрылуы (XIII ғасырдың басы).
2. Шыңғысханның 
шапқыншылық 
жорықтары 
және 
үлыстардың 
қүрылуы.
3. Монғол шапқыншылығының зардаптары.
Дәрістің м ақсаты: XII ғасырдың соңы - XIII ғасырдың басындағы 
Орталық Азияның далалы аймақтарындағы саяси ахуалды сипаттау, монғол 
империясының қүрылу себептерін анықтау, түлғалық қайраткер ретінде 
Шыңғыс-ханның Орталық Азия халықтарының тарихында алатын орнын 
көрсету.
Негізгі терминдер: цитадель, шахристан, рабад, үлыс, қүрылтай, 
Қарақорым, «Отырар апаты», нойон, «¥лы Ясы», Мауераннахр, Жошы 
үлысы, Шағатай үлысы, Үгедей үлысы.
1. 
XII ғасырдың аяғында - XIII ғасырдың басында Орталық Азияда 
Моңғол феодалдық мемлекеті қүрылды. Қазіргі Монғолияның жерінде XIII ғ. 
басында Керей, Найман, Жалайыр хандықтарының шекарасына 
іргелес 
жатқан монғол тайпалары бірде тату, бірде араз өмір сүрген. Сонымен,оның 
негізін қалаған Темучин болды. Тарихтағы бір деректері бойынша ол 1155 ж., 
екінші бір деректер бойынша 1162 ж. ірі нойон Есугей-бағадурдың 
отбасында дүниеге келген. 9-жасынан әкесінен айырылып ол жастайынан 
көптеген қиыншылық пен қорлықтарды кешеді. Ер жете келе, ол негізгі 
қарсылықтарының барлығын жеңіп, моңғол тайпаларын өзінің қол астына 
біріктіреді. 1206 ж. Онон өзенінің бойында моңғол ақсүйектерінің қүрылтайы 
болып, онда Темучинді салтанатты жағдайда Шыңғыс-хан деген атпен 
моңғолдардың әміршісі болып жарияланды. «Шыңғыс» сөзінің мәні әлі күнге 
толық анықталған жоқ. Бірқатар шығыстанушылардың пікірі бойынша, ол 
түрік-монғол «теңіз», «мүхит» сөздерінен шыққан дейді. Сонымен «Шыңғыс- 
хан» деген қүрам «Мүхит-хан», «Мүхиттің әміршісі», «Әлемдік хан» үғымын 
білдіреді.
23

Шыңғысқан 
20 
жылға 
созылған 
қиян-кескі 
күрес 
барысында 
Монғолияның бүкіл тайпаларын өз қол астына біріктірді. Егер бүрын 
Монғолияны мекендеген тайпалардың көпшілігі «татар» деген атпен (ең 
қуатты тайпалардың бірінің аты бойынша) белгілі болса, енді мемлекеттің 
нығаюына байланысты Монғолия тайпалары өздерін «монғолдар» деп атай 
бастайды да, бүл термин жинақтаушы этникалық-саяси мәнге ие болады. 
Қытай деректерінде бүкіл Монғолияның халқы «татарлар» деп аталған, осы 
атау араб, парсы, орыс және батыс европалық деректерге ауысқан. Жалпы 
«татарлар» атауының шығыс-монғолдық тайпалардың бір бөлігіне ғана 
қатысы бар. «Татар-монғолдар» және «монғол-татарлар» атауы кейін пайда 
болған.
Шыңғыс-хан заманынан бастап «монғол» сөзі мемлекеттің (Еке Монғол 
улус - ¥лы монғол мемлекеті), кейінірек түтас халықтың аты ретінде де 
қолданныла бастады. Шыңғыс-хан өкіметінің айырым белгісінің бірі - тоғыз 
шоқтықты «үлкен, түтас ақ ту» еді, ал ер тоқымы мен ат әбзелдері алтыннан 
жасалған айдаһарлардың бейнелерімен әшекейленген. Шыңғыс-хан әскери 
үйымдастыру принципін мемлекеттік қүрылыстың негізі етіп алады. Бүкіл 
жерін оң қанат, сол қанат және орталық атты үш әскери-әкімшілік бөлікке 
бөлінген. Монғолия 95 әскери-әкімшілік ауданға бөлінді, олар мыңбасы- 
ноян бастаған мың сарбаздан шығаруға міндетті болған. Хан ордасында 
қызмет 
атқаратын 
және 
империяда 
жеңілдікті 
әскери 
ақсүйектер 
жағдайындағы жеке үлан (саны 10000 адамға дейін) қүрылған еді. Көне 
дәстүрлерге сәйкес, монғолдардың бүкіл әскері ондықтарға, жүздіктерге, 
мыңдықтарға, онмыңдықтарға, яғни түмендерге бөлінген.Қару үстауға 
қабілетті ер адамдарының бәрі осы бөлімшелерде қызмет атқаруға міндетті 
болған. Монғолдардың әскери басымдыққа жетуіне Шыңғыс ханның 
жауапты орындарға этникалық және әлеуметтік шығу тегіне қарамастан 
батыл да іскер адамдарды қоюы көп әсерін тигізді
Монғол имперясының қүрылуы енді мемлекетті басқарудың жалпы, 
жазбаша түжырымдалған қүқықтық нормалар мен заңдар жинағының қажет 
екендігін көрсетті.Осы мақсат үшін көшпенділердің әдеттегі қүқығы 
пайдаланылды, алайда оны жаңа жүйеге келтіріліп өзгертілді. Сонымен 
заңдар мен нүсқаулар жинағы «¥лы Жаса» немесе «Шыңғыс-ханның 
Жасасы» деп аталды. «Жаса» - «қаулы», «заң» дегенді білдіреді. Жорамал 
бойынша «¥лы Жаса» 1206 ж. жалпымонғолдық қүрылтайында қабылданып,
1218 ж. қайта қаралып, 1225 ж. бекітілді. 
«Жасы» екі бөлімнен түрды. 
Бірінші бөлім Шыңғыс ханның өзі айтқан нақыл сөздерінен түрды. Екінші 
бөлімі әскери азаматтық істерді орындаудағы жалпы заңдар жинағынан және 
оларды орындамағандарды жазалаудың түрлі ережелерінен түрды.
Шыңғыс-хан өзін хан көтерген ақсүйектердің көңілінен шығу үшін 
көршілес елдерді жаулап алып, оларды талап-тонау үшін үлкен әзірлік 
жүргізеді.
24

11207-1208 жж. Шыңғыс ханның үлкен баласы Жошы Енисей 
қырғыздарын 
және 
Сібірдің 
оңтүстігіндегі 
«орман 
халықтарын» 
бағындырды. Қазіргі Шығыс Түркістан аумағында түрған үйғырлар 
монғолдарға бағынады. 1211 ж. Шыңғыс ханның қолы Солтүстік Қытайға 
енеді, 1215 ж. олар Цзинь мемлекетінің астанасы Чжунду (Пекин) қаласын 
жаулап алды. 1217 жылы Цзинь империясы Хуанхэ өзенінің солтүстігінде 
орналасқан барлық иеліктерінен айырылады.
Шыңғыс ханның негізгі мақсаты батыс елдерін - Орта Азия мен 
Иранды, Таяу Шығыс пен Кавказды, Шығыс Европаны басып алу болды. 
Батыста монғолдар 1211 жылы алғаш рет Жетісу жеріне келгенімен үзақ 
түрақтай алмады. Бүл жылы монғол әскерін Жетісуға Шыңғыс ханның 
қолбасшыларының бірі Қүбылай бастап келген болатын. Ондағы мақсаты 
найман тайпаларын талқандау.БірақШыңғысқан солтүстік Қытай жеріндегі 
Цзинь империясымен соғысуға кері шақырып алады.1216 жылы Шыңғыс хан 
өзінің үлкен үлы Жошыны қыпшақ даласында көшіп-қонып жүрген 
меркіттерді біржолата талқандауға аттандырды. Жошы Торғай даласында 
қыпшақтарға қарсы 60 мың әскерімен жорыққа шыққан хорезмшах 
Мүхаммедтің қолымен кездесіп қалады. Екі жақ күні бойы шайқасты, ал 
түнде монғолдар жаққан оттарын қалдырған күйі кері шегініп кетті.
Қытайда моңғолдар соғыс ісінің сол замандағы жоғары техникасымен 
танысты (көптеген қару-жарақ, қамал бүзатын машиналар). Сөйтіп, ол 
Шығыс Еуропа мен Алдыңғы Азияға жол ашатын Орта Азия мен 
Қазақстанды жаулап алу жорығына жан-жақты әзірленеді.
Жазба деректерге қарағанда, Орта Азияға жорыққа Шыңғысхан өте 
үқыпты дайындалды. Ол өзіне Орта Азиядан Қазақстаннан келген 
саяхатшылар мен саудагерлерден Хорезм шахының ,Қарахан 
мен 
мемлекетінің, Қарақытайлықтардың 
ішкі саяси жағдайы 
олардың бір 
бірімен қарым қатынастары, әскерлерінің қүрамы туралы сүрап , мәліметтер 
алып отырған Монғолдардың батысқа қарай жылжуы 1218 жылы қайта 
басталды. Осы жылы қаңлы, найман және керей тайпалары жайлаған Жетісу 
жеріне алғашқы соққы берілді. Бүл кезде Жетісуды наймандардың Күшлік 
ханы билеп түрған еді. Оған қарсы Шыңғыс хан өзінің таңдаулы 
қолбасшыларының бірі Жебені жіберді. Монғолдар жергілікті халыққа ислам 
дінін жария түрде үстануға рүқсат етіп, Күшліктің мүсылмандарды 
қудалауына байланысты халықтың наразылығын тиімді пайдаланды. 
Сонымен қатар Жетісу халқын өз жағына тарту үшін Шыңғыс хан бүл өлкеде 
тонаушылық пен қырғынға тиым салды. Көптеген елді мекендер, соның 
ішінде Баласағүн қаласы үрыссыз берілді, ал Күшлікті монғолдар 
Бадахшанда үстап, өлтірді.
Шығыс Түркістан мен Жетісуды басып алғаннан кейін монғолдарға 
Оңтүстік Қазақстан мен Орта Азияға жол ашылды. Ал сол кезде, бүкіл 
Қазақстан және Орта Азияны мен Мухаммад-Хорезм-шах билеп отырған. 
Шыңғыс-хан Орта Азияға ашық жорыққа аттану үшін бір сылтау іздейді. Бүл
25

өңірге басып кіруге «Отырар апаты» деп аталатын оқиға сылтау болды. 1218 
жылы жазда Шыңғысханның тапсырмасымен қүрамында көпестері мен 
монғол барлаушылары бар, барлығы 450 адамнан түратын 500 түйеге 
теңделген жүгі бар керуен Отырарға аттанады. Отырар билеушісі Қайыр хан 
көпестерді жансыздар деп күдіктеніп, оларды өлтіруге бүйырады, керуен 
тоналады. Бүған шамданған Шыңғысхан оның қарымтасы ретінде хорезмшах 
Мүхаммедтен Қайыр ханды үстап беруді талап етіп, елшілерін жібереді, ал 
хорезмшахтың келген елшілерді өлтіруі соғысқа сылтау болады.
Орта Азияны бағындыру үшін Шыңғыс-хан өзіне тәуелді елдерден алған 
жасақтарымен қоса жалпы саны 120-150 мың адамнан түратын әскер қүрады. 
Жорық 
1219 ж. қыркүйек айында Ертіс жағалауынан басталады. Моңғол 
әскері Отырар қаласына таяп келгенде Шыңғыс-хан әскерін бірнеше бөлікке 
бөледі: Шағатай мен Үгедей басқарған бірнеше түменді Отырарды қоршау 
үшін қалдырып, әскерлердің Жошы бастаған басқа бір шоғырын Сыр 
бойымен төмен жібереді, үшінші шоғырға Сырдарияның жоғарғы ағысы 
бойындағы қалаларды бағындыру үшін жібереді. Шыңғыс-хан кіші үлы 
Төлемен әскердің негізгі күштерімен Бүхараға қарай бет алады.
Мухаммад-Хорезм-шах моңғолдарға қарсы түруға дайын емес еді, ол 
әскери күштерін әр қалаға бөліп қояды. Мүның өзі Шыңғыс-ханға өте 
қолайлы болады.
1219 
ж. қыркүйекте моңғол әскерлері Отырарға келіп, оны қоршауға 
алады. Отырар қорғанысы Қазақстан мен Орта Азия халық бүқарасының 
моңғол басқыншылығына қарсы жүргізген ерлік күресінің айқын көрінісі 
болды. Моңғолдар бүл қаланы 6-ай бойы ала алмады.
Қаланың қүлауына опасыздық себеп болады. Әскер басшыларының бірі
- Қараджа-хаджиб түнде қала қақпасынан шығып, моңғолдарға өтіп кетеді. 
Қаланы қоршап түрған моңғол әскері осы қақпа арқылы қалаға басып 
кіреді.Осыған қарамастан Гаир (Қайр)-хан бастаған әскердің бір бөлігі мен 
қала түрғындары оның ішкі қамалына кіріп алып, бір ай бойы қайыспай 
қарсылық көрсетеді. Сөйтіп, Отырарды жермен жексен етіп, Шағатай мен 
Үгедей бастаған моңғол әскерлері Шыңғыс-ханға келіп қосылады. Сыр 
бойындағы қалалардың түрғындары да ерлікпен қорғанады. Соның бірі -
Сығанақ қаласы еді. Бір апта бойы қаланың түрғындары қорғанады, бірақ 
моңғолдар қаланы жаулап алып, халқын аяусыз қырады. Содан кейін, Үзгент, 
Ашнас, Жент қалаларын жаулап алады. . Араб және парсы тіліндегі тарихи 
деректерде монғолдар халқын түгелдей қырып, күл-талқан қиратқан отыз 
шақты қалалар аталады. Олардың ішінде оңтүстікқазақстандық Отырар, 
Сығанақ, Ашнас қалалары бар.
Сыр бойындағы қалаларды жаулап алғаннан кейін Шыңғыс-ханның 
әскері Орта Азияға басып кіреді. Көп үзамай Бүхара, Үргенш, Самарқанд 
қалаларын моңғолдар басып алады. Жебе ноян мен Сүбедей ноян басқарған 
отыз мығдық қол Солтүстік Ираннан шығып 1220жылы Кавказға басып 
кіреді де аландарды, қыпшақтарды және Калка өзенінде орыстарды
26

талқандап орыс жерінің оңтүстік аймағына ойран салып, қазіргі Қазақстан 
далалары арқылы 
1224 жылы Шыңғысқан ордасына қайта оралады. 
Сонымен, 1219-1224 жж. шапқыншылықтың нәтижесінде Қазақстан мен 
Орта Азия Шыңғыс-хан империясының қүрамына кіреді.
Араб жазушысы Ибн -Васидің деректері бойынша 1229-1230 жылдары 
Батыс Қазақстан аумағында тағы да «татарлар /монғолдар/ мен қыпшақтар 
арасында соғыс оты түтанды. 
1237 жылы лаулай түсті. 
Монғол 
жаулаушыларына қарсы күресті елбөрілік тайпасынан шыққан 
Башман 
бастаған қыпшақтар ерліктің үлгісін көрсетті. 
Оған қарсы күрес монғол 
әскерінің 
үлкен 
күштерімен 
басылды. 
Бүл 
қазақ 
халқы 
батыр 
бабаларымыздың монғол жаулаушалыраның жалғыз мысалы емес. 1241­
1242 жылдары Қыпшақтар Жошы үлысына соғыс ашып жеңіліске үшыраған.
Монғол жаулап алушылары жаулап алу барысында қүралдардың 
ауқымды амалдарын, әскери тәсілдерді де, дипломатиялық, тыңшылық, 
психологиялық соғыс қүралдары ретінде үрей таратуды, арандатушылықты, 
кепіл алу жүйесін түгелдей дерлік пайдаланды.
Жергілікті халықтың қарсылығын басу үшін Шыңғысқан жаппай террор 
мен зорлық пен зомбылық, түтас аудандарды ойрандату әдістерін қолданды. 
Халқын монғолдар толығымен жойып жіберген түрлі елдер мен қалалар 
санатында Оңтүстік Қазақстанның үш қаласы Отырар, Сығанақ, Ашнас 
бар.Сөйтіп монғолдар өндіргіш күштерді талқандап, материалдық, мәдени 
қүндылықтарды жойып жіберді.
Монғол билеп төстеуінде.От пен Оқтың күшімен қүрылған алып 
империяны Шыңғыс-хан түгелдей балаларына бөліп береді. Қазақстанның 
кең байтақ жері оның үш үлкен балалары арсында бөліседі. Далалық бөлігі 
Жошы үлысының қүрамына кіреді, 
оңтүстік және 
оңтүстік-шыгыс 
Қазақстанның бір бөлігі - Шағатай үлысының, Жетісудың солтүстік-шығыс 
бөлігі, батыс Монғолия, Тарбағатай Үгедей үлысының қүрамына кіреді.
1227 ж. Шыңғыс-хан қайтыс болғаннан кейін Еке Монғол улус - ¥лы
монғол мемлекетінің ханы болып 1229 ж. оның үлы Үгедей сайланды (1229- 
1241 жж.). 1241-1246 жж. аралығында таққа ие болған Үгедейдің әйелі -
Туракина-хатун, ал 1246-1248 жж. билік Үгедейдің үлы - Гүюкқа көшеді. 
Гүюқ-хан қайтыс болғаннан кейін ¥лы монғол мемлекетінің ісіне Бату-хан 
араласады. Үгедей үрпақтарына қарсы түрған Бату-хан Төленің үрпақтарына 
қолдау көрсетеді. Сонымен, 1251 ж. таққа Төленің үлкен үлы - Мөңке ие 
болады. 1259 ж. Мөңке хан қайтыс болғаннан кейін Монғол империясында 
Төленің үрпақтары арасында билікке талас-тартыстар басталады. 1260 ж. 
хандыққа екі хан сайланады: Хубилай және Ариг-Бүға. Бірақ, 1264 ж. Ариг- 
Бүға Хубилайдың билігін мойындайды. Сол жылы Хубилай-хан Монғол 
империясының астанасын Қарақорымнан Ханбалыққа (Пекин) көшіреді.
Сонымен, XIII ғ. 60-ші жж. Шыңғыс-хан қүрған Монғол империясы 
бірте-бірте жеке дербес мемлекеттерге бөлінеді: Юань империясы - 1260­
1294 жж. (Монғолия мен Қытайда). Бүл мемлекеттің негізін қалаған Хубилай
27

- Төленің үлы. 1258 ж. Иранда Хулагу Төленің тағыда бір үлы өзінің дербес 
мемлекетін 
қүрады. 
Монғол 
шапқыншылығы 
Қазақстан 
аумағында 
халықтардың қүрылуын күрт тежеді. Ірі тайпалық топтар қоныс аударды. 
Қыпшақтардың бір бөлігі Солтүстік Қазақстан мен Батыс Сібір шегіне көшіп 
кетті.Монғолиядан Қазақстанға қоныс аударған елеулі этникалық топтар 
ішінен наймандар мен керейттерден басқа ,қоңыраттар мен жалайырларда 
белгілі.Олар өздерінің аттарын сақтай отырып, жергілікті түрік халықтарына 
қосылып кетті.
Ж аулап алудың зардаптары. Монғол шапқыншылығы қоғам дамуын 
тежеді. Қазақстанның әлеуметтік экономикалық қүрылысында айтарлықтай 
кері кетушілік туғызды. Монғолдар бағындырған аймақта қүл иеленушілік 
тәртіп кеңінен таратылды.Бағындаралған халықтарға ауыр 
салықтар 
салынды. Әскери міндеткерліктер аса ауыр болды. Халық монғол әскерлеріне 
жауынгер берііп отырды. Мал бағатын көшпелі халық қүшыр, отырықшы 
халық харадж төледі. Әскерлерді астықпен, малмен жабдықтауға арналған 
алым тағар, «төтенше саық» және басқа да көп салықтар белгіленді.Зерттеуші 
мамандар 20-дан астам түрін шығарды.
Қалалар, қоныстар бос қалды. Шапқыншылыққа дейін екі жүзге дейін 
қала болса кейін 20қалған Жуас қала атанған Баласағүн қаласының орны да 
қалмаған. Мәдениеттің де дамуын үлкен кедергі болды. Отырықшылық 
мідениет тоқырады. Ең басты мәселе елдің этникалық қүрамы мүлде 
бүзылып қазақ халқы қалыптасуының үзақ жылдарға кешеуілдетті
Дегенмен, монғол басқыншылығының апатты зардаптарымен бірге 
кейбір жағымды жақтары да болған. Монғол өкіметтері сауда-саттық пен 
халықаралық байланыстың дамуына жағдай жасады, жер-жердің бәрінде 
пошта және көлік қатынасы қызметін енгізді. Монғолдар бір орталыққа 
бағынатын өкімет идеясын әкеледі, бүрын үйымдаспаған тайпалардың басын 
қосады. Көшпелі өмір тәртібін Шыңғысханның заңдар жинағы - «Ясасына» 
сәйкес келтіре бастайды. Кейін «Ясаның» кейбір нормалары қазақ 
заңдарында белгілі дәрежеде пайдаланылады. Мемлекеттіліктің әлеуметтік 
үйымы мен түрлерінің көптеген нормалары монғол дәуірінен кейін 
Қазақстанда пайда болған мемлекеттерде қажетке асырылады. Монғол 
жаулаушылығы Қазақстан жеріндегі этникалық процестер барысына да әсер 
етеді.
Негізгі әдебиет:
1. Қазақстан тарихы(көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық.2-том.- 
Алматы; Атамүра, 2010
2. Аманжолов К., Рахметов Қ. Түркі халықтарының тарихы. Көне 
дәуірден біздің заманымыздың XIV ғасырына дейінгі кезең. -Алматы, 1996.
3. Абылхожин Ж.Б., Бурханов К.Н., Кадырбаев А.Ш., Султанов Т.И. 
Страна в сердце Евразии. Сюжеты по истории Казахстана. -Алматы, 1998.
28

4. Жолдасбайүлы С. Ежелгі және ортағасырдағы Қазақстан. -Алматы, 
1995.
5. Қазақстан тарихы / Көне заманнан бүгінге дейін. - 5 томдық. I том. 
Алматы, 1996.; II том. Алматы, 1997.; III том. -Алматы, 2002.
6. История Казахстана: народы и культуры: учебное пособие/ Н.Э. 
Масанов, Ж.Б. Абылхожин, И.В. Ерофеева, А.Н. Алексеенко, Г.С. Баратова. - 
Алматы, 2001.
7. История Казахстана и Центральной Азии: учебное пособие / Н.Э. 
Масанов, Ж.Б. Абылхожин и др. -Алматы, 2001.
Қосымш а әдебиет:
1. Өтеміс Қажы. Шыңғыс-наме. -Алматы, 1992.
2. Д. Оссон. К. От Чингисхана до Тамерлана / Перевод Н. Козьмина.- 
Алматы, 1996.
3. Кадырбаев А.Ш. Казахстан в эпоху Чингиз-хана и его приемниках. 
ХШ-ХГУ вв. -Алма-Ата, 1992.
4. Кычанов Е.И. Жизнь Темучина, вздумавшего покорить мир. -М., 1972.
5. Кычанов Е.И. Чингис-хан. Человек и время. -М., 1993.
6. Сафаргалиев М.Г. Распад Золотой Орды. Саранск, 1960.
7. Султанов Т.И. Поднятые на белой кошме. Потомки Чингиз-хана.- 
Алматы, 2001.
8. Хукхэм X. Тамерлан - повелитель тюрков. -Алматы, 2002.
Бақы лау сұрақтары:
1. XIII ғасырдың басында Шыңғыс-ханға монғол тайпаларын біріктіруге 
және Монғол империясын қүруға қандай факторлардың ықпалы мүмкіндік 
берді?
2. «Монғолдың қүпия шежіресі» еңбегінің деректік күндылығына 
тоқталыңыз.
3. Шыңғыс-ханның қайтыс болғаннан кейін Монғол империясының 
ыдырау себептерінің мәні неде?
4. Қазақ 
халқының 
халық 
болып 
қалыптасуына 
монғол-татар 
шапқыншылығының тигізген кері әсерін бағамдаңыз.
5. Сіздің пікіріңізше Шыңғыс хан прогресшіл түлға ма?
4-дәріс. XIV-XV ҒҒ. ҚАЗАҚСТАН ТЕРРИТОРИЯСЫНДАҒЫ
МЕМЛЕКЕТТЕР
1. Көшпелі өзбек мемлекеті (Әбілқайыр хандығы)
2. Ноғай Ордасы, Сібір хандығы
Дәрістің мақсаты: Әбілқайыр хандығының, Ноғай Ордасы мен Сібір 
хандығының саяси-әкімшілік қүрылымына және әлеуметтік-экономикалық 
дамуына сипаттама беру.
29

Негізгі терминдер: 
Шайбаниттер, харадж, тағар, Мауераннахр, 
Түркістан, Хорезм, «Маңғыт жүрты»
1. 
XV ғ. 20 жж. Ақ Орданың ыдырауы нәтижесінде Қазақстанның кең 
байтақ даласында Шайбан үрпағы Әбілқайыр өз хандығын қүрады. Тарихта 
бүл мемлекет Көшпелі өзбек мемлекеті немесе Әбілқайыр хандығы деген 
атпен белгілі. Шайбаниттер Ақ Орда хандарына қарағанда Алтын Орда тағы 
үшін күреске қатыспай, өз күштерін орынсыз жүмсамаған, сонымен бірге, 
олар әмір Темір мен оның үрпақтарынан айтарлықтай қысым көрмеген. 
Сонымен, XV ғ. 20 жж. Дешті-Қыпшақ даласында Орда-Ежен мен Шайбан 
үрпақтарының арасындағы күресте, билік Шайбан үрпағы - Әбілқайырға 
көшеді.
Әбілқайыр таққа беделді маңғыт әміршілерінің қолдауымен отырады. 
Сонымен, 1428ж. қүрылтайда 200-дей ірі ру және тайпа билеушілері 
Әбілқайырға өздерінің сенімдерін білдіріп хандыққа сайлайды. Әбілқайыр 
хан болып жарияланып, дербес хандық қүрып, өкімет билігін 40 жыл бойы 
үстап түрады. Бүл мемлекеттің территорясы батысында Жайықтан бастап, 
шығысында Балқаш көліне дейін, оңтүстігінде Сырдарияның төменгі жағы 
мен Арал өңірінен, солтүстігінде Тобылдың орта ағысы мен Ертіске дейінгі 
үлан байтақ жерді алып жатады. Хандықтың ең алғашқы астанасы Батыс 
Сібірдегі Тура қаласы болады, кейін Орда-Базар мен Сығанақ қалалары 
болады. Бүл мемлекеттің саяси тарихы Осман Кухистанидың «Әбілқайыр- 
ханның тарихы» және Мүхаммед Хайдар Дулатидың «Тарихи-Рашиди» деген 
еңбектерінде ашылып көрсетілген.
Әбілқайыр-ханның ру-шежіресі:
Шыңғыс-хан - Жошы - Шайбан - Банийал-Баһадур - Жошы-Бүқа -
Бадақүл - Минг-Темір - Пулад - Ибрахим - ДавлатШайх - Әбілқайыр
Хандықтың этникалық қүрамы, Ақ Орда халқының қүрамы сияқты, өте 
күрделі болады. Бүған, негізінен Ақ Ордаға кірген тайпалар кіреді (қыпшақ, 
найман, қоңырат, қаңлы т.б.). Ал XIV ғ. аяғы мен XV ғ. бірінші жартысында 
осынау тайпалар «өзбектер» деген жалпы этниқалық-саяси атпен белгілі 
болады.
Әбілқайыр басқарған 40 жылдай уақыт ішінде елдің саяси жағдайында 
түрақтылық пен тыныштық болмады. Өзін қолдайтын көшпелі тайпалар 
ақсүйектерінің көңілінен шығу үшін Әбілқайыр - Орта Азия мен 
Қазақстанның 
оңтүстігінде 
және 
оңтүстік-шығысында 
жаулаушылық 
соғыстар жүргізеді. 1430 ж. ол аз уақытқа болса да Хорезімді басып 
алыпҮргеншті талапайға салады, ал 1446 ж. Сырдария бойы мен Қаратау 
баурайындағы - Сығанақ, Созақ, Аққорған, Өзгент, Аркүк сияқты қалаларды 
басып алып, Сығанақ қаласын өз хандығының астанасына айналдырады. 50- 
жж. Әбілқайыр Мауераннахрдағы Темір үрпақтарының ішкі тартыстарымен 
пайдаланып, Самарқант пен Бүқараға жорықтарын жасайды.
1457 ж. Сығанақ түбіндегі ойраттармен болған шайқаста жеңіліске 
үшыраған Әбілқайыр елдің бірлігін қамтамасыз ете алмады. Оған наразы
30

Керей мен Жәнібек сүлтандар бастаған қол астындағы көшпелі тайпалардың 
бір бөлегі Моғолстанға қоныс аударады. 1468 ж. Әбілқайыр оларға қарсы 
жорыққа шығады, бірақ жолда қайтыс болады. Сонымен қатар, мемлекеті де 
қүлайды. Қазақ халқының қүрылып, нығаюына байланысты шайбани 
әулетінің Шығыс Дешті қыпшақтағы билігін тоқтатты.
2. 
Алтын Орданың ыдырау кезінде пайда болған аса ірі мемлекеттік 
бірлестіктің біреуі - Ноғай Ордасы болған еді. Батыс Қазақстанда (Еділ мен 
Жайық арасында) орналасқан Ноғай Ордасында билеуші, ең бір көп 
тайпаларының бірі - маңғыт тайпасы болған. Ал «ноғай», «ноғайлар», 
«Ноғай Ордасы» деген атаулар тарихи әдебиетте тек ғана XVI ғ. басында 
пайда болған, ал ноғайлықтар өзін маңғыт деп, өз мемлекетін - «Маңғыт 
жүрты» деп атаған.
Ноғай Ордасының негізін салушы - әмір Едіге (1395-1419). Ол 15 
жылдай Алтын Орданы билеп (1396-1411), «үлы әмір» атанған. Шыңғыс 
әулетінен хан сайлау Едігенің қолында болған. Ноғай Ордасы Алтын 
Ордадан Едігенің кезінде бөлектене бастады. Бүл процесс Едігенің үлы 
Нүраддин (1426-1440) түсында аяқталып, Ноғай Ордасы Алтын Ордадан ХҮ 
ғ. ортасында бөлініп, дербес мемлекет болды. Территориясы: Еділ-Жайық 
арасы. Астанасы - Жайық өзені сағасындағы Сарайшық қаласы болды. 
Халқы - маңғыт, қыпшақ, қоңырат, арғын, қарлүқ, алшын, тама және т.б. 
сияқты түрік тайпалары. Ноғай Ордасы этносаяси бірлестік ретінде пайда 
болды, оған енген тайпалар ХҮ ғ. аяғында қалыптасқан ноғай халқының 
негізін қүрады.
Ноғай Ордасында үлыстық басқару жүйесі қалыптасып, бір орталыққа 
бағынған өкімет болды. Орда билеушісі - хан. ¥лыс басында мырзалар 
түрған, олар өз иеліктерінде шексіз билік жүргізіп, үлыстың ең шүрайлы 
жайылымдары мен өрістерін иемденген. Үлыстың қатардағы көшпелі 
малшылары мырзалармен бірге көшіп-қонып, алым-салық төлеп отыруға, 
соғыс жорықтарына қатысуға міндетті болған. Орданы Едіге үрпақтары 
басқарды. Мүрагерлік жолмен берілетін әкімшілік, әскери, елшілік билік 
князьдің қолында болды. Ордада жорыққа 300 мың жауынгер шығарылды.
Ноғай Ордасы Орыс мемлекетімен сауда-экономикалық және саяси 
байланыстар орнатады. ХУІ ғ. екінші жартысында Ресей мемлекеті Қазан 
және Астрахан хандықтарын қосып алғаннан кейін, Ноғай Ордасы бірнеше 
дербес ордаларға бөлініп кетеді. Оның Қазақстан жеріндегі бір бөлегі 
қазақтардың 
Кіші жүзінің қүрамына кіреді. Алтын Орданың ыдырауы 
кезінде пайда болған мемлекеттік бірлестіктің бірі - Ноғай Ордасы. Ол ХІҮ- 
ХҮ ғасырларда Батыс Қазақстанның бір бөлігін алып жатты. Бүл мемлекеттің 
атауы Алтын Орданың беклербегі, әскерінің қолбасшысы, Жошы ханның 
немересі (1260-1306) Ноғай есімімен байланысты. Берке хан өлгеннен кейін 
Доннан Дунайға дейінгі жер Ноғайдың бақылауында болды. Оның 
қүрамындағы рулар Каспий маңына қоныс аударып, Ноғай елі атанды.
31

Ноғай Ордасының тарихы Еділ бойы мен Сібірдегі, Орта Азия мен 
Қазақстандағы көрші мемлекеттер тарихымен тығыз байланысты. Ноғайлар 
тарихы әсіресе көшпелі өзбектер мен қазақтар тарихына айрықша жақын. 
Ембі мен Сырдария арасында көшіп жүретін ноғайлар қазақтармен үдайы 
араласып-қүраласып байланысып жатқан. Басқа да көшпелі мемлекеттер 
сияқты Ноғай Ордасының шекарасы да сыртқы саяси жағдайға байланысты 
өзгеріп отырады. Ноғайлардың солтүстік-шығыстағы өріс-қоныстары Сібірге 
дейін созылып жатады, ал оңтүстік-шығыста олар кейде Сырдария бойында, 
Арал теңізі жағасында көшіп жүрген. Олардың билеушілері Уақас би маңғыт, 
Мүса мырза, Жаңбыршы және басқалары Әбілқайырға Сырдария бойындағы 
қалаларды жаулап алуға жәрдемдеседі. Кейін ноғайлар қазақ хандарымен 
соғысса, енді бірде татуласып, одақ қүрып отырған. Ш. Уәлиханов ноғайлар 
мен қазақтарды «екі туысқан Орда» деп атаған. Ал Хақназар хан «қазақтар 
мен ноғайлар ханы» атанған.
З.Сібір хандығы XV ғ. 60 жж. XVI ғ. аяғына дейін Батыс Сібір 
территориясымен, Обь, Тобыл, Есіл бойындағы жерге қоса, солтүстік-шығыс 
Қазақстан мен Ертістің оң жағалауындағы жердің бір бөлегін қамтыған. 
Батыс Сібір тайпаларымен көрші болып, оларға елеулі ықпал еткен қазақ 
тайпаларының негізгі үйтқысы қыпшақтар болды. 1468 жылы Батыс Сібір 
аумағының көп бөлігі Әбілқайыр әулетінің бақталасы Шайбани үрпағы Ибақ 
ханға көшті. Ибақ түсында Батыс Сібір орыс мемлекетімен байланыс 
орнатады. Екі рет 1481 ж және 1483 ж.Ибақ Ш-Иванға достық пен одақ қүру 
туралы шарт жасайды.Сондай ақ сауда қатынастарын орнатуды үсынған 
елшілік жіберіп,оған келісім алады. Ибақ ханның билік етуіне наразы 
жергілікті феодалдар тобы Мүқаммедтің басшылығымен 1495 ж. Күтпеген 
жерден шабуыл жасап Ибақ ханды өлтірді.Б.С. билеушісі болып Мүқаммед 
жарияланды.
Сібір хандығының негізгі халқы «Сібір татарлары» деген жинақы атпен 
аталатын болатын.
Негізгі әдебиет:
1. Аманжолов К., Рахметов Қ. Түркі халықтарының тарихы. Көне 
дәуірден біздің заманымыздың XIV ғасырына дейінгі кезең. Алматы, 1996.
2. Абылхожин Ж.Б., Бурханов К.Н., Кадырбаев А.Ш., Султанов Т.И. 
Страна в сердце Евразии. Сюжеты по истории Казахстана. Алматы, 1998.
3. Жолдасбайүлы С. Ежелгі және ортағасырдағы Қазақстан. Алматы,
1995.
4. Қазақстан тарихы / Көне заманнан бүгінге дейін. - 5 томдық. I том. 
Алматы, 1996.; II том. Алматы, 1997.; III том. Алматы, 2002.
5. История Казахстана: народы и культуры: учебное пособие/ Н.Э. 
Масанов, Ж.Б. Абылхожин, И.В. Ерофеева, А.Н. Алексеенко, Г.С. Баратова. 
Алматы, 2001.
6. История Казахстана и Центральной Азии: учебное пособие / Н.Э. 
Масанов, Ж.Б. Абылхожин и др. Алматы, 2001.
32

Қосымш а әдебиет:
1. Ахмедов Б.А. Государство кочевых узбеков. М., 1965.
2. Жүсіп Баласағүн. Қүтты білік. (Аударған, алғы сөзін жазған А. 
Егеубаев). Алматы, 1986.
3. Мүхамед Хайдар Дулати. Тарих-и-Рашиди. Алматы, 1999.
4. Исин А. Казахское ханство и Ногайская Орда во второй половине XV- 
XVI вв. Семипалатинск, 2002.
5. Калмыков И.Х., Керейтов Р.Х., Сикалиев А.И. Ногайцы. Черкесск, 
1988.
6. Қүдайбердиев Ш. Қазақ, қырғыз,түрік һәм хандар шежіресі. Алматы, 
1990.
Бақы лау сұрақтары:
1. Орта ғасырлардағы хандықтар жайлы қандай тарихи деректер бар?
2. Әбілқайыр хандығының (Көшпелі өзбек хандығының) қүрылу үрдісі 
қалай жүрді?
3. Әбілқайыр хандығының (Көшпелі өзбек хандығының) 
саяси- 
әкімшілік қүрылымы қандай болды?
4. Батыс Сібір үшін Едіге мен Тоқтамыстың қақтығысы жайлы қандай 
жыраулар жырлайды?
5-дәріс. ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ Қ¥РЫЛУЫ
1. Қазақ хандығының қүрылуының тарихи алғы шарттары
2. Қазақ қоғамының саяси қүрылымы және әлеуметтік жіктелу.
3. Қазақ жүздері және олардың рулық қүрамы.
Дәрістің мақсаты: қазақ халқының қалыптасуының негізгі кезеңдерін 
анықтап көрсету және «қазақ» деген сөздің мағынасын ашып қөрсету. XV- 
XVIII ғғ. қазақ қоғамының әлеуметтік-саяси қүрылымына сипаттама беру 
және «жүз» деген сөзге тоқталып анықтама беру.
Негізгі терминдер: этнос, этногенез, антропология, лингвистика, нәсіл. 
адат, шариғат, ақсүйек, қарасүйек, сүлтан, төре, қожа, бий, батыр, ақсақал, 
төлеңгіт, жүз, зекет, үшыр, соғым, сыбаға, қаналға, жамалға.
1. 
Қазақ хандығы туралы бізге жеткен нақты жазба деректердің бірі 
Мүхаммед Хайдар Дулатидың «Тарих-и-Рашиди» атты еңбегі. Жалпы бүл 
еңбек Моғолстан хандығы тарихына арналған. Алайда 
сол кездегі саяси 
жағдайға байланысты Қазақ хандығы туралы да көп мәлімет келтірілген. 
Абулғазы, Қадырғали Жалайыри өз 
еңбектерінде Қазақ хандығы, оның 
билеушілері туралы мәліметтер қалдырды. Сонымен қатар Қазақ хандығы 
кезеңіне байланысты шығыс деректерінің маңызы зор.
33

Қазақ хандығы — шаруашылықтың дамуы, өндіргіш күштердің өсуі, 
феодалдық қатынастардың қалыптасуы нәтижесінде ерте заманнан бері Орта 
Азияның үлан-байтақ өңірін мекендеген көшпенді тайпалардың бірыңғай 
этникалық топ — қазақ халқының негізінде бірігуі арқылы XҮ-ғасырдың 
орта шенінде қүрылды. Қазақ хандығының қүрылуына 
1457-жылдан кейін 
Керей 
мен 
Жәнібек сүлтандардың Әбілхайыр хан үстемдігіне қарсы 
күрескен қазақ тайпаларын бастап шығыс Дешті-Қыпшақтан батыс Жетісу 
жеріндегі Шу мен Талас өңіріне қоныс аударуы мүрындық болды.
Ол кезде Жетісуді билеген Моғолстан ханы Есенбүға (1434— 1462- 
жылдары билік еткен) қоныс аударған 
қазақтарды Әбілхайырға қарсы 
пайдалану үшін қарсы алып, қоныс берді. Осы оқиға жөнінде тарихшы 
Мүхаммед Хайдар Дулати «Тарих-и-Рашиди» атты еңбегінде былай дейді: 
«Ол кезде Дешті Қыпшақты Әбілхайыр хан биледі. Ол Жошы әулетінен 
шыққан сүлтандарға күн көрсетпеді. Нәтижесінде Жәнібек хан мен Керей 
Моғолстанға көшіп барды. Есенбүға хан оларды қүшақ жая қарсы алып, 
Моғолстанның батыс шегіндегі Шу мен Қозыбас аймақтарын берді. Олар 
барып орналасқан соң, Әбілхайыр хан дүние салды да, өзбек үлысының 
шаңырағы шайқалды. Ірі-ірі шиеленістер басталды. Оның үлкен бөлігі Керей 
хан, Жәнібек ханға көшіп кетті. Сөйтіп, олардың маңына жиналғандардың 
саны 200 мыңға жетті. Оларды өзбектер - «қазақтар» деп атады. Қазақ 
сүлтандары 870 жылдары (1465— 1466) билей бастады...».
Алғашында Қазақ хандығының территориясы батыс Жетісу жері, Шу 
өзені мен Талас өзенінің алабы еді. 
Ежелден осы алапты мекендеген 
тайпалар Дешті- Қыпшақтан қоныс аударған қазақ тайпаларымен етене 
араласып кетті. Әбілхайыр хандығындағы аласапыран соғыс салдарынан 
күйзелген 
қазақ тайпалары бүл араға келіп ес жинап, етек жауып, 
экономикалық түрмысы түзеле 
бастады. 
Мүны көрген 
Дешті-Қыпшақ 
қөшпенділері Әбілхайыр хан қол астынан шығып, бөгеуін бүзған судай 
ағылып, Қазақ хандығына қеліп жатты. Алайда жаңадан қүрылған Қазақ 
хандығының экономикалық негізі әлсіз еді және бірсыпыра қазақ тайпалары 
Әбілхайыр хандығының, Моғолстанның, Ноғай Ордасының және Батыс 
Сібір хандығының қол астында төрт хандыққа бөлшектеніп отырған 
болатын. Ал Әбілхайыр хан болса өзіне қарсы шығып, Жетісуға қоныс 
аударған қазақтардың өз алдына хандық қүрып отырғандығына және оған 
көптеген тайпалардың ағылып барып жатқанына азуын басып, қылышын 
қайрап отырды.
Жаңа күрылған Қазақ хандығы қүрамына, яғни батыс Жетісу өңіріне 
он шақты жыл айналасында екі жүз мыңдай саны бар көшпелі тайпалардың 
жиналуы 
кең 
өріс-қонысты 
керек етті. Сонымен қатар 
көшпелі елдің 
отырықшы-егіншілігі көркейген аудандармен, әсіресе қолөнері мен саудасы 
дамыған экономикалық орталық - Сырдария 
жағалауыңдағы 
қалалармен 
сауда-саттык қарым-қатынасқа қолайлы жағдай жасау маңызды мәселеге 
айналды. Бүл қарым-қатынастың оңалуына тек көшпелі ел 
ғана емес
34

отырықшы аймақтардағы халықтар да мүдделі болды. 
Осы жоғарыдағы 
жағдайлардың талабына сай, Қазақ хандығының алдында 
үлкен тарихи 
міндеттер түрды.
1. Мал жайылымдарын пайдаланудың Дешті-Қыпшақ даласында 
бүрыннан қалыптасқан дәстүрлі тәртібін қалпына келтіру (бүл тәртіп 
Әбілхайыр хандығындағы аласапыран кезінде бүзылған еді).
2. Шығыс пен батыс сауда керуен жолы үстіне орнаған Сырдария 
жағасындағы Сығанақ, Созақ, Отырар, Яса (Түркістан) т. б. қалаларды 
Қазақ хандығына қарату. Себебі Сырдария бойындағы бай қалалар бүдан 
бүрынғы мемлекеттік бірлестіктердің — Ақ Орданың, Әбілхайыр хандығының 
саяси-әкімшілік және сауда-экономикалық орталықтары еді. Сырдария 
бойындағы қалаларды өзінің экономикалық және әскери тірегіне айналдыру 
Дешті-Қыпшақ даласын билеудің басты шарты болып келген. Сондықтан бүл 
қалалардың саяси-экономикалық және соғыс-стратегиялық маңызы зор еді.
3. 
Қазақ 
тайпаларының 
басын 
қосып, 
қазақтың 
этникалық 
территориясын
біріктіру.
2. 
Кез келген этноәлеуметтік организмнің өз аумағы шегінде 
экономикалық байланыстардың белгілі бір қауымдастығы болады. Қазақ 
халқыңың ерекше этноәлеуметтік, шаруашылық-мәдени қауымдастықтардың 
бірі - жүздер болып табылады. Қазақ халқының тарихында - ¥лы жүз, Орта 
жүз және Кіші жүз.
Қазақ жүздерінің генетикалық этникалық мағынасы жоқ , тек қана 
географиялық әкімшілік аумақтық топтасудан туған термин. Өйткені бізге 
жеткен тарихи деректерге жүгінсек, елді үшке бөліп басқару дәстүрінің тым 
ертеден, біздің жыл санауымыздан бүрынғы үшінші ғасырдан хуннулар 
заманынан бері бар екенін және оның үзілмей жалғасып келе жатқанын 
көреміз. Мысалы, Хуннулардың ¥лы көсемі Мөде өзі жаулап алған жерді 
үшке бөліп, елдің шығысын баласына, батыс жағын бауырларына, ал осы 
екеуінің ортасындағы елді өзі басқарған. Ел билеудің осы тәсілі Түрік 
қағанатында да болған. Одан кейінгі Түргештер, Қарлүқтар, Қарахан 
мемлекеті де дәстүрлі үшке бөліп басқару жүйесін қабылдаған.
Шыңғыс хан да, Жошы билік жері, Шағатай билік жері, Үгедей билік 
жері деп бөлген.
Жүздердің 
тарихымен 
көптеген 
зерттеушілер 
айналысты 
және 
айналысып келеді, ал бүл мәселе жөніндегі пікірлер әр түрлі. Мысалы,
С. Аманжолов ертедегі қазақ жері үш жүзге монғолдарға дейінгі кезеңде
- Х ^ П ғғ. бөлінді деп санайды. Н. Аристов бүл процесті жоңғар 
шапқыншылығы дәуіріне жатқызады. Ш. Уәлиханов қазақтардың «үш жүзге» 
бөлінуі «... өздері көшіп жүретін жерлерде өз қүқықтарын қамтамасыз ету 
үшін одақтар қүрған...» «аласапыран кезге» (Алтын Орданың ыдырау 
кезеңіне) байланыстырады.
35

Ш.Уалиханов, жүздер пайда болуының себептері, уақыты туралы 
шындыққа жақын.
В. Бартольд жүздердің пайда болу себебін қоршаған табиғатқа 
байланысты 
көшпелі 
мал 
шаруашылығын 
жүргізу 
жағдайларының 
айырмашылығында деп біледі. Осындай аудандардың бірі - Жетісу мен 
Сырдарияның орта ағысы, екіншісі - Сарысу өзені мен Сырдарияның төменгі 
ағысы, үшіншісі - қазіргі Батыс Қазақстан аумағы болатын. В. Бартольдтің 
пікірінше, жүздердің қүрылуына да осылайша оқшаулану себеп болған.
В. Бартольдтің пікірін М. Вяткин қолдап және одан әрі дамытып, 
географиялық фактормен қоса саяси процестер де зор рөл атқарғанын айтты. 
«Жекелеген ордалардың ерекше саяси одақтар ретінде қалыптасуын...» М. 
Вяткин XVI ғасырдың аяғына жатқызады.
«Бізде», - деп жазады Т. Сүлтанов, - жүздердің қашан және қалай 
қүрылғаны туралы нақты мәліметтер жоқ». Бүдан кейін Т. Сүлтанов XVI 
ғасырдың екінші жартысында қазақ қоғамы үйымдасуының бір нысаны 
екінші нысанымен - ¥лыс жүйесінің жүздерімен біртіндеп ауысуы орын 
алған деп жорамалдайды.
«Жүз» терминінің шығу тегі туралы нақты пікір және қазақ жүздерінің 
пайда болу уақытын анықтаудағы үйлесімді келісім осы кезге дейін болмай 
отыр. Көптеген зерттеушілер қазақ «жүзін» арабтың «джуз» - бір нәрсенің 
«басты бөлігі», «тармақ» деген сөзімен сәйкестендіреді. Кейбір зерттеушілер 
бүл үғымға сандық жағынан қарап, «жүз», «жүздік» деп оларға әскери сипат 
береді. Қайткенде де қазақ жүздерінің қүрылуы негізінде рулардың, 
тайпалардың белгілі бір географиялық кеңістікте бірігу процессі жатты.
Сонымен қазақ жүздерінің қүрылуы - тарихи процесс, ол қазақ 
халқының этникалық мекенінің қалыптасуымен қатар жүрді. Көптеген 
этникалық-саяси және шаруашылық факторлар әрекетінің нәтижесінде 
Қазақстан жерінде негізгі үш этникалық-аймақтық бірлестік - ¥лы жүз 
(үйсін, қаңлы, дулат, албан, суан, ысты, сіргелі, ошақты, шапрашты, 
жалайыр, шанышқылы), Орыс деректемелерінде оларды Үйсін Ордасы деп те 
атаған. Орта жүз (арғын, қыпшақ, найман, қоңырат, керей, уақ, тарақты), 
Орта жүздің қүрылуында қыпшақ тайпасының ролі көп болғанмен оларды 
арғындар деп те атаған. Кіші жүз басында Алшын деп аталған. (Жетіру - жеті 
ата,телеу, рамадан, тама, табын, кердері, керейт, жағалбайлы).
Байүлы - он екі ата, шеркеш, есентемір, таз, ысық, адай, беріш, 
байбақты, қызылқүрт, тана, масқар, алаша, алтын, жаппас.
Әлімүлы - алты ата, әлім, шөмекей, кете, алшын, қарасақал, шекті, 
қаракесек, төртқара қүрылды. Олардың әрқайсысының дәстүрлі көшіп-қону 
жолдары, жаз жайлауы, қыс қыстауы болған. 
Ата дәстүрі бойынша ¥лы 
жүздің ең соңғы руы , Орта жүздің немесе Кіші жүздің ең алдыңғы руынан 
биік түрды. Атап айтқанда а/ әскери тәртіптегі орынды анықтауда, б/соғыс 
табыстарын бөлуде, в/ үйге кіріп төрге шығарда, г/ мерекелік жиындарды 
ашуда, д/ соғыс жариялау мен бейбіт келісімдер туралы шешім қабылдауда
36

т.б. ¥лы жүз өзінің үстемдігін қазақ хандығында сақтады.ХҮІІ-ХҮІІІ 
ғасырларда үш жүздің қүрамына 112 рулық тайпалық бөліністер енген. 
Халық саны шамамен екі үш миллион адам болған.
Көшпелі елдің үрпағы болған соң, бізде тарих әкеден балаға ауызша 
беріліп келді. Кейбір жазба деректердің дәйегіне қарағанда ол «шежіре» деп 
аталған «Шежіре» қазақ халқының бөлінбейтін 
біртүтас екендігін 
айқындайды. Үш жүзге бөліну көп жағдайда түсінбеушілік туғызып 
азаматтардың бірлігін жойып қоғамға кері әсерлерін де тигізіп жатады.
3. 
XV-XVШ ғғ. казақ қоғамынын ерекшелігі - екі әлеуметтік топқа 
бөлінуі - ақсүйек және қара-сүйек. Ақсүйектер сырттан ешкімді өткізбейтін 
жабық әлеуметтік топ болып есептелген. Оларға тек тікелей Шыңғыс-ханның 
үрпақтары - сүлтандар және Мүхаммед пайғамбардың үрпақтары болып 
есептелген - қожалар жататын болатын. Ал қоғамның басқа да әлеуметтік 
топтары қарасүйектерге жататын. Олардың ішіне - билер, батырлар, 
ақсақалдар, тархандар кірген. Қарасүйектердің ақсүйектерге қарағанда 
айырмашылығы - мәртебесі ашық әлуметтік топ болған, оған жеке қасиеттері 
мен мүліктік жағдайына қарай кез келген адам қол жеткізе алатын.
Қазақ қоғамында сүлтандар мәртебесі жоғары, ең беделді әлеуметтік топ 
болып есептелген және қоғамның әлеуметтік, саяси, әскери өмірінде зор рөл 
атқарған. Олар Шыңғысхан үрпақтары тармақтарының біріне жататын және 
жүздердің генеалогиялық қүрылымына кірмейтін адамдар тобын біріктірген. 
Тек сүлтандардың ғана хан атағына ие болу хүқығы болды.
«Сүлтан» деген сөз алғашқы кезде «билік», «үстемдік» деген мағынада 
қолданылған. Тек ғана X ғасырдан бастап бүл термин қолында билігі бар 
белгілі, жеке адамды белгілеген. Мысалы, Осман империясында жоғары 
билеушілерін «сүлтан» деп атаған. Ал Орта Азияда XIV ғ. бастап бүл сөз 
Шыңғысхан әулетінен тараған өкілінің лауазымы болып қолданыла бастады. 
«Сүлтан» деген сөзбен бірге қазақ қоғамында «төре» деген сөз кеңінен 
қолданыла бастады. Қазақ төрелері өз тегін Шыңғысхан үрпақтарының үлкен 
тармағынан - Жошы үрпақтарынан тараған деп есептеген. Сүлтандардың 
басқа да қоғам мүшелері алдында ерекше артықшылықтары болған. Атап 
айтқанда, олар әскери міндеткерліктен басқа ешқандайда міндеткерлік 
атқармаған, оларға дүре соғуға болмаған және оларды билер соты соттамаған 
тек хан соты ғана соттай алатын болатын. «Жеті Жарғы» заңдар жинағында 
сүлтандарға немесе қожаларға тіл тигізген үшін 9 мал ал қол тигізген үшін 27 
мал төленген. Ал оны өлтіргендік үшін қарасүйектер арасынан қатардағы 7 
адамды өлтіргендік үшін алынатын қүнға тең материалдық өтем - қүн төлеу 
көзделген.
Қазақ қоғамының рухани өмірінде маңызды рөл атқарған қожалар 
болды, олар да 
ақсүйектер тобына жатқан. Барлық салт-жора ғүрыптары -
сүндеттеу, үйлену тойы, жерлеу және ас беру - 
қожалардың тікелей 
қатысуымен өткізілді.
37

Зерттеушілер екі жүз жылға жуық уақыт бойы «қазақ» терминінің 
шығуын түсіндіруге және оның семантикасын ашуға әрекет жасап келеді. 
Айтылған көзқарастар ауқымы өте кең, алайда, «қазақ» сөзін түсіндіретін 
түпкілікті пікірді, әзірше ешкім айта алған жоқ. Ғылыми түрғыдан жазба 
әдебиетте «қазақ» атауының пайда болуы туралы толық түжырым жоқ. 
Енесейде табылған ҮШ ғасырдағы түрік ескерткішінде 
«қазғақ үғылым» - 
«қазақ үлым» деген сөз тіркесі кездеседі. К -Х ғасырларда Жетісу мен 
Оңтүстік Қазақстанды 
мекендеген үш қарлық тайпаларының 
жалпы 
«хасақтар» деген аты болған. Қарлықтардың қазақ этногенезіне тікелей 
қатысы болғаны белгілі Қазақ атауының шығу тегі туралы мәселені шешкен 
кезде зерттеушілердің едәуір бөлігі тайпа атауына терминологиялық 
сәйкестікті іздестіру жолына түсті.
Казахия және қазақ халқы атауын үқсастыру тарихшылардың қосымша 
материалдар, 
атап 
айтқанда, 
мүсылмандар 
дүниесінің 
жазбаша 
деректемелерінен алынған материалдарын тарту мүмкіндігін кеңейтті. 
Мәселен, араб тарихшысы әрі географы әл-Масудидің (X ғ.) «Китаб ат- 
танбих ва-ль-ишраф» деген шығармасында Кубань өзені ауданындағы кавказ 
халықтары мен тайпаларының атаулары арасында кашак этникалық қауымы - 
әл-касакия атап өтілді. Көрнекті неміс шығыстанушы И. Маркварт бүл екі 
терминнің бір ғана этнос - касогтардың атауын беретіндігін көрсетті. 
Касогтар туралы орыс жылнамаларында да айтылады. «Касог» термині 
бірінші рет VIII ғасырдың аяғы - IX ғасырдың басында монах Епифанийдің 
шығармасында ауызға алынады. Бүл ақпардан касах, касахия, касак, кашак, 
касог атаулар ерте ортағасырлардағы белгілі бір шағын кавказ тайпасын 
білдірудің әр алуан түрлері болып табылады деген түжырым шығады. 
Кавказтанушылар касогтарды Кіші Азияның хетто-несит дәуіріндегі 
каска/кашка 
этнонимімен көптен бері жақындастырып жүр. Касогтар 
автохтондық кавказ тілдерінің біреуінде сөйлейтін абхаз-адыгей тобының 
ерекше кіші тобына кірген. Тілі, шыққан тегі, түрмыс жағдайы және дене 
түрпатының ерекшеліктері жағынан олардың қазақтардан және олардың 
түркі тілдес ата-бабаларынан айырмашылығы күшті. Касогтардың этникалық 
бөліну процестері және соларға байланысты Кавказдан орта ғасырлар 
дәуірінде Қазақстан аумағына көшуі байқалған жоқ. Сондықтан касогтардың 
қазақтармен байланысы туралы пікір ешқандай сын көтермейді.
Фин алтайшысы Г. Рамстедке барып тірелетін тағы бір пайымдауды 
көрсете кетуге болады, ол қазақ терминін монғолдың «хасаг-терген» деген 
сөз тіркесінен шығарады. «Қасиетті жылнамада» айтылатын бүл қоссөзді 
үғым арбаны білдірген. Иранист А. Семенов қолданған бүл көзғарастың еш 
дәлелі жоқ. Оның иланымды болмайтын себебі - синхрондық түрғыдан 
алғанда да, тарихи перспективасы түрғысынан алғанда да «хасаг-терген» 
термині Қазақстандағы мекендеген түркі тілділер арасында арбаның атауы 
ретінде көрініс таппаған.
38

Орхон, Енисейден табылған VIII ғасырдағы ертедегі түрік ескерткішінен 
В. Радлов «қазғақым оғлым» (менің асырап алған үлдарым) деген тіркесті 
оқыған. Сыртқы үқсастығы жағынан ғана емес, сонымен қатар «қазғақ» және 
«қазақ» терминдері мәндерінің жақындығы негізінде В. Юдин бүл сөздерді 
салыстыруға болады деген. Зерттеушінің пікірінше, «қазғақым» үғымындағы 
«ғ» дыбысының VII-VIII ғғ. түріктердің ауызекі сөзінде қолданылуы әбден 
мүмкін, ал кейініректе түсіп қалып, бүл сөздің қазақ түріне ие болуы 
ықтимал. Ол 
«қазғақ» түріндегі 
«қазақ» терминін кейіннен этникалық 
мағынаға ие болған саяси мәні жағынан алып қараған. Бүл көзқарас түркі 
тілдерінің тарихи фонетикасының заңдылықтарымен үйлеспейтіндігі себепті 
ол бүдан кейін мамандар тобынан қолдау таппады. Ежелгі Сібір тайпалары 
тілдерінде «қазақ» сөзі «мықты», «берік», «алып» мағынасын берген.
Бірқатар Түркологтардың пікірінше «қазақ» терминінің бастапқы 
таралған жері Шығыс Дешті Қыпшақ. «Қазақ» сөзінің өзі қыпшақтар 
мекендейтін аймақта пайда болған деп санауға барлық негіздер бар. 
Жазбаша әдебиетте «қазақ» термині 1242 жылы мамлюктік Египет 
мемлекетінің қыпшақтары ортасында жасалған «араб-қыпшақ» сөздігінде 
жазбаша деректемелер ішінде бірінші рет қолданылған деп саналып жүр. 
Сөздік 1245 жылғы қолжазба түрінде жеткен және 1894 жылы Германияның 
Лейден деген қаласында басылып шығарылған. Бүл сөздікте қазақ терминінің 
«үйсіз», 
«кезбе», 
«қуғындалушы», «еркін» деген мағыналары берілген. 
Сонымен бүл сөздікте қазақ термині әлеуметтік мағынаға ие болып отыр. 
Осылай 
руынан, тайпасынан бөлініп, өз заңдары бойынша өмір сүрген 
адамдар тобын атаған Бүл аймақта «қазақ» сөзі Алтын Орда мен Египеттің 
арасындағы байланыс кезінде келуі мүмкін .
Сонымен «қазақ» сөзі ХІІІ ғасырда түрік дәуірінде пайда болып 
«бостандық сүйгіш» «еркін» мағында қолданылып келген. Ақыр соңында 
,Керей мен Жәнібек сүлтандар бөлінгенде «өзбек қазақ» деген ат тағылса ал 
ХУ ғасырдан 
«қазақ» этнонимі біржола этникалық сипатқа ие болды. 
Алайда М.Ақынжановтың зерттеулеріне қарағанда қазақ сөзі «Қай» және 
«Сақ» Сөздерінен пайда болған 
деген. Қай бүл түріктердің атақты 
тайпаларынң бірі болған, ал Сақ б.з.д. тайпа. Бүдан Қайсақ сөзі этникалық 
үғымға ие болған.
Тарихшы Бартольд «өз мемлекетінен ,тайпа, руынан бөлініп жеке өмір 
сүруші адам»деген үстанымға келеді.
Баяндалған материал ІХ-Х ғғ. Шығыс Дешті-Қыпшақ қыпшақтарының 
қоғамында «қазақ» атауымен әлеуметтік, ал XI-XII ғғ. этникалық-әлеуметтік 
топтардың болғаны туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Ал XV ғ. 
екінші жартысында қазақ халқы қүрылғаннан соң, халықтың этногенез 
процесінің күрделі ерекшелігінің бірі болып табылатын «қазақ» атауы 
этникалық маңызға ие болды.
39

Негізгі әдебиет:
1. Қазақстан тарихы / Көне заманнан бүгінге дейін. - 5 томдық. I том.- 
Алматы, 1996.; II том. Алматы, 1997.; III том. Алматы, 2002.
2. История Казахстана: народы и культуры: учебное пособие/ Н.Э. 
Масанов, Ж.Б. Абылхожин, И.В. Ерофеева, А.Н. Алексеенко, Г.С. Баратова. - 
Алматы, 2001.
3. История Казахстана и Центральной Азии: учебное пособие / Н.Э. 
Масанов, Ж.Б. Абылхожин и др. -Алматы, 2001.
4. Кляшторный 
С.Г., 
Султанов 
Т.И. 
Казахстан: 
летопись трех 
тысячелетий. -Алма-Ата, 1992.
5. Мусин Ч. Қазақстан тарихы. -Алматы, 1997.
6. Маданов X., Мусин Ч. ¥лы дала тарихы. -Алматы, 1994.
Қосымш а әдебиет:
1. Әбілғазы. Түрік шежіресі. -Алматы, 1991.
2. Исмагулов О.И. Население Казахстана от эпохи бронзы до 
современности. -Алма-Ата, 1970.
3. Қадырғали Жалайыр. Шежірелер жинағы. -Алматы, 1997.
4. Қүдайбердиев Ш. Қазақ, қырғыз,түрік һәм хандар шежіресі. Алматы, 
1990.
5. Масанов Э.А. Очерк истории этнографического изучения казахского 
народа в СССР. -Алма-Ата, 1966.
Б ақы лау сұрақтары:
1. Қазақ халқының қалыптасу үрдісі неше кезеңдерден түрады?
2. Қазақ халқының қалыптасу үрдісі қашан аяқталды?
3. «Қазақ» деген сөздің (терминнің) мағнасын ашып көрсетіңізҚазақ 
қоғамының әлеуметтік жіктелуінің өзгешілігіне сиппатама беріңіз.
4. Қазақ қоғамында билер мен батырлар қандай рөл атқарған?
5. «Жүз» деген терминге анықтама беріңіз.
6- дәріс. XҮI-XҮШ ҒҒ. ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ
1.Дәстүрлі қазақ қоғамындағы билер институты.
2.Тәуке хан және оның «Жеті жарғысы»
Негізгі терминдер: жарғы, адат, шариғат, 
сүлтан, төре, қожа, бий, 
батыр, ақсақал, төлеңгіт, , зекет, үшыр, соғым, сыбаға, қаналға, жамалға.
Қарасүйектердің арасында билер өте маңызды орын алған, олар көшпелі 
қоғамында сот билігі қызметін жүзеге асырып отырған. «Би» деген сөзді 
шешен, тапқыр адамдар деп түсіну керек.Түрік сөзінде «би» «билік» 
«басқару» «білу» дегенді білдірген екен. Билердің күші мен ықпалы дәстүрді 
білуі, шешендік шеберлігі, қауымдардың мүдделерін қорғай білуі сияқты
40

жеке қасиеттеріне де байланысты болды.Би Сөзі ХУ ғ. Ерте кездеспейді. 
Түріктерде «бек», арабтарда «әмір», монғолдарда «ноян» сәйкес келеді. 
Билер кеңесі мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатына қатысты мәселелерді 
шешуде үлкен қызмет атқарды. Билер шешіміне хан қарсылық көрсетпеді, 
яғни мемлекеттік биліктің басым бөлігі халықтың қолында болды. Тәуке 
ханның түсында «Билер кеңесінің» қүрамына атақты Төле би, Қаз дауысты 
Қазыбек, Әйтеке, Досай, Едіге, Сырымбет, Қабек, Даба, Есейхан, Жалған, 
Ескелді, 
Сасық би, 
Байдалы, 
Тайкелтір, 
Қоқым 
сияқты 
дарынды 
қайраткерлер енді. Билер кеңесінің билік ауқымы зор болған. Бүл органның 
шешімі негізінде ғана Тәуке хан мемлекеттік мәселелерді шешуге қүқықты 
болған және билер кеңесі қабылдаған заңдар мен шешімдерді жүзеге асырып 
отырған. Сонымен қатар «Билер кеңесі» хандық билікті шектеу қүқығына ие 
болған. Билер кеңесі соттық билікті де атқарған. Халықтың дәстүрлі 
менталитетінде билердің қоғамдағы мәртебесін анықтайтын қағидалар көп 
сақталған. Мысалға, «Атаның баласы болма, адамның баласы бол», 
«Туғанына бүрғаны - биді қүдай үрғаны», «Таста тамыр жоқ, биде бауыр 
жоқ», «Тіл жүйрік емес, шын жүйрік» т.б. Бидің үкімі ру, аймақ атынан емес, 
тәуелсіз би атынан шығарылды. Атақты Әйтеке би үрпақтарына мынадай 
өсиет қалдырды: «Менің өмірім өзгенікі, өлімім өзімдікі». 
Туа біткен 
даналық мен шешендікті иеленген билердің өмірлік тәжірибесі де мол болды. 
1820 жылы орыс және европалық қүқық нормаларымен жетік таныс Д. 
Самоквасов қазақтардың қүқық жүйесін зерттей келе, қазақ билері халқының 
салт-дәстүрі мен өткен тарихын да жақсы білетіндігі туралы жазған. «Биі 
жақсының елі жақсы», «Батыр елін жауға бермейді, би елін дауға бермейді» 
деген нақыл сөздер қазақ билерінің дипломат қызметін атқарғанын да 
көрсетеді. Билер шешен болған. Атап айтсақ, халық Қазыбек биді «ағын 
судай әйгілі шешен» деп мақтан түтқан. Сөйтіп, Тәуке хан ел билеуде 
атақты қазақ билеріне арқа сүйеп, олардың қазақ қоғамындағы орны мен 
рөлін көтерді.
Билер кеңесі мерзімді түрде Сырдарияның бойында орналасқан Әңгірен, 
Түркістан мен Сайрам жеріне орналасқан Битөбе, Мәртөбеде шақырылған. 
Жыл сайын Ташкент қаласының маңындағы Күлтөбеде үш жүз өкілдерінің 
басын қосқан жиналысын өткізіп түрған. Бүл халық арасында «Күлтөбенің 
басында күнде кеңес» деп аталды.
Тауке хан алты алашқа хан болып көтерілгенде / үш жүз қазақ, ноғай, 
башқүрт, өзбек/ үш жүздің билері Төле, Қазыбек, Әйтеке болған деседі.
Төле би (1663-1756).Жамбыл облысы,Шу ауданы,Жайсаң жайлауында 
дүниеге 
келген. 
Тегі 
¥лы
жүздің 
Дулат 
тайпасының 
жаныс 
руынан.Төлебидің ата бабаларымен би болған адамдар Төле би қазақтың 
атақты 
Тауке,Болат,Әбілмамбет,Жолбарыс,Абылай 
түсында 
мемлекет 
басқару ісіне араласқан. Шежірешілер «тоғыз үлды Қүдайберді әулетінен 
Төлеге дейін бай да, би де шықпаған дейді. Олар қара шаруа болған 
деседі.Төле жастайынан ескіше оқып сауатын ашқан. Ол арабша , парсыша
41

тарихи кітаптар ,аңыз әңгімелер көп оқыған. Он бес жасынан ел билігіне 
араласқан. Сондай бір Әнет биге жасы жүзге жеткен биден Төле « Қайткенде 
бірлік болады,оның күші қандай болмақ!» деп сүрапты. Сонда баба жауап 
бермей солқылдақ шыбық үстатыпты. ЕлБилігі ынтымақта ,бірлікте 
депті.Оның қуат алған адамдары Майқы би, Сыныр жырау, Асан қайғы, 
Жиренше . Төле би «Жеті жарғы жазуда ат салысқан би». «Әкеге қарап үл 
өсер, шешеге қарап қыз өсер» деген мақалды Төле би айтқан. Аңыз бойынша 
қалмақтар шапқанда ел жүрттың бәрі қаша көшеді. Төле сол орнында отыра 
береді. Сен неге кетпедің деп сүрайды. Сонда ол Менің үйіме бір қарлығаш 
жүмыртқалаған еді сол обал болады деген. Сонда қалмақ басшысы мына 
адам шын ында да әулие екн деп тигізбеген екен деген аңыз бар.
Төле би Россия мен Қазақ хандығы арасындағы қарым қатынасты 
қалыптастыруға күш салған адам.1733 
Төле би бір топ адамымен орыс 
патшасы Анна Ионовнаға елші бтлған адамдардың біреуі. 1734 жылы ¥лы 
жүз Ресей бодандығына өткенмен ол тек қағаз жүзінде қалып қойды. 1749 
жылы Төле би Орынбор губернаторы Неплюевке 
өзі хат жазып баласы 
Айтпал мен Жолдас батырда жіберіп, Россияға қосылу ниетін білдіреді. Төле 
би әйелдер мен еркектер теңдігін жақтаған адам. Ол келіні Данагүлге 
«Атаңнан қашпа , ол ескірген дәстүр деген».Төле би «Халықтың бақыты бай 
адамдарында емес , дана адамдарынада» деген. Ол 1756жылы Ақбурқан 
ордасында қайтыс болады.
Қазыбек би (1667-1764) жж.Қ.Келдібекүлы Сырдария жағалауындағы 
бір ауылда туып өскен. Шыққан тегі Арғын тайпасының Қаракесек 
руынан.Әкесі Келдібек елді аузына қаратқан шешен ,би болыпты.Атасы 
Шанқар да атақты шешен болған екен. Ал анасы Тоқмейіл үтымды тапқыр 
зерек сөздердң көп білетін болған.
Қазыбектің шешендігін Тайкелтір бимен бірге қалмақ ханына 
!Ел 
ебелек емес, ер кебенек емес, дат,» деп қасқайып түрып өткір сөздерін айтып 
Жанын да малын да алып қайтыпты. Қалмақ ханы Қалдан Церен мойындап 
шешендігіне ырза болып «Саңқылдап түрған дауысың бар екен, енді Қаз 
дауысты қазыбек бол «депті.Қазыбек Тауке хан түсында ел билеп, 
жоңғарлармен елшілікке жіберіліп отырған. Ол «Сен қалмақ, мен қазақпын. 
Сен темірсің мен көмірмін.Сені балқытатын бізбіз.деп дауларын шешіп 
түтқындарын алып кетіп отырған.»Жеті жарғының» авторларының бірі. 
Әйелдер мәселесін, отбасылық бөлімдерін өмірге келтірген.Қазабек үш рет 
дәл осы түтқындалған әйелдер туралы Қалдан Церенмен кездесіп келіссөзде 
болған. Абылайды түтқыннан босатқан да осы Қазыбек.1741жылы Абылай 
екі жыл зынданда жатады. Босалған соң ел билей бастайды.ОЛ Ресей;Бүхара, 
Хиуа мемлекеттерімен арасындағы еларалық мәселелерді шешуде мәмілегер 
болған.Түңғыш Дипломат. ХҮІІІ ғасырда Чиң империясы 
Қазыбекті 
өздеріне қарату мақсатында елші жіберіп, мол сыйлықтар тартады. Бірақ ол 
Қытайдың қол астына қарауға қарсы болады. Сөйте түра Абылайды Чиң 
империясымен тығыз қарым қатынас жасауға шақырады. Қазыбек 1764жылы
42

Семізбүқа тауының астында қайтыс болады. ¥лы Бекболат әкесінің денесін 
төрт ай бойы сақтап Түркестанға қояды.
Әйтеке би (шамамен 166-1722)жж. Байбекүлы Әйтеке шын аты Айтақ . 
Әйтеке қазіргі Өзбекстан жеріндегі Нүрата тауының Бүхара жеріне қарай 
созылып жатқан Қыз Бибі тауының етегінде өмірге келген. Үлықбек 
медресесінде білім алады. Би атақты Жалаңтөс 
батырдың үрпағы. Кіші 
жүздің Алшын тайпасының Әлім руынан. Әйтекенің жеті атасы би болған. 
Арғы атасы Сейтқүл Шығай ханның серігі болған. Атасы Ақша да 
Самарханның билеушісі болған.Әйтеке биге шешендік кішкене кезінен 
дарыған.Әуелі атасы Ақшаның ,онан соң Ағасы Жалантөстің тәрбиесінде 
болады. Әйтекеге үш атты жолаушы кездеседі . Жөн сүрасып нешаруа бар 
екенін сүрасады.
Ойнап жүрген баламызда осы елдің адамының бір аты теуіп өлтіріпті. 
Оған қүн даулап келеміз дейді. Әйтеке Егер балаңызды ат босағада тепсе 
Толлық қүн , жабықта тепсе жарты қүн, түзде тепсе төрттен бірін аласыздар 
депті. Осы Әйтеке би өлімді қүнмен алмастырған би. Орыстармен елшілікке 
жіберіліп отырған.Әйтеке қара қылда қақ жарған әділ болған деседі.
XV-XVIII ғғ. қазақ қоғамында әскер басшылары - батырлардың маңызы 
мен саяси ықпалы зор болды. «Батыр», «баһадүр» деген түрік-монғол сөзі 
бастапқыда шайқас алдында жауды жекпе-жекке шақыратын ержүректі 
білдірген. Кейінен бүл термин сыртқы жаулармен күресте жеке батылдық 
көрсеткені, не соғыс қимылдарында шебер басшылық жасағаны үшін алатын 
күрметті атақ ретінде жиі қолданылатын болатын. Алайда батыр - ержүрек 
адамның атағы ғана емес, сонымен қатар көбінесе әскери міндеттерді жүзеге 
асырумен айналысатын адамдардың жеке дара қасиеті. «Батыр» атағы 
ешқашан мүраға қалдырылатын болмаған, оны тек жеке ерлікпен алған. 
XVII-XVIII ғғ. батырлардың беделі мен әлеуметтік маңызы өседі, мүның өзі 
сыртқы қауіпке байланысты болатын.
Қазақтардың үстем табының саны ең көп тобы көшпелі қауымдардың 
барлық буындарында әлеуметтік-реттеушілік міндеттерді жүзеге асыратын 
ақсақалдар болды. Қазақтарда ақсақал деген атқа зор интеллектуалдық 
қабілеті және бай тәжірибесі бар адамдар ғана ие болды.
Сүлтандарға қызметте жүрген адамдар төлеңгіттер деп аталды. Бүл 
топтың пайда болуы өзара қырқыстарға және жоңғарларға қарсы көпжылдық 
күреске байланысты, сол кезде жоғарғы биліктегілерге «қызметші» адамдар 
өте қажет болған еді.
Құлдар тәуелді халық топтарына жатты, олар түтқынға түскен арасынан 
алынды. Қүлдар негізінен жеке қожалықта: мал бағуға, егістікті өңдеуге, 
ақсүйектердің үй ішіндегі жүмыстарына пайдаланылды. Алайда қазақтарда 
қүлдық кең таралған жоқ..
2.Жәңгірдің баласы Тәуке хан (1680-1718) түсында Қазақ хандығының 
күш-қуаты өсіп, бірлігі артты. Тәукенің туған жылы белгісіз, ал қайтыс 
болған жылына байланысты ғылыми зерттеулердегі пікірлер де әр түрлі.
43

Жәңгір ханның үлы және мүрагері Тәуке 1680 жылы Қазақ хандығының 
тағына 
отырды. 
Ол 
асқынған 
ішкі 
феодалдық 
алауыздық 
пен 
бытыраңқылықты жойып, бір орталыққа бағынған Қазақ хандығын қүруға 
қажырлы қайрат жүмсады. 
Хандық билікті күшейтуге бағытталған 
реформалар жүргізді.
Тәуке хан өзінің даналығы арқасында ел арасында «әз-Тәуке» деген атқа 
ие болған. Қазақ жеріне орыс елшілігін бастап келген М.Тевкелев 1748 жылы 
жазған қүжатта: «Тәуке хан өте ақылгөй кісі болған, оны қырғыздар 
(қазақтар) үлкен қүрметпен еске алады», - деп көрсетеді. Халық зердесінде 
Тәуке заманы Қазақ хандығының ең бір өркендеген, «қой үстіне бозторғай 
жүмыртқалаған заман», «алтын ғасыр» деп еске алынады. Орыстың белгілі 
тарихшысы А.И.Левшин Тәукені көне Спартаның ақылгөй заңгері Ликургпен 
теңеген.
Тәуке ханның билік қүрған алғашқы жылдарында оның билігін қазақтың 
барлық рулары мойындамаған. Сондықтан Тәуке хан бытыраңқы қазақ 
қоғамының басын біріктіріп, бір орталыққа бағынған мемлекет қүруды 
басты міндеті деп санады. Осы мақсатта әр түрлі әлеуметтік топтан шыққан 
дарынды, ақылды адамдарды мемлекетті басқару ісіне тартты. Бүған дейін 
мемлекетті басқару ісіне тек Шыңғысханның үрпақтары мүрагерлік жолмен 
тартылатын еді.
Тәуке хан мемлекетті басқару ісіне туа біткен данышпан, ел арасында 
асқан 
ерлігімен, батырлығымен дараланған түлғаларды, яғни билер мен 
батырларды тартты. Бүл шаралар нәтижелі болды. Мемлекетті басқару ісіне 
де үлкен өзгерістер енгізді. Билер кеңесін қүрып, оның билік ауқымын 
кеңейтті. Билердің әлеуметтік тегі тек ақсүйек табынан болмағанын ескерсек, 
қарапайым халықты мемлекетті басқару жүйесіне тарту Тәуке хан енгізген 
үлкен өзгеріс болды.
Тәуке 
хан 
қазақтың 
жыраулары 
мен 
шешендерінің 
және 
шежірешілерінің басын қосып, қазақтың мақал-мәтел, шежірне, аңыз- 
жырларын жинаған. Сонымен қатар қазақ халқы арасында бүрыннан 
қолданылып келген ру-тайпалардың үрандары мен таңбаларын қайта 
анықтап белгілеген. Бүл тарихта Орта Азияда өмір сүрген көшпелі 
хандықтарда болып келген салт еді. Жаңадан таққа отырған хан өзіне 
қарасты тайпалардың таңбасын белгілеп беріп отырған. Бүл көшпелі 
тайпалар арасында хандық өкімет билігін күшейтудің дәстүрлі шараларының 
бірі еді.
Тәуке хан өзінен бүрынғы хандар түсында ішкі тартыс салдарынан 
ыдырай бастаған үш жүздің басын қосты, жеке-жеке үлыстарды билеген 
сүлтандардың бөлектенуіне тежеу салып, Қазақ хандығының ішікі бірлігін 
бекемдеуге барлық шараларды қолданып, оны едәуір күшейтті. Бүл түста 
едәуір қырғыз тайпалары мен қарақалпақ тайпалары Тәуке ханның 
қарауында болды. Тәуке қырғыздарды олардың өз биі Қоқым Қарашор 
арқылы, қарақалпақтарды олардың Сасық биі арқылы басқарып отырған. Бүл
44

іс жүзінде жоңғарлардың шабуылынан қорғануды негіз еткен қазақ, қырғыз 
және қарақалпақ халықтарының әскери-саяси одағы еді.
Тәуке ханның аты тарихта «Жеті жарғы» заңдарымен де тығыз 
байланысты. Ол қазақтың атақты билерімен ақылдаса отырып, қазақтың 
әдет-ғүрып заңдарын, билер сотының тәжірибелерін, аса дарындылықпен 
айтылған түйінді биліктерді жинақтап, өзінен бүрынғы «Қасым ханның қасқа 
жолы», «Есім ханның ескі жолы» сияқты қазақ заңдарын жаңа жағдайға сай 
өзгертіп, толықтырып, дамыту негізінде «Жеті жарғы» атты заңдар жинағын 
қүрастырды. «Жеті жарғы» орыс деректерінде «Тәуке хан заңдары» деген 
атпен белгілі. Жеті жарғыға әкімшілік, қылмысты істер, азаматтық қүқық 
нормалары, сондай-ақ салықтар, діни көзқарастар туралы ережелер 
енгізілген, яғни онда қазақ қоғамы өмірінің барлық жағы түгел қамтылған. 
Оларда орта ғасырдағы қазақ қоғамының патриархаттық-феодалдық 
қүқығының негізгі принциптері мен нормалары баянды етілген. Қазақша 
«жарғы» әділдік деген үғымды білдіреді. Жеті жарғы» - жеті әдеттік 
қүқықтық жүйеден түратын қоғамдық қатынастарды реттейтін салалардың 
жиынтығы. Олар: жер дауы, жесір дауы, қүн дауы, бала тәрбиесі және неке, 
қылмыстық жауапкершілік, рулар арасындағы дау, үлт қауіпсіздігін 
қамтамасыз ету.
«Жеті жарғыны» қазақ халқы ХІХ ғасырдың ортасына дейін қолданып 
келді. Ал кейбір заңдар Қазан төңкерісіне дейін қолданылды. Сонымен бірге 
«Жеті жарғының» өз кезінде қағазға түсірілмегені де белгілі. Кеңестер 
дәуірінде «Жеті жарғыға» «феодалдық қатынастардың сарқыншығы» деген 
сипат 
тағылып, 
мүлдем 
зерттелінбеді. 
Бізге 
«Жеті 
жарғы» 
орыс 
ғалымдарының жазбалары негізінде белгілі. Алғаш рет орыс ғалымы 
Г.Спасский жаппас руының старшыны Күбек Шүкіралиевтің мәліметтері 
негізінде «Жеті жарғының» 11 үзіндісін 1820-шы жылы «Сибирский 
вестник» баспасөзінің бетінде жариялады. «Жеті жарғының» екінші нүсқасы 
( 34 үзінді) А.Левшиннің зерттеулерінде беріледі. Бүл нүсқалар «Жеті 
жарғы» дүниеге келгеннен кейін 100 жылдан соң халық ауыз әдебиеті 
негізінде жариялады. Сондықтан, бүл заңдар жинағының толық нүсқасының 
бізге жетпегені белгілі.
«Жеті жарғы» заңдар жинағы мемлекеттің ішкі жағдайын күшейтуге 
бағытталды. Осы заң негізінде қазақтың тайпа, ру басыларын жылына бір рет 
жиналуға міндеттеді. Бүл жиындарда мемлекеттің сыртқы және ішкі 
жағдайына байланысты мәселелер дауыс беру негізінде шешілді. Жиынға 
қару асынып келген азаматтардың ғана дауыс беру қүқықтары болды. 
Сонымен бірге қару үстап келген азамат жылына өз байлығының жиырмадан 
бір бөлігін салық ретінде мемлекетке беруге міндеттелді. Жиынға қатысушы 
әр рудың өз таңбасы болды. Бүл таңбалар қүрылтайда мемлекеттік рәміз 
дәрежесінде бекітілді.
45

Қазақтың негізгі байлығы мал болғаны белгілі. Сондықтан «Жеті 
жарғы» заңдарына сай әр меншік иесі өз малдарына ен салуға міндеттелді. 
Сонымен қатар, әр рудың жайылым жер меншігі қатаң белгіленді.
«Жеті жарғыда» қылмысты іс-қүқық нормаларына үлкен орын бөлінген. 
Қылмыс ретіне: кісі өлтіру, мертіктіру, әйелді зорлау, соққыға жығу, қорлау, 
үрлық істеу және тағы басқалары жатқан. Кінәлілер жасаған қылмыс 
деңгейіне сай әртүрлі жазаға кесілген. Бүл 
жинақта «қанға қан» заңы 
сақталды. Бірақ билер сотының екі жақ келісуі бойынша жазаны қүн 
төлеумен алмастыруға мүмкіншілігі болған. Қүн төлеу төрт жағдайда 
рәсімденген. Олар: егер әйелі күйеуін өлтірсе және күйеуінің туыстары оны 
кешірмеген жағдайда, егер әйел некесіз туған баласын өлтірген жағдайда, 
жүбайлар арасындағы «көзге шөп салушылық» дәлелденген жағдайда және 
«қүдайға тіл тигізгені анықталған жағдайда». Өлім жазасының екі түрі 
болған: дарға асу және тас лақтыру әрекеттерін қолдану.
Жазалаудың ең көп таралған түрі - қүн төлеу болған. Қылмыскердің 
және өлген адамның әлеуметтік жағдайына байланысты қүн мөлшері өзгеріп 
отырған. Мысалы, өлген ер адамның күны 1000 қой болса, әйел адамның 
күны 500 қой болған. Ал өлген адамның әлеуметтік жағдайы ақсүйек болса 
қүн мөлшері жеті есе өскен, яғни сүлтан немесе қожа түқымынан 
өлтірілгендерге жеті адамның қүнын төлеген. «Сүлтан» немесе «қожаға» тіл 
тигізгені үшін 9 мал, қол жүмсағаны үшін 27 мал төленетін болды. Қүлдың 
күны бүркіттің немесе тазы иттің күнымен теңескен. Дене мүшелеріне зақым 
келтірген қылмыскер де белгілі мөлшерде қүн төлеген. Атап айтқанда, бас 
бармақ - 100 қой, шынашақ 20 қой болған. Үрлық жасалған кезде үрланған 
заттың күны иесіне «үш тоғыз» етіп қайтарылған. Мысалы, үрланған 100 
түйе 300 жылқыға немесе 1000 қойға теңелген. Бүл баптардан біз «Жеті 
жарғыға» 
сай 
қылмыс 
істеген 
әр 
әлеуметтік 
таптың 
қүқықтары 
заңдастырылғанын көреміз.
«Жеті жарғы» бойынша өлім жазасы мен қүн төлеуден басқа жазалар да 
қолданылған. Мысалы, әкесіне қол жүмсаған үл баланы қара сиырға теріс 
отырғызып масқаралаған. Ата-анасына дауысын көтерген қыз баланың 
жазасын шешесі шешкен. Күйеуін өлтірген екіқабат әйел елден қуылса, 
христиан дінін қабылдаған адамның мал-мүлкі тәркіленген. Қүдайға тіл 
тигізгендігі жеті адамның куәлігі арқылы анықталған адам таспен атып 
өлтірілген.
Мал мен мүлікті үрлау да ауыр қылмыс болып табылды. Егер үрыны 
үрлық үстінде өлтірсе, онда қүн төленбейтін болған. Үстап алған үрыны дүре 
соғып жазалауға, сотсыз-ақ рүқсат етілген. Сөйтіп, үры қатаң қылмыс 
жазасына тартылды, үрлап алғанын қайтаруға және «тоғыз» айыбын тартуға 
міндетті болды, яғни үрланған бір мал үшін тоғыз мал беруге тиіс еді.
Соттау қүқығы тек ханның, билер мен рубасыларының қолында болған. 
Қылмысты істі шешкені үшін билерге ақы төленген. Атап айтқанда, өтелетін 
есенің оннан бір бөлігі тиіселі болған. Сүлтандар қылмысты болған
46

жағдайда, олардың істерін тек хан қарап, жазалаған. Қылмыстық 
іске 
13 
жастан бастап тартылған. Есі дүрыс емес адамдар жауапқа тартылмаған.
"Жеті жарғы" кешпелі қазақтардың ел билеу заңы болып табылады. 
Оның негізгі баптарының мазмүны:
-қанға қан алу, яғни біреудің кісісі өлтірілсе, оған ердің күнын төлеу (ер 
адам үшін - 1000 қой, әйел үшін - 500);
- үрлық, қарақшылық, зорлық-зомбылыққа өлім жазасы кесіледі, жазаны 
ердің қүнын төлеу арқылы жеңілдетуге болады;
- денеге зақым келтірсе, оған сәйкес қүн төленеді (бас бармақ - 100 қой, 
шынашақ - 20 қой);
- 
егер әйел ерін өлтірсе өлім жазасына кесіледі (егер ағайындары 
кешірім жасаса, қүн төлеумен ғана қүтылады, мүндай қылмысты екіқабат 
әйел жасаса, жазадан босатылады);
- төре мен қожаның қүны қарашадан 7 есе артық төленеді;
- егер ері әйелін өлтірсе, әйелдің қүнын төлейді;
- ата-анасы өз баласының өлімі үшін жауапқа тартылмайды, ал анасы 
баласын қасақана өлтірсе, өлім жазасына кесіледі;
- өзіне-өзі қол жүмсағандар бөлек жерленеді;
- егер екіқабат әйелді атты кісі қағып кетіп, одан өлі бала туса: бес айлық 
бала үшін - бес ат, 5 айдан 9 айға дейінгі балаға - әр айына 1 түйеден 
(анықтама үшін 100 түйе - 300 атқа немесе 3000 қойға тең);
- әйел зорлау кісі өлтірумен бірдей қылмыс болып есептеледі. 
Мүндай 
қылмыс үшін еріне 
немесе қыздың ата-анасына қүн төленуге тиіс, егер 
жігіт өзі зорлаған қызға қалың төлеп үйленсе жазадан босатылады;
- егер ері әйелінің көзіне шөп салу үстінде үсталса, өлтіруге қақылы, 
бірақ қылмысты сол сәтінде жария етуі тиіс, әйелінің көзіне шөп салды деп 
күмәнданған еркектің сөзін 4 сенімді адам теріске шығарса, әйел күнәсіз деп 
табылып, жазадан босатылады;
- біреудің әйелін күйеуінің келісімінсіз алып қашқан адам өлімге 
бүйырылады немесе ердің қүнын төлейді, егер әйелдің келісімімен әкетсе, 
күйеуіне қалың төлеп, қосымшасына қалыңсыз қыз беруге тиіс;
- әйелді ренжіткен адам одан кешірім сүрауға тиіс, сүрамаса арсыздығы 
үшін айып салынады;
- 
қан 
араластыру (жеті ата ішінде) 
өлімге 
немесе ағайындар 
белгілеген жазаға бүйырылады;
- қүдайға тіл тигізген (жеті адам куәлік берсе) таспен атып өлтіріледі;
- кәпір болған адам мал-мүлкінен айырылады;
- қүл өмірі қүнсыз, ол қожайынның билігінде;
- ата-анасына тіл тигізген үлды мойнына қүрым байлаған күйі қара 
сиырға теріс мінгізіп, өзін қамшымен сабап, ауылды айнала шапқылатады, 
ал қыз қол-аяғы байланып анасының билігіне беріледі;
- үрлық жасаған адам үш тоғызымен қайтаруға тиіс;
47

- ерінің үрлығын біле түра хабарламаған әйел мен баласы жазаға 
тартылмайды, өйткені үлкеннің үстінен шағым айту әбестік саналады;
- өсиет ағайындар мен молданың қатысуы арқылы жасалады;
- барымтадан қайтқан мал төлемімен қайтарылуы тиіс;
- дауды шешу билер мен ақсақалдарға жүктеледі;
- куәлікке екі немесе үш адам жүреді;
- билерге билік айтқаны үшін кесілген малдың оннан бірі тиесілі;
- 
үрлық пен кісі өлтіруді қоса жасаған адам екі бірдей жазаға 
тартылады;
Тәуке 
ханның 
"Жеті 
жарғысының" 
әрбір 
бабы 
сол заманның 
талаптарына сай келеді. Онда әкімшілік, қылмысты 
істер, 
азаматтық 
қүқық өлшемдері, сондай-ақ салықтар, діни көзқарастар туралы ережелер 
енгізіліп, ол қазақ қоғамы 
өмірінің 
барлық жағын түгел қамтыды. 
Сондай-ақ, оның жоңғар шапқыншылығына қарсы күресте қазақ қоғамында 
зандылықты, тәртіпті нығайтудағы рөлі дз зор.
«Жеті жарғы» қабылданғаннан кейін ішкі қырқыстар азайып, қоғамда 
біршама тыныштық орнады. Тәуке хан мемлекеттің ішкі жағдайын нығайту 
барысында басқа да шараларды жүзеге асырды. Атап айтқанда, кіші жүздің 
аз жеті руын бір тайпаға, орта жүздің уақтары мен керейлерін бір уақ-керей 
бірлестігіне біріктірді. Сөйтсе де, көшпелі қоғам салты мен оның геосаяси 
жағдайы мемлекет бірлігіне қайшы келді. Тәуке ханның билік қүрған соңғы 
жылдарының өзінде басқа хандар мен сүлтандардың оқшаулануға үмтылысы 
байқалды.
Тәуке ханның сыртқы саясаты көрші елдермен тату көршілік байланыс 
орнатуға, олармен экономикалық, сауда-саттық қарым-қатынас жасауға 
тырысқан бейбіт дипломатиялық саясат болды. Тәуке хан 1687 жылы Бүхар 
ханы Субханқүлымен Ташкент жөнінде келіссөз жүргізіп, оны қазақтар 
иелігінде қалдырды. Бүхар хандығымен сауданы дамытуға күш салды. 
Нәтижесінде Қазақ мемлекеті мен Бүхар хандығы арасында бейбіт қарым- 
қатынас орнап, Бүхар саудагерлері қазақ жеріне кіріп сауда жасауға 
мүмкіншілік алған. Қазақ жерінде Бүхар көпестерін тонауға қарсы Тәуке хан 
арнайы жарлық шығарып, ендігі жерде тонаушылар қатаң жазаланып 
отыратын болған. Бүхар басшыларының тарапынан жоңғарларға қарсы 
соғыста қазақтарға көмек көрсетілмеді. Бүл мемлекетпен байланыс тек сауда 
қатынастарының жандануымен шектелді.
Орыс 
деректерінде 
Тәукені 
тек 
қазақтардың 
ғана 
емес, 
қарақалпақтардың да ханы деп жазады. Олар жыл сайын қазақтарға салық 
төлеп, өз одақтастарымен бірігіп соғыс қимылдарына қатысып отырған. Бүл 
туралы орыс деректерінде былай делінген: «Арыстың оң жағасындағы қүмды 
жол арқылы Ақсу тастарына дейін жарты күн, осы тастар арқылы 
қарақалпақтарға жол түседі... Түркістаннан Сыр өзенінің төменгі ағысы 
арқылы үш күндік жолда Үзкент қаласы, сол қалаға 1683 жылы Тәуке хан 
қарақалпақтардан салық жинауға түсті. Олар егін егіп, қазақтармен
48

қатынаста өмір сүреді. Үзкенттен төмен Сырдың екі жағалауында да 
қарақалпақтар көшіп жүреді. Қалалары көп емес. Әскери істері қазақтармен 
ортақ. Олардың билеушілері Табүршық сүлтан». Қарақалпақтар Тәуке ханға 
бағынышты болған, оларды ол Сасық би арқылы басқарған.
Тәуке ханға қырғыздардың басым бөлігі де бағынышты болды. 
Қырғыздар да қазақтардың жоңғарларға қарсы әскери қимылдарына белсене 
қатысып отырған. Ш.Уалиханов өзінің «Қырғыздар туралы жазбалар» деген 
еңбегінде: «Ал енді Есімнің немересі, Жәңгірдің баласы Тәуке қырғыздардың 
биі ретінде басқарып отырған (қырғыздардың Тиес деген биі соған 
бағынған). Бүкіл рудың билеушілері есебінде Тәуке мен Тиестің аты Тәуке- 
Тиес деп бірге аталыпты». Шоқанның бүл еңбегінде қырғыз елінің Тәуке 
ханға бағынышты болғаны сипатталады.
Тәуке хан билік қүрған жылдары Ресеймен қарым-қатынас жанданды. 
Осы жылдары шекара аудандарындағы орыс бекіністері мен қазақ ауылдары 
арасындағы қақтығыс шиеленіседі. 
Осындай келеңсіз әрекеттерді бейбіт 
жолмен шешу үшін Тәуке хан 1687 жылы Тобыл қаласына Тәшім батыр 
бастаған елшілік жібереді. Бүл елшілік сауда қатынастарын жандандыруды 
да мақсат етеді. Сөйтіп, Тәуке хан Ресеймен дипломатиялық және сауда 
байланыстарын орнатты. 1686-1693 жж. аралығында Тәуке хан Ресейге бес 
елшілік жібереді. 1694 жылы хан ордасында орыс елшілері Скибин мен 
Трощинді қабылдаған. Сөйтсе де, орыс-қазақ қарым-қатынастары 17-ші 
ғасырдың соңы мен 18-ші ғасырдың басында барынша шиеленіседі. Өйткені 
осы жылдары Ресей мен Жоңғар мемлекеттері жақындасады. Қазақ 
мемлекетінің күшейгенін байқаған орыстар жоңғарлармен жақындасып, 
оларды қазақтарға қарсы қою саясатын жүргізеді.
Тәуке хан билік қүрған жылдары қазақ мемлекеті мен жоңғарлар 
арасындағы 
қарым-қатынас түрақсыз болды. Тек 1653-1670 жылдар 
аралығында жоңғарлардың қазақ жеріне шапқыншылығы біршама тыйылды. 
Өйткені 1653 жылы Жонғар хандығының негізін салған Батыр қонтайшы 
қайтыс болғаннан кейін, оның мүрагерлері таққа таласумен болды. 1670 
жылы билікке келген Ғалдан-Бошокту қонтайшының түсында оңтүстік 
Қазақстанға шапқыншылықтар жиіледі. Ол 1681 жылы Шудан өтіп, Сайрам 
қаласын басып алуға әрекет жасады. 1684 жылығы жоңғарлардың Сайрамға 
шабуылы нәтижелі болды. Жоңғар хандығының территориясына қытайлар 
тарапынан шапқыншылық басталғандықтан олар Сайрамнан бас тартты. 
Қайтарында жоңғарлар қаланы тонап, қала халқының басым бөлігін түтқынға 
айдап әкетті.
1697-1727 жылдар аралығында жонғарлар мемлекетін басқарған Цеван- 
Рабтан түсында қазақ-жоңғар қарым-қатынастары 
барынша шиеленісті. 
Осыған байланысты 1710 жылы Қарақүмда Тәуке ханның бастамасымен 
қазақ жүздерінің біріккен жиналысы болды. Жиналыс нәтижесінде қазақтар 
жоңғарларға қарсылық көрсетуге шешім қабылданды. 1713-1714, 1717 
жылдардағы жоңғарлардың шапқыншылықтары қазақтар үшін ауыр болды.
49

Осы қиын жылдары 
Тәуке ханның 
қолбасшылық, реформаторлық, 
батырлық қасиеттері айқын көрінді. Тәуке хан Шыңғыс хан қүрған әскери 
басқару жүйесін қайта жаңғыртты. Әскерді қатаң басқаруға үлкен мән 
берілді. 
Әскерде басшылық ету онбасы, жүзбасы, мың басы болып 
тағайындалды. Мыңбасыны Тәуке ханның үсынысымен Билер кеңесі аса 
ерлік көрсеткен батырлардан тағайындады. Бас қолбасшы Тәуке ханның өзі 
болды. Әскер саны соғыс жылдарында 80 мыңға жеткенімен, бейбіт кезеңде 
хан ордасында түрақты сарбаздардың саны 1000-нан аспады. Бүл сарбаздар 
ханның қауіпсіздігін қорғады.
Соғыс жылдары әскерді қару-жарақпен, көлікпен әр ру басылары 
қамтамасыз етіп отырған. Бүл мәселе де Тәуке қабылдаған тәртіп негізінде 
жүзеге асырылған. Жауынгерлердің алдын-ала соғыс өнерінің түр-түрінен 
дайындықтан өтуі хан жарлығы негізінде міндетті болған. Бүл әскерлердің 
соғысу қабылетін күшейткен. Сонымен бірге хан жарлығымен шекара 
аудандарында әр 5-7 шақырым аралықта әскери мүнаралар түрғызылды. 
Жоңғарлар шабуылы басталған сәтте мүнаралардағы түрақты жауынгерлер 
от жағып, келесі мүнараға жау шабуылы басталғаны туралы хабар беріп 
отырды. Бүл стратегиялық тактика негізінде жау шабуылын 100 шақырым 
жерден көріп, үтымды қарсылық алдын-ала үйымдастырылды.
Қорыта келгенде, Тәуке хан өзі билік еткен жылдары ішкі және сыртқы 
саясатты сәтті жүргізді. Ол ХҮІІ ғ. аяғы мен ХҮІІІ ғ. басында Қазақ 
хандығындағы саяси жағдайды реттей алды. Бүл кезде Қазақ хандығы 
біртүтас мемлекет болды. Қазақ хандығында тәртіп сақтау және мемлекеттік 
қүрылыстың негізгі принциптерін анықтаған «Жеті жарғы» заңдар жинағы 
Тәуке түсында жасалды. Тәуке хан дипломат-мәмілегер, айлакер қолбасшы, 
әдеттік қүқық жүйесінің реформаторы және қазақ үлтының бірлігі мен 
жерінің түтастығын сақтауға жан аямай күш салған ірі мемлекеттік түлға 
ретінде танылды. Тәуке ханның күшті мемлекет қүрғаны туралы А.Левшин, 
Е.Бекмаханов т.б. көрнекті тарихшылар жазды. XVII ғасырдың соңы мен 
XVIII ғасырдың басында қазақ қоғамында интеграциялық сана күшейіп, хан 
билігі нығайды. Үш жүздің қүрамына 112 ру кіріп, қазақ халқының саны 2-3 
миллион адамға жетті.
Негізгі әдебиет:
1. Қазақстан тарихы / Көне заманнан бүгінге дейін. - 5 томдық. II том. 
Алматы, 1997.; III том. -Алматы, 2002.
2. История Казахстана: народы и культуры: учебное пособие/ Н.Э. 
Масанов, Ж.Б. Абылхожин, И.В. Ерофеева, А.Н. Алексеенко, Г.С. Баратова. - 
Алматы, 2001.
3. История Казахстана и Центральной Азии: учебное пособие / Н.Э. 
Масанов, Ж.Б. Абылхожин и др. -Алматы, 2001.
4. Кляшторный 
С.Г., 
Султанов 
Т.И. 
Казахстан: 
летопись трех 
тысячелетий. -Алма-Ата, 1992.
50

5. Мусин Ч. Қазақстан тарихы. -Алматы, 1997.
6. Маданов Х., Мусин Ч. ¥лы дала тарихы. -Алматы, 1994.
Қосымш а әдебиет:
1. Әбілғазы. Түрік шежіресі. -Алматы, 1991.
2. Исмагулов О.И. Население Казахстана от эпохи бронзы до 
современности. -Алма-Ата, 1970.
3. Қадырғали Жалайыр. Шежірелер жинағы. -Алматы, 1997.
4. Қүдайбердиев Ш. Қазақ, қырғыз,түрік һәм хандар шежіресі. -Алматы, 
1990.
5. Кәрібаев Б.Б. Қазақ хандығының қүрылуы // Қазақ тарихы. - 1995. - 
№4.- 5-7 бб.
Бақы лау сұрақтары:
1. Тауке хан түсында билердің ықпалының күшеюінің себебі неде?
2. Тауке ханның «Жеті жарғысының» маңызын атаңыз.
7-дәріс. ҚАЗАҚСТАН ТЕРРИТОРИЯСЫНА ЖОҢҒАР 
ШАПҚЫНШЫЛЫҒЫНЫҢ БАСТАЛУЫ
1.Жоңғар хандығының қүрылуы (1635 ж.).
2.Қазақ халқының жоңғар шапқыншылығына қарсы азаттық күресі 
(1643-1730 жж.).
Дәрістің мақсаты: Жоңғар хандығының қүрылуының ерекшеліктерін 
көрсету және қазақ-жоңғар соғыстарының себептерін анықтау.
Негізгі терминдер: жоңғарлар, қалмақтар, ойраттар, қонтайшы, тайшы.
1. 
XVII-XVIII ғғ. Қазақ хандығының сыртқы саяси жағдайы өте қиын 
халде 
болды. 
Оңтүстік-батыстан Қазақ даласына жайық казактары 
шапқыншылық жасады, солтүстіктен 
сібір казактары шабуылға шықты, 
оңтүстік жағынан қазақтарды Орта Азия хандықтарының (Бүхара, Хиуа, 
Қоқан) билеушілері ығыстырды. Бірақ ең қатерлі қауіп қазақ халқына 
шығыстан, басқыншы әскери-феодалдық Жоңғар хандығы тарапынан төнген 
еді.
Қазақ және жоңғар әміршілері арасындағы күрес жүз жылдан астам 
уақытқа созылды. Оның негізінде жайлымдық жерлер үшін бақталастық 
жатқан еді. Жоңғар қонтайшыларын жайлымдық жерлер мен оңтүстік 
Қазақстанның сауда-қолөнер орталықтары қызықтырды. Оңтүстік Қазақстан 
қалаларын басып алу арқылы жоңғар билеушілеріне сауда-қолөнер 
орталықтарын ғана емес, сонымен қатар Қазақстанды Ресеймен және Шығыс 
елдерімен байланыстырып жатқан керуен жолдары өтетін аумақты да иелену 
мүмкіншілігі ашылды.
Жоңғарлар тарихи сахнада XIII ғ. басынан бастап белгілі. Кейінен 
Моңғол аумағында ойрат бірлестігі қүрылады, оның қүрамына торғауыт,
51

чорос, хошоут, дербет тайпалары кіреді. XVII ғ. 20-ші жылдарында ойрат 
бірлестігі ыдырап кетеді, оның қүрамынан бөлініп шыққан 
хошоуттар 
Тибетке көшіп кетеді, және 1 млн. астам адамнан түратын торғауыттар 
төменгі Еділ жағалауына көшіп қоныстанады да кейінен қалмақтар деп 
аталып кетеді. Ал Тарбағатай, Монғол Алтайы, Ертістің жоғарғы ағысындағы 
көшіп-қонып жүрген қалған тайпалар чоросс билеушілерінің бастауымен 
1635 ж. дербес Жоңғар мемлекетін қүрады. Оның негізін қалаған Батур- 
қонтайшы болады.
Жоңғар хандығы 1635-ден 1785 жылға дейін жүз жылдан астам өмір 
сүрді.Оларды Маньчжурияның Цин әулеті талқандады. М.Х.Дулатидың 
айтуына бойынша Х Ү ғасырдың бірінші жартысында бір млн. бес жүз мың 
жуық болған дейді. 1832ж. Левшиннің зерттеулерінде 2,5, -3млн жеткен 
деген. Осы кезендері жоңғарлар саны 1 млн. жеткен дейді. Жоңғарлардың 
қазақтардан ерекшелігі - темір және 
басқа темірлерді балқытатын 
зауыттардың болуы. Сондықтан жоңғарлардың соғыстарда басым болуы 
жауынгерлердің 
зеңбіретер 
мен 
мылтықтармен 
жабдықталғаны. 
Жоңғарлардың зеңбірек жасаудағы жетістіктері швед шпик юнкері Иоган 
Густав Ренат атымен байланысты, ол 1709 ж. Полтава түбіндегі шайқаста 
түтқындалған, ол Жоңғариядағы зауыттар салуда басшылық жасаған.
Қазақ жасақтарының сауыт сайманының ерекшелігі , көпшілігінде Орта 
Азиялық базарлардан айырбасқа сатып алынған қылыштар, әсіресе қазақ 
батырлары қүрмет түтқан наркескен д. аталатын парсы семсері.Әрбір 
жауынгер жуандығы 3-5см болатын үзындығы 2 метр жететін қарағайдан 
жасалған ағаш найзадан 
түратын, үшы темірденжаслған қанжардың 
өткіріндей екі жақты жүзі бар қару. Ш.Уалихановтың зерттеулерінде сауыт 
бүзар садағы, ал жеке сқлтандар қолында болған шауғалы мылтығы 700 м. 
ататын.
Жоңғар хандығының әлеуметтік-таптық қүрылымы қатан иерархиялық 
сипатта болды. Қоғамның саяси қүрылымы рулық бөлініске сәйкес келді. 
Жоңғар қоғамының үстемдік етуші тобы хандар мен тайшылар еді. Руларды 
басқарған жайсандар да елеулі рөл атқарды. 
Жоңғар хандығының саяси 
өміріне ламалық дінбасылары ерекше ықпал етті. Үзаққа созылған 
соғыстарда жоңғар жайсандары үрыс қимылдарын жүргізудің өзіндік 
тактикасын жасап алды. Олар үрысты ашық жерде, дала бетінде жүргізуде 
артық көрді.
Жоңғарлар Қазақ хандығымен ғана емес, сонымен қатар Циндік 
Қытаймен де соғысты. Ал Ертістің оң жағалауы үшін патша үкіметіне қарсы 
соғысуға жоңғарлардың күші жетпеді.
2. 
1697 ж. Циндерге қарсы соғыста Галдан-Бошокту қонтайшы қаза 
табады. Оның орнына көрнекті мемлекет қайраткері, дипломат және 
қолбасшы Цеван-Рабтан келді (1697-1727 жж.). Қазақ халқының ауыр қысым 
көріп, қасірет шегуі соның есімімен байланысты. Ол 20 жыл бойы Маньчжур 
әулетінің билеушілерімен, Циндік Қытаймен қақтығыстардан сәтін тауып,
52

Жоңғар хандығын тез арада нығайтып алып, өзінің күшін қазақ қоныстарын 
жаулап алуға бағыттады. Жоңғарлар қазақтарға үсті-үстіне шапқыншылық 
жасап, түтқындар мен малдарын айдап әкетті, жайлымдары мен мүлкін 
тартып алып, кейде түтас рулар мен ауылдарды қырып-жойды. Үздіксіз 
жасалған сыртқы қақтығыстар мен ішкі алаусыздықтар бытыратып, 
әлсіреткен қазақ халқы бүл кезенде зор қайғы-қасіретті бастан кешіреді.
Сонымен, 
XVII 
ғасырдың 
80-жылдарынан 
бастап 
жоңғарлар 
Жетісудағы, ішінара Шу мен Талас өзендері бойындағы қазақ қоныстарын 
қолында үстап келді. Бірақ, жоңғарлар Жетісу қазақтарына нақты билік етуге 
қол жеткізе алмады.
Жоңғарлар Жетісуға ғана емес сонымен қатар Шу мен Талас өзендерінің 
алқабына жасаған кезекті жорығына 1699 ж. қазақтар тойтарыс берді. Мүның 
алғышарттарының бірі Тәуке-ханның мықты билігі болды.
Жоңғарлармен жекелеген қақтығыстарға жауап ретінде 1702-1703 жж. 
қазақ 
жасақтары 
жоңғарларға 
және 
еділ 
қалмақтарына 
шабуыл 
үйымдастырып бірнеше жеңістерге жетеді. Бірақ, оған қарамастан, қазақ 
билеушілері жоңғар қонтайшысына Түркістаннан елшісін жібереді. Ол Тәуке 
хан мен Қайып сүлтан атынан «татулық орнату» мақсатымен қазақ және 
жоңғар билеушілерінің кездесуін өткізуді үсынады. Соның нәтижесінде 
бірнеше жылдар бойы ірі қақтығыстар болған жоқ.
Бірақ, 1708 ж. жоңғарлар жаңадан жорығын бастайды. 1708-1712 жж. 
болған соғыстарда екі жақ та уақытша табысқа жетіп жүрді.
1710-1711 жж. жоңғар әскерлерінің ірі күштері Қазақ даласына шегіне 
басып кірді. Осы жағдайда 1710 ж. Қарақүмда (Сарыарқа аумағында) қазақ 
жүздері өкілдерінің жиналысы шақырылды. Бүл қүрылтайға әлімүлы, 
байүлы, жетіру бірлестіктері билеушілері көпшілігінің өкілдері қатысты. 
Сонымен қатар, қүрылтайға үш жүздің 
өкілдері, батырлар мен билер 
қатысты. Қүрылтайдағы қарастырылған негізгі мәселе - жоңғарларға бірігіп 
тойтарыс беру. Түрлі өкілдердің көзқарастары әр түрлі болды. Адамдардың 
бір бөлігі бодан болуды жөн көрді. Бүл жоңғаралрды жеңу оңай 
болмайтынын көрсетіп отыр.Жиналыс дау дамай болды. Дау шарықтау 
шегіне жеткенде ортаға кесіп айтар шешен Бөгенбай шықты. Ол ақсақалдар 
алдына келіп жейдесін жыртып жіберіп кеудесін жалаңаштап «Таланған 
көштің, түтқындалған бала шағаның бейшара бақылаушысы болып отырман. 
Жаудан кек аламыз,өлсек, қару үстап өлеміз! 
Қыпшақ даласының 
сарбаздарының жалтарған кезі болды ма? Мен қолымды жау қанына 
малғанда, сақалымды қырау шалған жоқ болатын! Жаудың зүлымдығына 
шыдап отыра алман! Жауға мінер түлпар қүрып па! Сүр жебе толы қорамсақ 
қаңырап бос қалып па! Мүндай көзқарасқа қарсы шығуға ешкімнің дәті 
бармады.Боз биенің еті қүрбандыққа шалынып таратылды. Қарақүмдағы 
жиында 
Хандар арасынан бас қолбасшы дайындау қажет еді. Таукенің 
қарттығына байланысты сол кездегі беделді кіші жүз ханы Әбілқайыр мен 
Таукенің тікелей мирасқоры Қайып хан болды.
53

Тәукеден кейін Қазақ хандығы іс жүзінде жеке-жеке хандықтарға 
бөлінді. Жүздердің 
әрқайсысы жеке хан сайлауға көшті, ал үлыстарды 
басқарып отырған сүлтандар сол хандарға тікелей бағынды. Жолбарыс ¥лы 
жүздің (1720-1740 жж.), Қайып (1716-1719 жж.), сосын Сәмеке (1719-1734 
жж.) Орта жүздің, Әбілхайыр (1718-1748 жж.) Кіші жүздің хандары болды. 
Тәукенің тағына отырған оның баласы Болаттың (1718-1726 жж.) ¥лы хан 
деген 
атағы ғана болды. Саяси түтастығынан айырылған мемлекеттің 
экономикасы да әлсірей бастады. Жүздердің арасындағы шаруашылық 
байланыстар және 
сыртқы сауда-саттық 
үзіліп қалды. Қолөнер мен 
сауданың орталығы болған Оңтүстік Қазақстандағы қалалар қүлдырады. 
Көшпелі және жартылай көшпелі аймақтармен отырықшы халықтың 
арасындағы 
байланыстың 
әлсіреуі 
халықтың 
әлеуметтік, 
мәдени, 
психологиялық, демографиялық жағдайын төмендетті.
Осы кезеңде Қазақ хандығының сыртқы жағдайы да шиеленісе түсті. 
Жоңғар шапқыншылығы күшейді. 1690-1697 жж. болған Қытай - Жоңғар 
соғысы кезінде ойраттар (жоңғарлар) біраз жерінен, адамынан (50 мың), 
малынан айырылды. Қытайға қарсы күресуге күші жетпеген Жоңғар 
мемлекеті соғыста айырылған байлықтарын (адам, жер, мал) Қазақ 
хандығының есебінен қайтаруға тырысты. Ал орыс мемлекеті болса Кіші жүз 
қазақтарының көш-қоныс жерлеріне жақындады. ¥лы жүз бен Орта жүз 
қазақтарының жеріне Орта Азия хандықтары, Еділ бойындағы қалмақтар, 
башқүрттар мен Сібір казактары да үздіксіз шабуыл жасап отырды.
ХҮІІІ ғасырдың 20-шы жылдарының соңы мен 30-шы жылдардың 
басындағы жеңістердің нәтижесінде жоңғарлар қазақтың біраз жерін 
босатуға мәжбүр болады. Әрине, қазақтың барлық жері түгел азат етілмесе 
де, бүл үлкен жетістік еді. Қазақтар осы шайқастарда біріксе ғана біртүтас 
күш ретінде елі мен жерін қорғауға шамасы жететінін көрсетті. Алайда, ¥лы
хандық билік үшін күрес қазақтарды тағы бөлшектеді. 
¥лы хандықтан 
үміткер Кіші жүзден - Әбілқайыр, Орта жүзден - Сәмеке өздерін елеусіз 
қалдырды деп, Аңырақайдағы жеңістен соң шайқас алаңын тастап кетіп 
қалды. Осы ішкі алауыздықтарды, қырқысуларды пайдаланған жоңғарлар 
қазақ жерлерін басып алу үшін қайтадан батысқа қарай жылжыды. Осындай 
қиын-қыстау жағдай Әбілқайыр ханды Ресей мемлекеті сияқты одақтас 
іздеуге мәжбүр етті.
Қүрылтайдың шешіміне Тәуке-хан, Қайып және Әбілқайыр сүлтандар 
мен Бөгенбай, Жәнібек, Есет батырлар өз ықпалын жасады. Сонымен, съезде 
біртүтас әскер қүру туралы шешім қабылданып, қазақ жасақтарына Бөгенбай 
батыр жетекші болып сайланады.
Осы шаралардан кейін қүрылған қазақтардың біртүтас әскері бірнеше 
табыстарға жетті. Қазақ жасақтары қолдан шығарылып алынған қоныстарды 
қайтарып қана қоймай, жоңғарларды ығыстырып, көптеген түтқындар 
түсірді. Алайда жүздердің бытыраңқылығы, ішкі қайшылықтар және әскери 
іс-қимылдарын келісіп жүргізбегендіктен бүл жетістіктерді жоққа шығарды.
54

Ал жоңғарлардың соғыс қимылдары барған сайын өсе түсті, қонтайшы 
Цеван-Рабтан Шығыс Түркістанды өз билігіне бағындырып, Тибетке басып 
кірді. 1716 ж. ол өз әскерлерінің негізгі бөлігін қазақтарға қарсы аттандырды. 
Оқиғалардың бас кезінде қазақ жасақтары жоңғарларға төтеп бере алмай, 
көбі түтқынға алынды. Осы жағдайда Тәуке-хан Сібір губернаторы М. 
Гагаринмен жүргізген келіссөзінде 1716 ж. Ресейден әскери көмегі туралы 
мәселе қойады. Бірақ, Сібір губернаторы келіспейді.
Келесі 
1717 ж. 
соғыс 
оқиғалары одан әрі жалғасты. 
Соғыс 
қимылдарының негізгі шоғырланған жері Аягөз өзенінің бойында болды. 
Қазақ жасақтары мен жоңғарлар арасында шайқас басталды. Қазақ 
жасақтарының саны басым болды. Бүл жорықта олардың саны 30 мың адам 
болды. Шайқас екі күнге созылды. Үшінші күні таң ата жоңғарлардың әскері 
қайтадан қазақтарға шабуыл жасайды. Ат үстінен шабуыл жасаған 
жоңғарларға жаяу қалған қазақтар төтеп бере алмады. Сонымен Аягөз өзені 
маңындағы шайқаста көптеген қазақ сарбаздары қаза тапты. Негізінде Қайып 
және Әбілқайыр сүлтандар бір бірімен соғыс қимылдарын келісп 
жүргізбегендіктен қазақ жасақтары осы шайқаста жеңіліске үшырады.
Бүл оқиға Қазақстанның оңтүстік аудандарына жоңғар әскерлерінің 
тереңдей енуіне мүмкіндік берді. 1718 ж. жылдың көктемінде жоңғарлар 
Жетісудан оңтүстікке қарай жорық жасап, Түркістан қаласына тақап келді. 
Олардың негізгі мақсаты - қазақ хандарының ордасын басып алу болатын. 
Бірнеше шайқас болды. Бірақ санының аздығымен жоңғарлар толық жеңіске 
жетпеді. Бүл жағдайда батырлар бастаған қазақ жасақтары 30 мың адамнан 
түратын әскер жинап, жоңғарлардың едәуір бөлігін Оңтүстік Қазақстаннан 
ығыстырады.
Бірақ, 1722 ж. Қытай императоры қайтыс болғаннан кейін жоңғар 
қонтайшылары қазақтармен соғысқа мықтап дайындала бастады.
1723 ж қарай қазақ жоңғар қатынастарында жағдай күрт өзгерді. Қытай 
императоры Канси өліп. Жоңғар қытай шарты жасалды. Өткен заманның 
көрнекті тарихнамашысы Ш. Қүдайбердиев жоңғарлар басқаншылығы 
«Ақтабан шүбырынды, Алқакөл сүлама» кезеңінде бүкіл халықтың үштен 
екісі қырылды. Қазақ хандықтарының саяси бытыраңқылығын пайдаланып, 
1723 жылы көктемде жоңғарлар 70 мың әскермен жеті бағыттан қазақ жеріне 
түтқиылдан басып кірді. Цеван-Рабданның үлы Қалдан Церен Балқашқа одан 
әрі қарай Қаратау өңіріне, Қүлан батур Алтайға және Көктал өзенінің өңіріне, 
Амурсана әскері Нүра өзені бағытында, Қалдан Цереннің Цеван-Доржы атты 
үлы Шелек өзенінің аңғарымен, екінші үлы Лама-Доржы Ыстықкөл 
бағытында қозғалды. Дода-Доржым нойон Шу өзеніне бағыт алса, Цеван- 
Рабданның өзі Іле өзені арқылы Жетісуды басып алуды көздеді. 
Бас 
қолбасшылықты Цеван-Рабданның бауыры Шона-Даба атқарды. Алғашқы 
соққыны Жетісу мен Ертіс өңірінің қазақтары қабылдады. Жоңғарлардың 
шапқыншылығын күтпеген, дайындалмаған халық әуел баста оларға еш 
қарсылық көрсете алмады. Жоңғарлар халықты жаппай қырып, мал-мүлкін
55

тонады. Қапыда қалған қазақтар үйлерін, мал-мүліктерін тастап босып кетуге 
мәжбүр болды.
Қаратау мен Арыс өңіріндегі қазақтардың көп бөлігі жаудың қолынан 
қаза тапты. Алтай өңірі толығымен жоңғарлардың қолына көшті. Қазақ 
рулары мекендерін тастап, Сырдарияның арғы бетіне қарай қашты. 
Сырдариядан өткен ¥лы және Орта жүз қазақтарының басым бөлігі 
Ходжентке, Орта жүз қазақтарының біраз бөлігі Самарқанға, ал Кіші жүз 
қазақтары Хиуа мен Бүхара территориясына өтті. 
Ал жоңғарлар қазақ 
ауылдарын, қалаларын басып алды, халқын қырып, түтқынға айдады. 
Әсіресе, Шона-Дабаның бағытындағы халық ауыр зардап шекті. Оның әскері 
5000 қазақ жанүясын түтқындап, 1000 жанүяны түтқынға айдады. Жоңғарлар 
Қазақ хандығы территориясының басым бөлігін жаулап алды. Ендігі жерде 
қазақ жері мен жоңғарлар үлысының шекарасы Үлытау, Балқаш көлі мен 
Шу, Талас өзендерінің арасымен өтті. Қазақ тарихында бүл кезең «Ақтабан 
шүбырынды, Алқакөл сүлама » деп аталады. Қашып, босқан қазақтардың 
паналаған жері Сырдарияның сыртындағы Алқакөл көлі болды. Бүл оқиға 
қазақтың кіші жүзі арасында «Сауран айналған» деген атпен әйгілі болған. 
Жоңғарлардан қашқан Кіші жүз қазақтары соңынан түскен жауды көз 
жаздыру үшін Сауран қаласын айнала көшкендіктен, бүл оқиға «Сауран 
айналған» деп аталған екен. Осы заманнан бізге дейін жеткен Қожаберген 
жыраудың «Елім-ай» әні халық бүқарасының сол жылдардағы мүң-зарын 
бейнелейді.
Бүл жылдардың өзінде жау халықтың рухын сындыра алмады. Көп 
жерлерде халық жауға батыл қарсылық көрсетті. Ташкенттің 300 мың 
түрғындары қаланы үш ай бойы үстап түрды. Халық жоңғарларға қарсы 
күресте ерен ерліктің үлгісін көрсетті. Сайрам, Түркістан қалаларының 
түрғындары да жауға табанды қарсы түрды. Осындай қарсылықтарды 
үйымдастырушы 
Бөгенбай, Қабанбай, Саңырық, Тайлақ, Жәнібек, 
Малайсары және т.б. халық батырлары болды. Түркістан қорғанысына 
Қабанбай мен Айшыбек батыр қатысты. Қоршауда қалған Сайрам қаласын 
басып ала алмаған жоңғарлар Сайрамсу мен Тубалақ өзендерінің ағысын 
өзгертуге шешім қабылдайды. Бүл өзендер қаланы сумен қамтамасыз 
еткендіктен қала түрғындары сусыз қалады. Осыдан кейін ғана әбден 
әлсіреген халық қаланы жауға беруге мәжбүр болады. Тек қалаларда емес, 
тау, дала өңірлерінде де жау халықтың үйымдасқан қарсылығына тап болды. 
Қожаберген жыраудың айтуы бойынша қазақтар шегінуі барысында да үлкен 
қарсылық көрсеткен.
Осы жылдары Қазақ хандығының батысындағы қалмақтардың да қазақ 
жеріне шабуылы жиіледі. 
Әбілқайыр ханның басшылығымен қазақ 
жасақтары бүл бағытта да жауға үйымдасқан тойтарыс берді. Осынау қиын- 
қыстау кезде халық сүлтандар мен ру басыларына үміт артпай, өз тарапынан 
да қарсылық үйымдастыра бастады. Қазақ жасақтарының басында халық 
батырлары түрды. Халық рухын көтеруде Төле, Қазыбек, Әйтеке билердің
56

рөлі зор болды. Жауға қарсы жаппай қарсылық көрсету 1724 жылдан 
басталды. Бүл жылы негізгі әскери қақтығыстар Орталық және Батыс 
Қазақстан территориясында болды. Бүл қақтығыстарда Әбілқайыр хан 
бастаған қазақ қолдары табысты қимылдады. Әбілқайыр ханды қазақтардың 
басым бөлігі, қарақалпақтар мойындады. Бүл жылдары Әбілқайыр хан соғыс 
даласында асқан батырлық танытты. 1725 жылы қайырдың қол астындағы 
сарбаздардың соны 50000-ға жетіп, қазақтар жаудың басып алған жерлерін 
азат етуді бастады. Осы жылы басқыншыларға қарсы алғаш рет үлкен 
тойтарыс берілді. Отырар, Шымкент, Түркістан, Сайрам төңірегін жаудан 
азат етуде қазақ сарбаздары асқан ерлік көрсетті. Қаратау тауларының 
Теректі алқабындағы 
Садырбүлақ өзенінің төңірегіндегі қалмақтардың 
қолын Үлкентүр тауына қуып тығып, жойып жіберді.
Мәшүр Жүсіп Көпейдің жазбаларында 1725 жылы Бүхара жақтан 
қайтып келе жатқан Орта жүз қазақтары Шақшақүлы Жәнібектің 
қолбасшылығымен Шүбаркүл көлінің маңында жоңғарларды талқандады 
делінеді. Шәкәрім Қүдайбердіүлы да бүны растайды. Осы жеңістен кейін 
Ақтасты өзені маңында кездескен қазақ сарбаздары жаудың тас-талқанын 
шығарды. Бүл шайқаста 
Әбілқайыр ханның, батырлар Тама Есет, Тама 
Жантай, Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай қолдары бірлесіп жауға 
соққы берді. Шайқас болған жер «Қалмаққырылған» деген атқа ие болды. 
Одан кейін қазақтар Сырдарияның төменгі ағысы ғана емес, Мүғалжар 
тауларының бір бөлігін жоңғарлардан азат етті.
1726-27 жылдары сүлтандар мен билер қазақ жерін жаудан азат етуде 
қазақ руларының басын біріктіру саясатын қолға алды. Осы бағытта Кіші жүз 
ханы Әбілқайыр белсенділік танытты. 1726 жылы Қаратаудың оңтүстік 
беткейіндегі Ордабасы деген жерде үш жүз өкілдерінің біріккен жиналысы 
болды. Бүл жиынға үш жүздің хандары - Әбілқайыр, Әбілмәмбет, Сәмеке, 
Күшік, Жолбарыс сүлтандар, Төле, Қазыбек, Әйтеке бастаған билер, 
батырлар қатысты. Жиналыс барысында үш жүздің басын біріктіріп, жауды 
Қазақ жерінен қуу мәселесі талқыланды. Жиналысқа келгендер жауға қарсы 
біріккен майдан қүру керек деп шешті. Сонымен қатар қаралған маңызды 
мәселенің бірі - бүкіл қазақ жасағының қобасшысын сайлау туралы мәселе 
болды. Ордабысында Әбілқайыр хан бас қолбасшы болып сайланды. Қазақ 
қолының сардарбегі болып атақты батырлардың ішінен Қанжығалы Бөгенбай 
сайланды. Жиналыста елімізді жоңғар басқыншыларынан азат ету жолында 
қазақ халқы бас біріктіріп, бар күшті жоңғарларға қарсы жүмылдыруға 
шешім қабылдады. А.И.Левшиннің айтуынша дүшпанға қарсы бірігу 
басталды.
1727 жылдың 
жаз айларында үш жүздің біріккен қолы әскери 
дайындықтан өтіп, қару-жарақты жетілдірумен, дайындаумен айналысты. 
Әбілқайыр Бүхарадан ат, қару-жарақ сатып алып, әскерді соғыс өнеріне жан- 
жақты дайындайтын батырларды өзі тағайындаған. Сонымен бірге әскери 
барлау ісіне үлкен мән берілді. Күзде Сарыарқа даласындадағы Бүланты
57

өзенінің маңында жауға үлкен соққы берілді. Шайқас болған жазық 
Қарасиыр деп аталады. Осы маңдағы соңғы шайқас Жақсы Қон өзенінің 
жоғарғы ағысындағы Қарамолда деген жерде болды. Бүл шайқаста да 
жоңғарлар жеңіліс тапты. Кейіннен шайқас болған аймақ 
«Қалмақ 
қырылған» деп аталды. Бүл жеңіс қазақтардың рухын көтеріп, болашақ 
күреске жігерлендірді. Ол қазақ жасақтарының өз күштеріне сенуіне, халық 
санасында бетбүрыс жасауға мүмкіндік берді. Әбілқайыр хан және Бөгенбай 
батырдың басшылығымен Қаракерей Қабанбай, ошақты Саңырық, тама 
Тайлақ, Шақшақ Жәнібек, тама Есет, Малайсары, тарақты Байғазы қолдары 
асқан ерлік көрсетті. Осы шайқастағы қазақтардың ерлігі туралы мәліметтер 
М.Тынышпаевтың, А.И.Левшиннің, А.Диваевтың еңбектерінде айтылады. 
Үмбетай, Ақтамберді, Тәттіқара, Бүқар, Көтеш тағы басқа жыраулардың 
жырларында шайқаста ерлік көрсеткен батырлардың іс-қимылдары жан- 
жақты сипатталған.
Жоңғар басқыншыларына қарсы Отан соғысында қазақ тарихы үшін 
маңызы зор шайқастардың бірі - Аңырақай шайқасы. Бүл шайқас 1730 жылы 
Балқаштың оңтүстік-батысындағы Алакөл маңында орын алды. Аңырақай 
шайқасы болған жер 200 шақырымға созылды. Бүл шайқастың болған орны 
М.Тынышпаевтың, А.Диваевтың зерттеулерінде нақты сипатталған. 1997 
жылы Қазақстан халық жазушысы Ә.Кекілбаев пен тарихшы М.Қозыбаев 
бастаған ғылыми экспедиция шайқас болған жерді жан-жақты зерттеді. 
Экспедиция барысында археологиялық зерттеулер жүргізіліп, географиялық 
жер атауларына да үлкен мән берілді. Балқаш көлінің оңтүстігімен Алакөлге 
бет алғанда Сүнқайтты (Сүмқайтты) өзені, қазіргі Жамбыл облысы Тараз 
қаласының шығысында Әбілқайыр сайы бар. Ал халық ауыз әдебиетінде бүл 
жерде жоңғарлар аңырай жеңілген деген мәлімет бар. Археологиялық 
зерттеулер барысында сарбаздардың қару-жарағы, ер саймандары көптеп 
табылды.
1730 жылдың көктемінде қазақ қолдары Мойынқүм мен Бүркітті, 
Шабақты, Қарақоңыз, Ырғайты, Шу өзендерінен Хантау, Аңырақай 
тауларына қарай жылжыды. Осы кезеңде қазақ әскерінің жалпы саны 29 мың 
болды. Бүқар жыраудың «Қабанбай батыр» жырында мыңдық басында 
түрған 29 батырдың есімдері, рулары толық берілген. 
Олар: Қаракерей 
Қабанбай, 
Қанжығалы 
Бөгенбай, 
Көкжал 
Барақ, 
Керей 
Жәнібек, 
Шанышқылы Бердіқожа, Керей Жанатай ер, Тоғас Қосай, Тума Шағалақ, 
Мүрын Боранбай және т.б. Мыңдықтар қүрамындағы жүздіктердің басында 
да батырлар түрды. Қазақ әскерінің сол қанатын Әбілмәмбет хан, Сәмеке 
сүлтан, Қазыбек би, Қабанбай батыр басқарды. Әскердің оң қанатын Төле би, 
Саңырық, Қойгелді, Қосын Шінет, Мәмбет, Сәңкібай, Шойбек батырлар 
басқарды. Әскердің орталық тобын Әбілқайыр, Әйтеке би, Бөгенбай, 
Шақшақ 
Жәнібек 
батырлар 
басқарды. 
Шайқас 
барысында 
жалпы 
қолбасшылықты Әбілқайыр жүргізді. Жоңғарлар да бүл шайқасқа жан- 
жақты дайындалған болатын. Олардың әскерінің саны да 28-30 мың болған.
58

Шайқас жекпе-жектен басталады. Жоңғар жағынан талантты әскери 
қолбасшы, атақты күрескер Шарыш батыр шыққан. Қазақтар жағынан 
Сабалақ батыр шығады. Жекпе-жек қарсаңында Сабалақ Абылай атасының 
аруағына сиынып, атын үран еткен. Жекпе-жекте Сабалақ батыр жеңіске 
жетеді. Сабалақтың жеңісі қазақ сарбаздарының рухын көтеріп, жеңіске 
жетеледі. Осы тарихи оқиғадан кейін Сабалақ батыр (шын аты Әбілмансүр) 
Абылай есіміне ие болды.
Аңырақай шайқасына қатысқан қазақ сарбаздары асқан ерлік көрсетті. 
Қаракерей Қабанбай, Саңырық, Шақшақ Жәнібек, Тама Есет, Шапырашты 
Наурызбай, Райымбек , Қүдайменді Жібекбай, Сенгірбай, Шүйкебай тағы 
басқа батырлар қанды шайқастардың алдыңғы шептерінде болып, талай рет 
суырылып шығып, ерлік үлгісін танытты. Батырлар өзіндік шешім қабылдай 
алатын, соғыс ісін жан-жақты білетін, әскери стратегия, тактикамен таныс 
тәжірибелі ерлер еді. Қазыбек, Әйтеке, Төле билер бастаған қазақ билерінің 
жалынды үлағаттары халықтың рухын 
көтеріп, 
бірлігін 
нығайтты. 
Жырларының негізгі тақырыбын қазақ батырларының жоңғарлармен 
соғыстағы ерлігіне арнаған Бүқар, Ақтамберді, Үмбетай жыраулар өздері де 
бүл соғысқа қатысқан. Бүл жыраулардың еңбектерінде соғыс барысындағы 
көптеген іс-қимылдар жан-жақты сипатталған. Жыраулардың Отан қорғау 
тақырыбына арналған жырлары 
қазақ сарбаздарын жігерлендіріп, жеңіс 
күнін жақындата түсті.
Өкінішке орай, Аңырақай жеңісі жалғасын таппады. Шайқастан кейін 
қазақ билеушілерінің арасында жік туды. Өйткені, осы кезде Болат хан 
қайтыс болғаннан кейін жоғарғы билік үшін талас басталды. Тәукенің баласы 
Үлкен хан Болат өлгеннен кейін оның орнын Орта жүзден Сәмеке, Кіші 
жүзден Әбілқайыр хан аламыз деп дәмеленді. Көпшіліктің қалаған адамы 
Болаттың үлы Әбілмәмбет болды. Сәмеке мен Әбілқайыр өздерін үлкен 
хандықтан қүр қалдырды деп есептеп, майдан даласын тастап, кетіп қалды. 
Нәтижесінде Әбілмәмбет сүлтан Түркістанға көшсе, Әбілқайыр кіші жүз 
территориясына қайтады. Сөйтіп, қазақ жерлерін жоңғарлардан толық азат 
ету ісіне оңалмас нүқсан келді. Қазақтардың Аңырақайдағы жеңісіне 
қарамастан жоңғарлар тарапынан шабуыл тиылмады.
1723-1730 
жылдардағы 
¥лы
Отан 
соғысы 
жылдары 
Шәкәрім 
Қүдайбердіүлының жазбаларында 
тек «Ақтабан шүбырынды, Алқакөл 
сүлама» жылдарының өзінде қазақ халқының санының үштен екісі кемігені 
туралы мәлімет бар. Демограф М.Тәтімовтің санағы бойынша 1723 жылы 
қазақ халқының саны 3 млн. 330 мың болса, 1725 жылы 2 млн. 222 мыңға 
азайған.
1730-шы жылғы жеңістің тарихи маңызы зор болды. Қазақ халқы өз 
мемлекетінің тәуелсіздігін сақтап, басып кірген жаудың тас-талқанын 
шығарып 
жеңіске 
жетті. 
Жоңғарлармен 
соғыста 
ерлік 
көрсеткен 
батырлардың, билердің есімдерін үрпақтары биікке көтеріп, батырлығын 
мақтаныш түтады. Ел қорғаған батырлар ерлігін дастан ететін жырлар
59

жазылды. Атап айтсақ, «Қабанбай батыр», «Бөгенбай батыр», «Шақшақ 
Жәнібек батыр», «Қойгелді батыр», «Өтеген батыр» тағы басқа. Олардың аты 
үранға айналып, ел ардақтайтын аруақты жандар дәрежесіне көтерілді. 
Бүгінгі таңда олардың атымен аталатын 
Қазақстанның әр қаласында 
көшелер, 
мекемелер бар. 
1723-30 жылдардағы ¥лы Отан соғысы 
қаһармандарының ерлігі жас үрпаққа үлгі болып қалмақ.
Жоңғарлардың шапқыншылық жылдары қазақ жүздерінің экономикалық 
және саяси өміріне үзақ уақытқа терең із қалдырып, қазақ тарихына алапат 
ауыр жылдар болып енді. Қазақтар мал-мүлкі мен адамдарынан ғана емес, 
сонымен қоса Жетісудағы шүрайлы жайылымдарынан да уақытша айырылып 
қалды. Көшіп-қонудың ғасырлар бойы қалыптасқан жолдары бүзылды. 
Сырдария мен Жетісудағы егіншілік мәдениетінің ошақтарына үлкен нүқсан 
келтірілді. Жоңғарлардың Қазақстанның оңтүстігіндегі қалаларды басып 
алуының қазақ қоғамының экономикалық және мәдени өмірі үшін елеулі 
зардаптары болды. Қазақ рулары сауда және қолөнер орталықтарынан 
ажырап 
қалды. 
Қазақ 
жүздерінің 
арасындағы 
шаруашылық-саяси 
байланыстар әлсіреді.
Жоңғар шапқыншылығы қазақ қоғамының әлеуметтік қатынастарына да 
теріс әсерін тигізді. Елдің қүлдырауы мен күйзелуі салдарынан кедейлер, 
қоңсылар, жатақтар және т.б. көбейді. Өз бетімен шаруашылық жүргізу 
мүмкіндігінен айырылған олар малы көп байлардың бақташылары, үйдегі 
малайлары ретінде жүмыс істеуге мәжбүр болды.
Қазақтардың 1730 жылғы Аңырақай жеңісіне қарамастан Жоңғар 
хандығының жаңа шабуылының тікелей қаупі сақталып қалды.
Негізгі әдебиет:
1. Қазақстан тарихы / Көне заманнан бүгінге дейін. - 5 томдық. II том.- 
Алматы, 1997.; III том. -Алматы, 2002.
2. История Казахстана: народы и культуры: учебное пособие/ Н.Э. 
Масанов, Ж.Б. Абылхожин, И.В. Ерофеева, А.Н. Алексеенко, Г.С. Баратова. - 
Алматы, 2001.
3. История Казахстана и Центральной Азии: учебное пособие / Н.Э. 
Масанов, Ж.Б. Абылхожин и др. -Алматы, 2001.
4. Кляшторный 
С.Г., 
Султанов 
Т.И. 
Казахстан: 
летопись 
трех 
тысячелетий. -Алма-Ата, 1992.
5. Мусин Ч. Қазақстан тарихы. -Алматы, 1997.
6. Маданов Х., Мусин Ч. ¥лы дала тарихы. -Алматы, 1994.
Қосымш а әдебиет:
1. Едильханова С.А. Казахско-джунгарские взаимоотношения в XVII- 
XVIII веках. -Алматы, 2005.
2. Златкин И.Я. История Джунгарского ханства 1635-1758. -М., 1983.
60

3. Моисеев В.А. Джунгарское ханство и казахи в ХУІІ-ХУШ вв. -Алма- 
Ата, 1991.
4. Тынышпаев М. Великие бедствия (Актабан-шубырынды). -Алма-Ата, 
1992.
Бақы лау сұрақтары:
1. «Жоңғар» деген терминнің мағнасын ашып көрсетіңіз.
2. Жоңғар хандығының әлеуметтік-экономикалық және саяси дамуына 
сиппатама беріңіз.
3. Сіздің пікіріңіз бойынша, XVII-XVIII ғғ. қазақ халқы жоңғарлармен 
жүргізген соғыс қимылдары неге сәтсіздікке үшырады?
4. Жоңғар шапқыншылығынан кейінгі қазақ жүздерінің жағдайын 
баяндаңыз.
8-дәріс. ҚАЗАҚСТАННЫҢ РЕСЕЙГЕ ҚОСЫЛУ ҮРДІСІ
1. Ресей бодандығын қабылдау: басталуы, барысы, басты кезеңдері, 
аяқталуы.
2. Қазақстанның Ресейге қосылуының тарихи тағылымы.
Дәрістің мақсаты: Қазақ даласының Ресей империясына қосылуының 
негізгі себептерін ашып көрсету және бүл үрдістің тарихи тағылымына 
талдау беру.
Негізгі терминдер: империя, монархия, шексіз монархия, отарлау, 
протекторат, «бүратаналар».
ХҮІІІ-ХІХ ғ. Қазақ тарихы алуан тағдырла сипаттағы оқиғаларға толы. 
Еліміздің отарлық кезеңінің тарихына, әсіресе оның түйінді мәселелеріне 
отандық тарих негізінен еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін ғана назар 
аударыла бастады.
1. Қазақ халқының тарихында XVIII ғасырдың басы аса бір ауыр кезең 
болды. Шынына келгенде, ел басына « ел болу немесе, табанға түсіп қүл 
болу» күні туды. Тәуке хан 1718 ж. қайтыс болған соң қазақ жүздері 
арасындағы саяси және шаруашылық байланыстар әлсіреп, билеуші топтар 
арасындағы алауыздықтар барған сайын үдей түсті. Тәуке хан түсында бір 
орталыққа бағынған Қазақ хандығы саяси бытыраңқылыққа үшырады. 
Белгілі орыс тарихшысы - ғалым А.И.Левшин өзінің “Описание киргиз -
казачьих или киргиз - кайсацких орд и степей” деген еңбегінде 
Қазақ 
хандығын Тәуке хан билеген кезеңді былай сипаттайды: «Тәукенің атын 
атасақ, бар қазақтың жүрегін алғыс кернеп, мақтаныш билейді. Қазақ 
ордасының Ликургы, Драконты - сол адам. Тәуке ала ауыз болып, қырғынға 
бөккен елді сабаға түсіріп, ру мен рудың арасындағы талай жылғы қантөгісті 
тоқтатты, 
ақылы 
мен 
әділдігінің 
арқасында жүрттың 
бәрін 
өзіне
61

мойынсүндыра білді, әлсіз рулардың басын қосып, әулетті дүшпанға қарсы 
қоя алды, күштілерді тізеге салып, тәубәсіне келтірді, баршаға ортақ заң 
жасап, сол бойынша билік айтты».
Тәукеден кейін Қазақ хандығы іс жүзінде жеке-жеке хандықтарға 
бөлінді. Жүздердің 
әрқайсысы жеке хан сайлауға көшті, ал үлыстарды 
басқарып отырған сүлтандар сол хандарға тікелей бағынды. Жолбарыс ¥лы 
жүздің (1720-1740 жж.), Қайып (1716-1719 жж.), сосын Сәмеке (1719-1734 
жж.) Орта жүздің, Әбілхайыр (1718-1748 жж.) Кіші жүздің хандары болды. 
Тәукенің тағына отырған оның баласы Болаттың (1718-1726 жж.) ¥лы хан 
деген 
атағы ғана болды. Саяси түтастығынан айырылған мемлекеттің 
экономикасы да әлсірей бастады. Жүздердің арасындағы шаруашылық 
байланыстар және 
сыртқы сауда-саттық 
үзіліп қалды. Қолөнер мен 
сауданың орталығы болған Оңтүстік Қазақстандағы қалалар қүлдырады. 
Көшпелі және жартылай көшпелі аймақтармен отырықшы халықтың 
арасындағы 
байланыстың 
әлсіреуі 
халықтың 
әлеуметтік, 
мәдени, 
психологиялық, демографиялық жағдайын төмендетті.
Аңырақай шайқасынан кейін қазақ хандары мен сүлтандардың 
арасындағы жікке бөлінушілікке жоғарғы билік үшін күрес негізгі себеп 
болды деп санауға болады. Тәуке-ханның үлы Болат-хан қайтыс болғаннан 
кейін оның орнына Орта жүзден - Сәмеке, Кіші жүзден Әбілқайыр үміттенді. 
Бірақ, көпшіліктің таңдауы - Әбілмәмбетке түсті.
Жоңғарларға қарсы күрес барысында Кіші жүз бен Орта жүз жеке 
иеліктерге бөлініп кетті. Кіші жүзде Әбілқайырдан басқа Қайыптың баласы 
Батыр сүлтан да билік етті. Орта жүзде де өз хандары болды. Олардың ішінде 
белгілілері - Сәмеке мен Күшік. Соңғысы наймандардың едәуір бөлігінің 
ханы болды, орыс шекарасынан алыста көшіп жүрді. Ал Сәмеке-ханның 
қоныстары орыс шекарасына жақынырақ орналасты. Олардан басқа Орта 
жүзде Әбілмәмбет және Барақ сүлтандардың ықпалы зор болатын.
Қазақтардың 1730 жылғы Аңырақайдағы жеңісіне қарамастан, Жоңғар 
хандығының жаңадан шабуыл жасауының тікелей қауіп-қатері жойылмады. 
Билікке келген Галдан-Церен басқыншылық жорықтарына жан-жақты 
дайындала бастады.
Қазақ хандықтарының Бүхара мен Хиуа хандықтарымен де қатынастары 
шиеленіскен 
күйінде 
қалды. 
Сонымен 
бірге, 
қазақтардың 
еділ 
қалмақтарымен және башқүрттармен өзара қатынастары күрделі болып қала 
берді. 
Әбілқайырдың башқүрт билеушілерімен шапқыншылықты тоқтату 
туралы келіссөздері табысқа жетпеді. Қазақ билеушілерінің алдында 
маңызды да күрделі мәселенің бірі - қазақ жүздерін сыртқы жаудан қауіпсіз 
ету және елде күшейе түскен феодалдық бытыраңқылық үрдісін жою міндеті 
түрды.
Осындай өте қиын жағдайларда қазақ билеушілері Ресей империясы 
сияқты одақтас іздеуге мәжбүр болды. Қазақтардың сыртқы саяси 
жағдайының күрделілігі одан аман шығудың жолдарын іздестіре беруге
62

түрткі болды. Сонымен, 1726 ж. Кіші жүз ханы Әбілқайыр, ағамандар -
Сүгір, Едікбай, Қажыбай, Қүлымбай т.б. Ресейден Кіші жүз қазақтары үшін 
«қорғаушылық сүрауға» елші Қойбағарды жөнелттірген болатын. Бірақ оның 
бүл сапары нәтиежесіз болды.
Әбілқайыр XVIII ғасырдың 20-жылдарына дейін сүлтан болып жүрген 
кезінде орыстың дипломатиялық топтарына белгілі, танымалы болатын. Ол 
ең алдымен қазақ мемлекеттілігінің стратегиялық мүдделерін басшылыққа 
алып, екінші жағынан Ресей әкімшілігіне сүйене отырып, өзінің басқа 
бәсекелестерінен жоғары болуға үмтылды, атақты Тәуке-ханның заманында 
болғанындай, өзі біріккен хандықтың жеке-дара басшысы болу мақсатымен, 
халыққа қасіреті мен зардабын тигізген жоңғар басқыншылығына жол 
бермеу үшін күш пен мүмкіндікті біріктіруге тырысты. Осы міндеттерді іс 
жүзіне асыруға үмтылған ол 1730 ж. Уфа арқылы Петербургке орыс әйел 
патшасы Анна Иоановнаға Кіші жүз қазақтарын бодандыққа және 
қорғаушылыққа алуды сүраған өтініш хатпен жолдап, қайтадан Қүтлымбет 
Қоштаев бастаған елшілігін жібереді.
Әбілхайыр ханның елшілігіне барынша қүрмет көрсетілді. Оның 
Қүтлымбет Қоштайүлы бастаған 7 адамнан түратын елшілері қүрметпен 
қабылданып, бағалы сыйлықтар тартылды. Әбілхайырдың өтінішін қабыл 
етудің себебі орыс патшасы І Петрдің XVIII ғ. басында Қазақ хандығы 
туралы айтылған пікірінен белгілі. Ол: «... Бүл Орда барлық Азия елдері мен 
жерлеріне кірудің кілті мен қақпасы дәл сол орданың (Қазақ хандығының) өзі 
ғана, осы себептен де солар арқылы барлық Азия елдерімен қатынасатын 
жолымыз болуы үшін қазақ ордасы Ресейдің қол астында болу керек» «мейлі 
миллион ассын,орасан шығындарға қарамай, бодандыққа алу керек» деген 
еді.Осыдан империялық сасаттың қалай бастау алғанын болжауға болады.
Осы мақсатта ол қазақ жеріне 1713-1720 жж. бірнеше экспедициялар 
жібереді. Алғашқысын 1713 ж. кінәз Александр Бекович-Черкасский 
басқарды. 1715 ж. И.Д. Бухгольц экспедициясы жасақталды. I Петрдің И.Д. 
Бухгольцке арнаулы жарлығында оған Тобылға бару және онда аталған 
губернатордан 1500 әскери адам алып, солармен Ямышев көліне бару, онда 
қала жасап, аталған адамдарымен жаңадан салынған бекініс пен оның 
маңайына орналастыратын жерге жету міндеттелді. Осы әскери экспедиция 
үшін адамдар Томскіден, Түменнен, Тарадан және төңіректегі қыстақтардан 
жинап алынды. Деректерге қарағанда, 70-ке жуық әртүрлі зеңбіректер 
алынған. И.Д.Бухгольцтің қырдағы жүрісінен ойраттар қауіптенбеу үшін 
қонтайшы Цеван-Рабтанға алдын-ала Сібір губернаторының арнаулы 
өкілдері жіберілді. 1715 жылы 1 қазанда экспедиция Ямышев көлінің 
жағасына жетіп, сол жерде бекініс салды. 1716 ж. Омбы бекінісінің іргесі 
қаланады. 1717 ж. полковник П.Ступин экспедициясы Ямышевск бекінісінің 
іргесін одан әрі бекітеді, 1718 ж. П.Северскийдің отряды Железинск бекінісін 
салады, ал В.Чередов басқарған екінші отряд Семей бекінісінің іргесін 
қалайды, 1720 жылы И. Лихарев экспедициясы Үлбі өзенінің Ертіске қүятын
63

жерінде Өскемен бекінісінің негізін салады. Ресей мемлекеті үшін Қазақ 
хандығы «Азияға кіретін кілт пен қақпа” ғана емес, ол бірнеше мың 
халықтың бейбіт жолмен империяға қосылуы, Ресейдің оңтүстік-шығыс 
шекарасында тыныштықтың орнауы еді. Сонымен бірге Ресей қазақтар 
арқылы жоңғарлар мен башқүрттарға күш көрсетуге немесе әлсіретуге 
мүмкіндік аламыз және Орта Азия халықтарын бағындыруға жеңілдік туады 
деп есептеді.
1731 жылы 19 ақпанда Ресейдің патшасы Анна Иоановна қазақтарды 
Ресей бодандығына қабылдау жөніндегі қүжатқа қол қойды. Бүл қүжатта 
былай жазылған: біріншіден, қазақтар патшаға берік болса және де салық 
төлеп түруға уәде берсе, екіншіден, Ресей азаматтары қазақтарды ренжітпесе, 
қорлық көрсетпесе; үшіншіден, қазақтарға біреулер шабуыл жасаса, Ресей 
империясы оларды өз азаматтарындай қорғаса, төртіншіден, түтқынға түскен 
орыс азаматтарын қайтарып, башқүрт және де қалмақтармен тату-тәтті 
боламыз деп қазақтар уәде беріп отырса, біз оларды Ресей империясының қол 
астына аламыз да, оның боданы деп есептейміз. Ал қазақтар, империяның 
боданы болған соң, өз жерлерінде Ресей бодандарына ешқандай қиыншылық 
жасамай, ренжітпей, тату-тәтті болуы қажет
Ал 1731 ж. 19 ақпанда орыс әйел патшасы Анна Иоановна Кіші жүз 
қазақтарын 
Ресейдің 
бодандығына 
қабылдайтыны 
жөніндегі 
сенім 
грамотасына қол қояды. Енді Кіші жүз қазақтарынан тиісті ант алу үшін 
Қазақ даласына, Әбілқайырдың ордасына Сыртқы істер алқасының тілмашы 
А.И. Тевкелев бастаған елшілер жіберіледі. Тевкелевке сонымен бірге 12 
тармақтан түратын «Нүсқау» табыс етіледі. Бүл «Нүсқауда» оған «қырғыс- 
қайсақтар туралы мәліметті» жазып алу, «елдің орфографиясын, халыққа 
бодандықтың үнайтын-үнамайтынын, оның көршілері кімдер екенін... өздері 
зеңбіректер қүя білетін-білмейтінін зерттеу» міндеті жүктелді.
5 қазанда А. Тевкелев Ырғыз өзеніндегі хан ордасы орналасқан Майтөбе 
сайына келді. Кіші жүз қазақтарының арасындағы Ресейдің бодандығын 
қабылдау туралы Әбілқайырдың шешіміне әр-түрлі пікірлердің болғанына 
көзі жетеді. Сүлтандардың, билер мен батырлардын бір бөлігі бүл шешімге 
қарсылығын білдіреді, солардың ішінде белгілі Барақ-сүлтан болады. Бірақ, 
олардың іс-әрекеттері нәтиежесіз қалады.
Сонымен, 1731 ж. 10 қазанында бірінші болып бодандыққа Әбілқайыр- 
хан ант береді, оған Бөгенбай, содаң соң Есет батыр, Қүдайменды мырза 
қосылады. Жалпы 29 адам ант береді. Бодандықты қабылдаған Әбілқайыр 
Ресей империясының шығыс шекарасын, орыс көпестерінің 
сауда 
керуендерін қорғауға, орыс мемлекетіне әскери көмек көрсетуге, бағалы 
терілерден салық төлеуге уәде берді. Бірақ бүл уәделердің бәрі толық 
орындалған жоқ. Сонымен қатар Әбілхайыр патша өкіметінен өз үрпағында 
хандық биліктің қалуын, 
іштен және сырттан қиындықтар туа қалған 
жағдайда, өзіне тірек және қорған болатын Ор бекінісін салуды талап етті. 
Әбілқайырдың бүл талаптарына патша өкіметі үлкен мән бермеді, себебі
64

жоғарыдағы талаптар патша үкіметінің шығыс шекарасындағы мүдделеріне 
қарсы келмеді. Тіптен Хан ордасы мен шекаралық аймақта бекініс салу 
Ресей үшін хандық бодандықты нығайтуға тиімді еді.
1731 жылы Кіші жүз бен орыс мемлекетінің арасындағы қарым-қатынас 
осы жылы Ресей империясының протекторатын қабылдау туралы қүжатқа 
қол қойғаннан бастап іс жүзінде бекітілді. Бүл сонда, қандай қарым-қатынас? 
«Протекторат немесе қамқорлық қатынастар - бастапқыда күшті және әлсіз 
мемлекеттердің арасында ерекше хүқықтар мен өзара міндеттемелер 
белгілейтін шартқа негізделген қатынастар. Оның мәнісі - алғашқысы 
кейінгісін қорғаса, ал кейінгісі алғашқысына егемендігін сақтай отыра белгілі 
қызмет көрсетеді” дейді Мүхтар Қүл-Мүхаммед өзінің «Орыс энцикло- 
педияларындағы қазақ шежіресі» деген еңбегінде. Протекторат - қорғаушы, 
қамқоршы, тірегі, демеушісі. Протекторатын қабылдау - күшті мемлекет 
әлсіз мемлекеттің қорғаушысы, қамқоршысы, демеушісі, арқа сүйегіші, тірегі 
болады, ал әлсіз мемлекет сол үшін белгіленген (келіскен) міндеттер атқарып 
отырады. Басқаша айтқанда, Ресей империясы Қазақ мемлекетін (Кіші жүзді) 
сыртқы жаулардан қорғап, 
ішкі 
саясатына араласпай, 
қазақтардың 
егемендігін сақтап қалуға мүмкіндік жасауға тиіс. Әбілхайыр ханның Ресей 
патшасына жазған хатына, Анна Иоановнаның қазақ халқына берген 
грамотасының мазмүнына қарап, бүл тарихи процесті Қазақстанның өз 
еркімен Ресей империясына кірді деп айтуға болмас. Кіші жүз басшылары 
Ресей империясының протекторатын қабылдауы немесе оның «боданы» 
болуын сүрауы тарихи факт. Алайда «бодан» (подданный) қосылу емес. Ол 
тату болу, бейбіт қарым-қатынас жасау, одақтасу, адал болу деген 
үғымдарды білдіреді
Әілхайыр хан Ресеймен татулыққа жету арқылы таққа талас мәселесін 
шешуді ойлады, яғни өзінің билікке жетуінің бірден-бір жолы деп үміттенді. 
Екіншіден, 
халықтың 
үзақ 
соғыстан 
шаршағанын, 
экономиканың 
қансырағанын, орыс бекіністерінің қаптауын, орыс-казак станицаларының 
салынуын 
және 
жоңғарлар 
мен 
Еділ 
қалмақтарынан, 
Орта Азия 
хандықтарынан, Қытайдан келетін 
қауіп-қатерлерді ескере отырып, ол 
Ресейден бодандықты сүрауға мәжбүр болды. Дәл осы сәтте хан тағына 
лайықты адам «соғыс тәжірибесі мол, атағы да, абыройы да зор, өктем 
мінезді, өркөкірек Әбілхайыр...» болды дейді тарихшы Ж. Қасымбаев. Ал М. 
Мағауиннің пікірінше: 
«...үш жүздің әскерлерінің бас қолбасшысы 
сайланып, өзінің үйымдастырушылық дарын, қабілеті, жеке басының 
ерлігімен аты шыққан, оның үстіне тәжірибесі мол...Әбілхайырдың аға 
хандықтан үміт етуіне негізі бар еді...». Тарихшы-ғалым М.Қ. Қозыбаевтың 
пікірі де осы мағынамен үштасады. Ол: «Сол бір сәтте төре әулетінде 
Әбілхайырдан басқа жан жоқты. Алайда бақ таласы, тақ таласы, жүздік талас 
нәтижесінде бүл мақсат іске аспады. Әбілхайыр хан халық бірлігін, оның 
болашақ тірлігінің өзіндік жолын із д е д і.» дейді.
65

Сонымен қатар Ресей патшалығы қазақ хандықтарын түгел өзіне қарату 
мақсатында бүл өлкеге бірнеше экспедиция жасақтады. 1734 жылы мамырда 
қырғыз-қайсақ экспедициясы қүрылды. Көп кешікпей оны Орынбор 
экспедициясы деп атады. Ол экспедицияны сенаттың обер хатшысы И. К. 
Кириллов басқарды. Ол өлген соң 1737 жылы Н. Татищев келді. Бүл 
экспедициялардың мақсаты Кіші жүз және Орта жүздегі ықпалды Шыңғыс 
үрпақтарының бодандығын нығайту болды. Қазақ өлкесінде табиғат 
байлықтарын игеру. Ор бекінісін салу 1740 жылы Орынбор бекінісіне олар 
қазақтың беделді сүлтандарын шақырып, Ресейге өздерінің бодандығын 
мойындауды талап етті. Осы жолы орта жүздің біраз сүлтандары Ресей 
бодандығын қабылдады. Алайда, айта кету керек, бүл жерде бодандық 
қабылдау түралы қүжатқа қол қою рәсімі болған жоқ. Осыған байланысты 
айта кететін жәйт, қазақ билеуші топтарының бодандық туралы мәселеге 
өте селқос қарауында. Оған патшалық Ресей империясының қазақ билеуші 
топтарынан 
ант алу рәсімін 
жиі қайталауы себеп болды. Мысалы: 
Әбілқайырдың өзі үш рет ант берген. Әбілқайырдың 1742 жылы тамыздың 
20-жүлдызында берген антының 1731, 1738 жылдардағы анттарының 
мәніндей қүны болмаған. 1740 жылы Қытаймен бейбіт бітім жасасқан 
жоңғарлар 1741 ж. Орта жүз қазақтарының жеріне басып кіреді. Күтпеген 
соққыны қазақтар қайтара алмай, Кіші жүз жеріне қарай шегінуге мәжбүр 
болады. Әбілхайыр хан дереу Ресейден әскери көмек сүрайды. Бірақ Ресей 
империясы көмек көрсетпейді, өз азаматтары (подданныйы) ретінде санап, 
сыртқы жаудан қорғамайды. Бүл жерде Ресейдің екіжүзді саясаты көрінеді 
және де Орта жүздің Ресей протекторатын қабылдауы жай ғана сөз жүзінде 
қалып, ешқандай саяси мағынасы болмаған деп айтуға болады. Ресей 
империясы қазақ хандығының күшеюін немесе біртүтас болғанын қаламады. 
Себебі, ондай мемлекетті бағындыру қиын болатынын түсінді. Сондықтан 
Ресей қазақ билеушілерін бір-біріне айдап салу және түрлі сыйлықтар мен 
атақтар 
таратып 
өз 
мақсаттарына 
пайдалану, 
қазақ 
жерін 
Ресей 
империясының отарына айналдыру саясатын үстанды. Ресей Әбілхайыр 
ханды патша үкіметіне түгелдей тәуелді ету үшін оның үлы Қожахметті 
аманатта үстады. Тарихшы С. Асфендияровтың пікірі бойынша патшалық 
үкімет Қазақстанға достық және бодандық туын желеу етіп, жыртқыштық, 
тонаушылық саясатты үстанды
Өз миссиясын сәтті аяқтаған Тевкелев қайтар жолға аттанды. 1733 ж. 
қаңтарында Әбілқайыр Петербургке қайтадан елшілігін жібереді, оны 
ханның екінші үлы Ералы сүлтан басқарады. Келіссөздер нәтижесінде Кіші 
жүздің Ресей бодандығына кіруі түпкілік рәсімделді.
1731 ж. аяғында Әбілқайыр мен Бөгенбай батыр Орта жүз ханы 
Семекеге елшілерін жіберіп, егер ол Ресей азаматтығын қабылдаса орыс 
әскерлерінің күшімен бүл аймақтың қауіпсіздігін қамтамасыз ете алатына 
уәде береді. Семеке Әбілқайырдың елшілерінің үсынысын қабылдап, Ресей 
патшасына өзінің елшілігін жібереді. Сөйтіп, 1732 ж. Орта жүздің кейбір
66

бөлігі Ресей империясының қүрамына өтеді. 1734ж оныншы шілдесінде тағы 
грамотаға қол қояды. Ал толығымен Орта жүз империя қүрамына тек XIX 
ғасырдң 20-40 жж., патша өкіметінің әскери шаралардың арқасында 
қосылады.
¥лы жүздің ең негізгі бөлігін бағындыру басқа жағдайда өтті. ¥лы жүз 
руларының бір бөлігі Ресей бодандығын өз еріктермен қабылдайды. 1734 ж. 
Жолбарыс-хан Петербургке өтініш жасамақшы болып үйғарды.
1819 ж. 18 қаңтарда Сүйық Абылайханов сүлтан бастаған ер-әйел 55452 
жан Ресейдің бодандығына ант береді. 1824 ж. мамырда Александр I ¥лы
жүздің Жетісуда көшіп-қонып жүретін руларынан тағы 14 сүлтанды 
бодандыққа алу туралы сенім грамотасына қол қояды. Дегенімен, Жетісу мен 
Оңтүстік Қазақстанның негізгі аудандары Ресей империясы ықпалынан сырт 
қалды. Осы аймақтардан Қоқан билеушілерін ығыстыру мақсатымен патша 
үкіметі Іле маңы өлкелеріне әскери-барлау экспедицияларын үйымдастыруға 
кірісті. Көп кешікпей Қапал, Лепсі, Үржар 
бекіністері салынды, өлкені 
отарлаудың Шу мен Талас алқаптарының қазақтарына ресейлік ықпалды 
таратудың басты тірегі - Верное бекінісі салынды (1854 ж.).
Ірі әскери күштерді жүмылдыру арқылы патша әскерлерінің Түркістан, 
Шымкент, Әулиеата қалаларын басып алуымен 1864ж Ресейдің Онтүстік 
Қазақстанды жаулап алуы аяқталды.
Сонымен, күрделі де мазасыз жағдайда басталған бүл тарихи үрдіс 1731
ж. басталып XIX ғасырдың 50-60-жылдарында әскери әдістермен аяқталды.
2. 
Қазақ халқы қауіп-қатерсіз алаңдамай өмір сүруді армандады. 
Сондықтан қалың бүқара халық бодандықты бейбіт өмір сүруге, бүрыңғы 
көшіп-қонып жүрген жерін қайтарып алуға қол жеткізетін Ресеймен өзіндік 
бір әскери одақ деп түсінді.
Әбілқайыр-хан сол бір тарихи кезеңнің күрделілігін сезді. Оның 
мемлекет қайраткері ретінде үлылығы да, Қазақ даласының Ресей 
империясының қүрамына сөзсіз кіретінін күні бүрын көзі жеткен болатын. 
Сыртқы жаулармен күрес жүргізудің міндеттері, күллі қазақ даласындағы үш 
жүздің күш-жігерін біріктіріп, көрші елмен бейбіт ынтымақтастық орнату 
екендігін де түсінді. Сөйткенде ғана жат жүрттың үздіксіз шапқыншылығы 
мен басқыншылығынан қазақ халқын қүтқарып қалып, елдің басын қүрап, 
қорғаныс қабілетін, әл-ауқатын нығайтуға қол жеткізуге болады деп ойлаған. 
Үш жүзге бірдей билік жүргізуге жету мақсатын жүзеге асыру үшін ол Ресей 
империясының көмегіне арқа сүйеу жөніндегі тарихи үрдісті шапшаңдатуға 
тырысты. Алайда отаршыл елдің мақсаты күллі қазақ даласын уысында 
үстап, бар байлығын басып қалу екеніне алғаш ой жібере алған жоқ болатын.
Түтас алғанда Кіші жүздің Ресей бодандығын қабылдауының объективті 
негіздерін теріске шығармай, Әбілқайырдың алысты көздейтін жеке басының 
менмендігін, оның барған сайын айқын көріне түскен өз басын ойлаған 
мүдделерін естен шығармау керек екенін атап өтеміз.
67

Қалай айтқанмен де отаршылдықтың аты отаршылдық. Онда адам 
бейнесі болмайды. Отаршылдық пен адамгершілік бір-біріне қашанда 
кереғар. XVIII ғ. 30-ші жж. басталған Қазақ даласын Ресейге қосу тек XIX г. 
60-ші жж. аяқталды және мүның өзі күрделі қарама-қайшылықты үрдіс 
болды.
Ресей империсы отарлауды төмендегідей әдіс тәсілдермен жүргізді;
Әскери-саяси: 
Жаңа тірек 
пункттерін 
және 
ХІХ 
ғ. 
Басында, 
Орынбор,Ешім,Ертіс,Каливанскіде қорған ,шеп бекіністер , жолдар салу.
Дипломатиялық: 
Далалар мен Орта Азиялық хандықтарға патша 
шенеуніктерін жіберу, келіссөз жүргізу арқылы жергілікті ата баба, 
сүлтандардың өзара күдіктерін, оған қоса алғанда шекара басшыларымен 
арасындағы жанжалдарды ретке келтіру.
Әлеуметтік-экономикалық: 
Сауданы үлғайту, қазақ игі жақсыларын 
сауда керуендерін күзетуге тарту, ықпал етуші сүлтандарға қыстақтарда үй 
салу, оларға ақшалай және нандай жалақылар төлеу, мақтау қағаздар мен 
сыйлықтар алу мүмкіндігін жасау.
Орыстандыру: 
Саясатын мейлінше күшейте түсу, орталықтағы 
орыстардың шет аймақтарға қоныс аударуын жылдамдата түсу арқылы 
отарлау шараларының қарқынын жеделдету, өздерінің мәдени ағарту жүйесін 
«түземдіктер» арасына күштеп енгізу.
Өзінің әкімшілік-саяси реформаларымен патша үкіметі басқарудың 
дәстүрлі жүйесін жойды. Қазақ өлкесіне көшпенділерді қүнарсыз жерлерге 
ығыстырған 
орыс 
қоныс-аударушыларын 
орналастыру 
үшін 
кең 
мүмкіндіктер ашылды.
Осымен қатар, Қазақстанның Ресейге қосылуы арқылы көшпенділер мен 
келген халықтар арасында шаруашылықтық айырбас пен әрекеттестік үшін 
жағдай жасалды, сауаттылықтың тарауы, сауданың жандануы, қазақ 
ауылдарын барлық кейінгі зардап салдарымен бірге капиталистік өндірістік 
қатынастар кеңістігіне тарту үшін негіз қаланды.
Қазақстанның Ресейге қосылуы жайлы мәселелер қазақ ағартушы- 
ларының Ш.Уалихановтың, А.Қүнанбаев, Ы.Алтынсарин және олардың 
пікірлестерінің еңбектерінде айтылған. Олар еуроцентристік көзқарасқа 
Шығыс халықтарының екінші сорттылығы, «мал сияқты түрпайы варварлар» 
«өркениеттенбеген халықтар» деген сиқты түсініктерге үзілді кесілді теріске 
шығарды.
Абай отарлау кезеңінде халық ділінің өзгергендігін бүрынғы батырлар 
заманы келмеске кеткенін айта отырып, «Бірін бірі қуып қор болмай, шаруа 
қуып, өнер тауып, мал тауып зор болғандықты армандады».Ол өркениетті 
халықтардың жетістіктеріне араласуға шақырды.
Адасып алаңдама, жол таба алмай,
Берірек түзу жолға шық, қамалмай.
68

Қазақстанның Ресей қүрамына кіру проблемасын ең алдымен алаш 
реформатырларының ішіндегі А.Бөкейхановтың еңбектерінде толық көрініс 
тапты. Ол «өз еркімен», «қосылу» деген терминдерді мүлде қолданбады, 
керісінше «жаулап алу», «бағындыру» терминдерін қолданды. Ә.Бөкейханов 
орыстардың ерекше өренниеттілік миссисы туралы негізсіз түжырым- 
дамасын әшкереледі. «Өлкені бағындырған соң, Орыстар мәдениетті 
жүмысқа көше алмады, 
өйткені бастапқыда жаулап алу тек қана баю 
мақсатында жасалды, олар тіпті табиғаттың бай тартуларын ақылмен 
пайдалануға немесе өздерін өз еңбегімен асырауға күш жігер жүмсаған жоқ. 
Керісінше баюдың неғүрлым жеңіл әдісін бағындырылған бүратаналарды 
талап тонау әдістерін таңдады.
Қазақстан 
Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 
«Абай 
туралы сөз» деген баяндамасында былай деп атап өтті « Ол қазақ тарихының 
айрықша ауыр кезеңі еді. Жер шарының неғүрлым көп бөлігін иемденуге 
тырысқан империя орталық Азияны көктей өтіп, шығыс пен күнгейге 
тереңдей енуді көздегенді. Сондай стратегиялық мақсаттың өтінде түрған ел 
Қазақстан болды. Басқадан айрылса да, одан айрылмау саясаты алғаш рет сол 
кезде бой көрсетті. Ел билеудің тарихи қалыптасқан үлттық жүйесі біржола 
мансүқталды. Метрополияның өзіндегі тәртіп күштеп енгізіле бастады. Әуелі 
қазақтың әр үлысынан бірнеше шағын хандықтар қүрылып, этноаумақтық 
түтастық бүзылды. Сосын әр хандықтың халқы мен жері ата атаға, ру руға 
бөлінетін жігімен ауыл ауылға, болыс болысқа бөлінді.,
...Жер бетінде...осындай.. тәлкекке үшыраған халық ешқайда да жоқ 
шығар. Бүның бәрі отарлық кеңістіктің түрғындары тарихи қалыптасқан 
мемлекеттілігін қайтадан қалпына келтіре алмайтындай қып, оларды жер мен 
суға 
байырғы иелік қүқынан біржолата айыруды көздеп, алдын ала 
ойластырылған зүлым саясат еді».
Негізгі әдебиет
1. Абылхожин Ж.Б., Бурханов К.Н., Кадырбаев А.Ш., Султанов Т.И. 
Страна в сердце Евразии. Сюжеты по истории Казахстана. -Алматы, 1998.
2. Қазақстан тарихы / Көне заманнан бүгінге дейін. - 5 томдық. II том. 
Алматы, 1997.; III том. -Алматы, 2002.
3. История Казахстана: народы и культуры: учебное пособие/ Н.Э. 
Масанов, Ж.Б. Абылхожин, И.В. Ерофеева, А.Н. Алексеенко, Г.С. Баратова. - 
Алматы, 2001.
4. История Казахстана и Центральной Азии: учебное пособие / Н.Э. 
Масанов, Ж.Б. Абылхожин и др. -Алматы, 2001.
5. Кляшторный 
С.Г., 
Султанов 
Т.И. 
Казахстан: 
летопись трех 
тысячелетий. -Алма-Ата, 1992.
6. Мусин Ч. Қазақстан тарихы. -Алматы, 1997.
7. Маданов Х., Мусин Ч. ¥лы дала тарихы. -Алматы, 1994.
69

Қосымш а әдебиет:
1. Басин В.Я. Россия и казахские ханства в ХУІ-ХУІІІ вв. -Алма-Ата,
1971.
2. Бекмаханов Е.Б. Казахстан в 20-40 годы Х1Х в. -Алматы, 1992.
3. Қозыбаев М.Қ. Жауды шаптым ту байлап. -Алматы, 1995.
4. Мәшімбаев С.М. Патшалық Ресейдің отарлық саясаты. -Алматы, 1994.
5. Мырзахметов М. Қазақ қалай орыстандырылды? -Алматы, 1993.
6. Сулейменов В.С., Басин В.Я. Казахстан в составе России в ХУІІ нач. 
ХІХ вв. -Алматы, 1993.
Б ақы лау сұрақтары:
1. XVIII ғ. басына таман Қазақстан және Ресей империясының бір- 
біріне деген қандай геостратегиялық мүдделері байқалды?
2. Неліктен XIX ғ. Ресей патшалығының қазақ халқына деген саясаты 
күрт өзгереді?
3. Неге Қазақ даласының Ресей имперясына қосылу үрдісі көптеген үлт- 
азаттық қозғалыстарымен байланысты болды?
4. Қазақ даласының Ресей имперясына қосылуының негізгі салдарына 
талдау беріп бағалаңыз.
9- дәріс. XVIII ҒАСЫРДЫҢ ОРТАСЫ МЕН XIX ҒАСЫРДЫҢ П-ШІ
ЖАРТЫСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАНДА ЖҮРГІЗІЛГЕН ОТАРЛЫҚ-
ӘКІМШІЛІК САЯСАТ
1. Қазақстандағы 
хандық биліктің жойылуы. 1822 жылғы «Сібір 
қырғыздары туралы Ереже», 1824 жылғы «Орынбор қырғыздары туралы 
Ереже».
2. 1867-1868 жж. әкімшілік реформалардың отарлық сипаты.
Дәрістің мақсаты: Ресей империясының басқару жүйесінің Қазақ 
өлкесінде біртүтас түрде енгізілуін көрсету, осы үрдістің негізгі кезеңдерін 
және өлкенің саяси дамуына тигізген ықпалын анықтау.
Негізгі терминдер: отарлау жүйе, шет аймақтары, патриархалдық 
қатынастар, үлттық сана, әкімшілік реформалар, генерал-губернатор, үйез 
басшылары, болыс басшылары, ауыл ағамандары, орыс казак әскерлері.
1. 
1781 ж. Абылайдың қайтыс болуы, оның толып жатқан үрпақтары 
арасындағы кикілжіндер хан билігін әлсірете бастады. 
1795 жылы Орта 
жүздің екі сүлтаны, 19 ақсақалы императрица II Екатеринаның атына Уәлиді 
хан тағынан тайдыру туралы өтініш жібереді. Ал патша үкіметі сол кезде хан 
билігін жою жөн емес деп тапты, алайда оны әлсірету мақсатымен 1815 ж. 
Орта жүзде Уәлимен қатар екінші хан етіп Бөкей сүлтанды тағайындады.
70

Кейінірек патша үкіметі қос билеуші Бөкей мен Уәлиді қан төкпей 
орындарынан алуға сылтау іздеді. Олардың екеуінде де кең-байтақ өлкені 
басқаруға қажетті амалдары болмады. Ресей патша үкіметі «бөліп ал да, 
билей бер» саясатын жүргізіп, оларды бір-біріне айдап салып отырды.
1817 ж. - Бөкей хан, 1819 ж. Уәли хан қайтыс болды. Осыған 
байланысты Петербургта Орта жүзде енді хан тағайындамауға және 
Шыңғыс-ханның заманына барып тірелетін ертедегі ғүрып бойынша 
сайлаумаға бел байлады. Ресей билігі таралған аудандар жоғарғы билеушісіз 
қалды. Хандық ықпалды сүлтандармен көзбе-көз келіспей немесе алдын ала 
келіссөз жүргізілмей, іс жүзінде хан билігі жоғарғы жақтан жойып жіберілді.
ХІХ ғ. 20-30 жылдары орыс-ағылшын бақталастығының шиеленісуіне 
байланысты патшалық Ресей Орта Азия мен Қазақстанда өз ықпалы мен 
билігін одан әрі нығайту басты міндеті деп санады. Қазақстанның Ресей мен 
Орта Азия хандықтарының және Қытай аралығында геосаяси орналасуы 
Ресей тарапынан қазақ даласын отарлау үрдісін тездетті. Осы мақсатпен 
Ресей империясы 1822 ж. «Сібір қырғыздары туралы», 1824 ж. «Орынбор 
қырғыздары туралы» Жарғыны қабылдады. Ресейдің хандық билікті жоюға 
асығуы соншалықты, олар әрбір мүмкіндікті пайдаланып, ел ішіндегі 
ықпалды адамдарды, хандарды, билер мен батырларды бір-біріне айдап сала 
отырып, алдау, күш көрсету сияқты шараларды қолданды.
1822-1824 жылдардағы Жарғының қабылдануымен Орта және Кіші 
жүзде хандық билік жойылды. 
Авторы Сібір әскери губернаторы 
М.Сперанский болған «Сібір қырғыздары туралы» (1822 ж.) Жарғы бүкіл 
Орта жүздің жерін қамтыса, авторы Орынбор әскери губернаторы П.Эссен 
болған «Орынбор қырғыздары туралы» (1824 ж.) Жарғы Кіші жүз 
территориясына таралды.
«Сібір қырғыздары туралы» Жарғы бойынша Орта жүз территориясы 
«Сібір қырғыздарының облысы» аталып Батыс Сібір генерал-губернаторына 
бағынатын болды да орталығы алғаш Тобыл, 1839 ж. бастап Омбы болды. 
Хандық билік жойылғаннан кейін Оңтүстік-батыс Сібірде түратын қазақтар 
ішкі округтерге біріктірілді, ал Орта жүздің қалған қазақтары сыртқы 
округтерді қүрады. 1838 жылға қарай 7 сыртқы округ қүрылды: Қарқаралы 
(1824 ж.), Көкшетау (1824 ж.), Аягөз (1831 ж.), Ақмола (1832 ж.), Баянауыл 
(1833 ж.), Қүсмүрын (1834 ж.), Көкпекті (1838 ж.).
Әр округ болыстар мен ауылдарға бөлінді. Батыс-Сібір генерал- 
губернаторлығын генерал-губернатор басқарды, оған сібір қырғыздарының 
облысы бағынды. Округтердің басшылығында округтік приказдар түрды 
және оларды сүлтандар жиналысында 3 жылға сайланатын аға сүлтандар 
басқарды. Округке 15-тен 20-ға дейін болыс кірді. Болыстарды сүлтандар 
басқарды. Бір болыстың қүрамында 10-нан 12-ге дейін ауыл болды. 
Ауылдарды ауыл старшындары басқарды, әр ауылда 50-ден 70-ке дейін үй 
болды. Қазақтарға тек қана өз округында ғана көшіп-қонуға рүқсат берілді,
71

ал бір округтен екінші округке өту үшін жергілікті басшылардан рүқсат алуы 
керек болды.
Жаңа әкімшілік бөлініс қазақтардың дәстүрлі жер қатынасын күйретті де
- рулық қауым қүлдырады. Сонымен қатар, оған аға сүлтандарға, болыс 
сүлтандарына, тілмаштарға, казактарға түрлі көлемде жер бөліп беру де әсер 
етті. Оларға өңдеуге, мал шаруашылығына, омартаға т.б. ыңғайлы жерлер 
бөлінді және егерде ол жерлер қойылатын талаптар бойынша дүрыс 
пайдаланылатын болса, онда оның иесі жерге меншік қүқығын иеленуге де 
мүмкіндігі болды. Патша өкіметінің қарауы бойынша Орта жүз жері 
бөлініске түсіп, бір әкімшілік басқарудан екіншісіне өтіп жатты. Осылайша, 
Омбы облысы Тобыл губерниясына кірді, Семей және Өскемен уездері Том 
губерниясына берілді.
1822 ж. Жарғы бойынша сот істеріне де өзгерістер енгізілді, ол 
өзгерістер бойынша сот үш категорияға бөлінді:
қылмыстық істер (мемлекеттік сатқындық, үрлық, барымта, билікке 
бағынбау);
арыз-шағымдар («қазақтардың әдет-ғүрып заңдары» бойынша билер 
шешетін екінші кезектегі істер);
облыстық басшыға берілетін арыздар бойынша (қазақтардың сүлтандар 
мен билерге, болыстарға т.б.).
Сонымен қатар Жарғы салық жүйесін енгізді, ол бойынша әр қожалық 
өкіметке 100 бас малдан 1 бас мал салық төлеуге тиіс болды. Жарғыны 
қабылдаған қазақтар бірінші бес жылда салықтан босатылды. Қазақтарға 
керуендерді, почта жолдарын күзету, байланыс жолдарын қадағалау сияқты 
және т.б. міндеткерліктер жүктелді.
Жарғының арнайы бір параграфы аға сүлтандардың, болыс-басқарушы 
сүлтандардың және 
округтік приказ шенеуніктерінің мәртебесін және 
жылдық жалақысын белгіледі: 
аға сүлтандарға жылына 1200 сом, 
тілмаштарға - 800 сом, болыс сүлтандарына - 150 сом.
Жарғы бойынша қазақтарға өз округтерінің ішінде және оның сыртында 
да тауарларын шығарып сатуға рүқсат етілді. Жарғының жеке баптары сауат 
ашу мәселесін қарастырды.
1824 ж. Орынбор генерал-губернаторы П.Эссен даярлаған «Орынбор 
қырғыздары туралы» Жарғы кіші жүзде жүзеге асырылды. Бүл реформа 
барысында Кіші жүздегі хандық билік жойылып, оның территориясы: Батыс, 
Орта және Шығыс болып үшке бөлініп, Орынбор генерал-губернаторлығына 
бағынды. 
Бүл бөліктердің басында 
аға сүлтандар түрды. Бірінші аға 
сүлтандар: Қаратай Нұралыүпы, Темір Ералыүлы, Жүма Қүдаймендеүлы 
болды. Аға сүлтандардың жанына Ресейдің «көзі мен қүлағы» саналған 200 
адамнан түратын казак-орыс отрядтары берілді. Сүлтандарға жылына 1200 
сом жалақы төленді. 1824 ж. Жарғы бойынша қүрамында төраға, төрт 
кеңесші және төрт ауқатты қазақтан түратын шекаралық комиссия қүрылды.
72

1822 ж. Жарғыдан айырмашылығы Кіші жүздегі ауыл старшындарынан 
бастап аға сүлтандарға дейін сайланбайтын болды, оларды шекаралық 
комиссияның үсынысымен Орынбор генерал-губернаторы тағайындады. 
1831 ж. дистанциялар мен старшындықтар үйымдастырыла бастады. Батыс 
бөлікте - 8, Ортада - 20, Шығыста - 28 дистанция қүрылды. 1837 ж. 1 сом 50 
тиын күміс ақшамен түтін салығы енгізілді. Сүлтандар, старшындар және 
молдалар салықтан босатылды.
1844 ж. «Орынбор қазақтарын басқару туралы ереже» қабылданды да, 
ол бойынша орыс шенеуніктерінен жергілікті әкімшілікті қадағалайтын 
«қамқоршылар» қызметі енгізілді. Қазақтардың ру-тайпалық бөлінісі 
ескерілмеді, ауылдардың өз бетінше қарекет етуі мүмкін болмай қалды.
Осылайша, Ресей империясы Қазақстанды өз отарына айналдыру үшін 
хандық билікті, яғни, қазақ мемлекеттілігін жойып, орнына орыстың 
әкімшілік-территориялық басқару жүйесін енгізді. Алғаш Кіші жүз қазақтары 
шекаралық комиссия арқылы басқарылды, ал Орта жүз қазақтары шекаралық 
басқармаға бағынды. Кейін 1822-1824 жж. Ресей империясы Орынбор және 
Сібір ведомстваларының территориясында түратын Кіші және Орта жүз 
қазақтарын басқару туралы Жарғыларды қабылдады. Осы және одан кейін 
жалғасқан ХІХ ғасырдың 30-50 жылдарындағы реформалар патшалық 
Ресейдің қазақ жерлерін одан әрі отарлау үшін жағдай жасады. ХІХ 
ғасырдың 60 жылдарының аяғына қарай қазақ даласы 
түтастай 
Ресей 
империясына бағынышты болды және жаңа заңдар қабылданып, Ресейлік 
басқару жүйесіне қарай жақындатылды.
1822 ж. «Сібір қырғыздары туралы Жарғы» және 1824 ж. «Орынбор 
қырғыздарын басқару туралы Ереже», алғашқы патшалық реформалар 
ретінде, бүкіл дәстүрлі билік қүрылымын қиратып, қазақ қоғамының 
әлеуметтік-саяси және шаруашылық өмірінің барлық жақтарын қамтыды.
2. 
XIX ғ. 60-ші жылдары Қазақ өлкесі Ресей империясының қүрамына 
толық кіргізілді. Сол кезден бастап патша үкіметі Ресейден орыс шаруаларын 
Қазақ даласына қоныс аудара бастады. Мүндай саясатты бастай отырып, ол 
өзара тығыз байланысты екі мақсатты көздеді. Біріншіден, 1861 жылғы 19 
ақпанда жарияланған реформадан кейінгі уақытта метрополияда қалыптасқан 
әлеуметтік шиеленісті жерге мүқтаж орыс шаруаларын Қазақ өлкесіне және 
басқа отарлық тәуелділіктегі аймақтарға қоныс аударту арқылы бәсендеу 
болса, екіншіден, қоныс аударушы орыс шаруаларды жаңа елдерге өзінің 
саяси-әлеуметтік тірегіне айналдыра отырып, қазақ қоғамындағы отарлық 
билікке қарсы күштерді біржолата қүрту, сөтіп болашақта қазақ елін 
орыстандыру арқылы қазақ жерін империяның географиялық қүрамды 
бөлігіне айналдыру еді. Басқаша айтқанда, патшалық Ресейдің Қазақстандағы 
«тарихи» миссиясына орыстық империялық тарихнама және оның батыстағы 
еуропацентристік пікірлестері қаншама «өркениеттілік», «ағартушылық» 
сипат тырысқандарымен шын мәнінде орыс әкімшілігінің Қазақ өлкесіндегі
73

үстанған бағыты қатардағы жаулап алушылықтың, отарлаудың нағыз өзі 
болатын.
Қазақстандағы 1867-1868 жылдардағы реформа патшалық Ресейдің 
отаршылдық саясатының маңызды бөлігінің бірі болып табылады. Өйткені, 
ол әкімшілік қүрылыс, жер қатынастары, сот қүрылысы, халыққа білім беру, 
дін мәселесі сияқты қазақ қоғамының шешуші салаларының бәрін қамтыған 
болатын.
Қазақстанға әкімшілік басқару жүйесін енгізудегі патша үкіметінің 
алдына қойған басты мақсаты аймақтағы отаршылдық саясатын күшейту 
болды. Осыған орай, 1867 жылы 11 шілдеде патша жарлығымен империя 
қүрамында Түркістан генерал-губернаторлығы қүрылса, ал 1868 жылы 
Орынбор 
және 
Батыс 
Сібір 
генерал-губернаторлықтары 
қүрылды. 
Реформаның ең басты және негізгі міндеті - "қазақ даласын Ресейдің басқа 
бөліктерімен 
бірте-бірте 
қосып 
жіберу" 
үшін 
Ресейге 
бағынышты 
халықтарды бір басқару жүйесінің қүрамына біріктіру. Сөйтіп, жергілікті 
ақсүйектерді биліктен ысырып тастап, ру басшыларын әлсіретіп, ойға алған 
іс-шараларды оңтайлы жолмен оңай әрі тез жүзеге асырып отыру. Жалпы 
алғанда, реформалар патшалық үкіметтің қазақ даласының жергілікті 
түрғындарын және аймақтық табиғат байлықтарын еркін пайдалану үшін 
орыс капиталына анағүрлым тиімді жағдай қалыптастыру әрекетінен туған 
еді.
Экономикалық шаралар негізінде қазақтардың қыстауы мен жайлаулық 
жерлерін мемлекет меншігіне кесіп, казак әскери бөлімдері мен орыс 
шаруаларын орналастыру үшін "артық" жер 
мөлшерін анықтау ісіне 
экспедициялар жабдықталды. Мүның өзі қазақ жерін пайдалануынан алып, 
барша қазақтың жерін Ресейдің мемлекеттік меншігі деп жария ету арқылы 
Қазақстанның империя отарына айналғандығын дүниеге паш ету болды. 
Патша үкіметінің 1886 жылғы Түркістан туралы ережесі және 1891 жылғы 
Далалық облыстарды басқару туралы Ережесі сол орыс билігін одан ары 
нығайтып, қазақ даласындағы отарлық езгі мен қанаудың күшеюін тереңдете 
түсті.
1867-1868 жж. реформа арқылы патша өкіметі қазақ даласын толық 
отарлауға тырысты. Сондықтан да Қазақстан аумағы облыстарға бөлініп, ал 
облыстар әкімшілік орталықтарына, қазақ даласымен байланыссыз жататын 
әр түрлі генерал-губернаторлықтарға бөлшектенеді. Мысалы, Торғай мен 
Орал облыстары - Орынбор; Ақмола және Семей облыстары - Батыс Сібір; 
Жетісу мен Сырдария - Түркістан генерал-губернаторлықтарының қүрамына 
кірді. Бүрынғы ішкі Бөкей хандығының аумағы уақытша Торғай облыстық 
басқармасына бағынышты болып қалғанымен, ол үзаққа созылмай, 1872 
жылдан бастап Астрахань губерниясының қүрамына кірді. Ал Маңғыстау 
түбегінің аумағы 1870 ж. қазақтардың көтерілісіне байланысты Кавказ әскери 
округының билігіне өтті. Бүлай бөлшектеулер мен басқаруға өзгерістердің 
енуінің өзіндік себептері болды. Бүл туралы профессор Б. Сүлейменов:
74

"Патшалық 
үкіметтің 
ойынша, 
Қазақстан 
жерін 
түрлі 
генерал- 
губернаторлықтар мен әскери округтарға бөлшектеу, қазақ халқының үлттық 
бірлігінің қалыптасу жолына кедергі болып, қазақ халқын отарлық езгіде 
үстауды жеңілдетуі тиіс еді" - дейді.
1867-1868 жж. реформалардағы басты бағыттардың бірі Қазақстанда 
күшті әскери-бюрократиялық аппарат қүру болды. Ол аппарат әр түрлі 
жеңілдіктерге: анағүрлым жоғары еңбекақы, екі есе төлем, қызметтен 
босаған кездегі жоғарғы зейнетақыға қызығатын чиновниктерден қүралды. 
Зерттеуші ғалым К.А. Жиреншин өз еңбегінде: "Отаршылық 
әкімшілік 
аппараты қазақ даласының жағдайынан бейхабар, білімі таяз адамдардан, ең 
бастысы, өз қызметін өміріндегі өтпелі кезең деп санап, сол уақыт ішінде тез 
ауқаттанып алуды көздеген офицерлерден жасақталған болатын: Генерал- 
губернаторлықтардың басты басқару аппаратын генерал-губернатор, оның 
кеңсесі 
және 
тапсырма 
орындаушы 
чиновниктер 
қүрды. 
Г енерал- 
губернаторлар әскери және азаматтық билікті толығымен өз қолдарына 
жүмылдырды, сонымен қатар қазақ даласындағы әкімшілік қүрылысының 
принципі - жаңа отаршылық реформа бойынша билікті толығымен әскери 
ведомствоның қолына беру болды" - деп, патшалық үкіметтің қүйтырқы 
саясатының табиғатын айқын да ашық көрсетіп береді.
Бүл түстағы генерал-губернаторлардың билік шараларын іске асыратын 
басқару жүйесі мынадай үш бөлікке бөлінді: облыстық басқармалар, уездік 
басқармалар және жергілікті басқармалар. Облыстық әкімшіліктің басқарма 
басшылығында әскери және азаматтық билік ететін әскери-губернатор түрды. 
1868 ж. Ереженің 22-23-бабында дала облыстарының әскери-губернаторлары 
облыстардағы әскери қолбасшыларға теңестірілетіні көрсетілген және де 
олар өз облыстарының аумағындағы орналасқан казак әскерлерінің 
тағайындалған атамандары болып саналатын.
Облыстар 
өз 
кезегінде 
уездерге 
бөлінді. 
Уездік 
басқарманың 
басшылығына орыс чиновниктерінің ішінен облыстық әскери-губернатордың 
үсынысы 
бойынша 
генерал-губернатор 
бекітетін 
уезд 
бастығы 
тағайындалды. 1867-1868 жж. реформа ел мен жерді басқарудағы патшалық 
үкіметтің алғашқы буыны болып табылатын жергілікті басқармаға көңіл 
бөлді. Әрбір уезд болыстарға, ал болыстар ауылдарға бөлінді. Е.Г.Федоров 
"Қазақстан - патша үкіметінің отары" атты еңбегінде: "Патшалық қазақ 
түрғындарының орталықтарын әдейі бөлшектеді, барлық басқару жүйесін 
бөлшектеу арқылы қазақ халқының мәдени дамуын тежеп, халықты 
қараңғылықта үстауды көздеді", - деп көрсетеді.
Уездер территориялық белгі бойынша бір болысқа 1000-2000 киіз үй 
және бір ауылға 100-ден 200-ге киіз үй кіретіндей болып есептелген болыстар 
мен ауылдарға бөлінді. Болыстар шаруашылық жағынан біріккен ауылдардан 
түрды. 
1867 ж. Ереженің 85-бабына сәйкес болыстардың басында 
қазақтардан сайланған болыс басқарушылары, ал ауылдардың басында сол 
сияқты сайланатын старшиналар болды. Ережеде "болыстық және ауылдық
75

старшиналарды халық сайлайды" деп нақты көрсетілген. Бір қарағанда 
сайлау демократиялық негізде жолға қойылған болып көрінуі мүмкін, бірақ іс 
жүзінде патша үкіметі сайлауды өз мақсатына орай жүргізіп отырды. 
Сайланған болыс басқарушыларын - облыстық әскери губернаторы, ал 
ауылдық старшиналарды уезд бастығы бекітетін еді. Отаршылар әкімшілігі 
үсынылған кандидаттар көңілінен шықпаса бекітпей тастап, жаңа сайлау 
белгілеуі де мүмкін болатын. Болыс басқарушыларын сайлауға - уезд 
бастықтары, ал ауылдық старшиналарды сайлауға болыс басқарушылары 
міндетті түрде қатысатын.
Реформаларды жүзеге асыруда патша үкіметі саяси-экономикалық іс- 
шараларымен қатар өлкені мәдени және рухани жағынан да отарлауға басты 
назар аударған болатын. Халық ағарту ісі патшалықтың сыртқы саясатының 
үлкен де маңызды саласы болып табылатын.
1868 жылғы Ереженің 251-бабында діни істер Орынбор муфтиінің 
қарауынан алынып, азаматтық басқарманың қарамағына берілді. Молдалар 
сайланатын болды. Оларды бекіту түтқасы орыс әкімшілігінің қолына тиді. 
Бастауыш мектептерде 
мүсылман 
дінін уағыздаушылардың 
қызметі 
шектелді. Әкімшілік қазақ мектебіне сабақ беретін үстаздардан орыс тілін 
білуді талап етті.
1867-1868 жылдардағы әкімшілік реформалар қазақтардың жаңа 
көтерілісін 
туғызды. 
XIX 
ғасырдың 
60-шы 
жылдарының 
алғашқы 
жартысында Қазақстанда, әсіресе Кіші жүзде отаршылдыққа қарсы жаппай 
халық наразылықтары өріс алды. Көшпелі халықтың ашу-ызасын туғызған 
патша үкіметінің салық саясатының күшеюі болды. Оның үстіне қатардағы 
көшпенділер мен ауқатты отбасылар бірдей міндеткерлік атқарды. Сондай- 
ақ, жаңа әкімшілік бөліністер ғасырлар бойы пайдаланып келген көшпелі 
халықтың маусымдық жайылымдарды пайдалану үрдісіне нүқсан келтірді. 
Салықтар 
мен 
міндеткерліктердің 
күрт 
көбейтілуі 
мен 
әкімшілік- 
территориялық бөліністердің дүрыс жүргізілмеуі 1868 жылғы Орал мен 
Торғай облыстарында орын алған үлттық бас көтерулердің басталуына түрткі 
болды. 1869 жылдың наурызы мен маусым айының аралығында болыс, би, 
сүлтан және старшиндарға қарсы 41 рет шабуыл үйымдастырылады. Оған 3 
мыңға тарта жасақ қатысты. Торғай мен Орал облыстарында көтеріліс 
өртінің үлғаюына байланысты жергілікті үкімет орындарымен қатар орталық 
үкімет те көтерілісшілерді жазалауға отряд топтарын жөнелтті. Орал облысы 
аймағына подполковник Рукин, граф Комаровский отрядымен бірге, генерал- 
губернатор Веревкин басшылығындағы отряд аттандырылды. Көтеріліс 
үйымдаспаған, өзара келіспеушіліктер мен соғыс тактикасының нашар 
болуына орай басылып, жанышталды.
Осы түста Англия үкіметінің Иранға деген ықпалы арта түседі. Патша 
үкіметі ендігі кезекте Хиуа хандығына қарсы шаралар үйымдастырды. 
Маңғыстау аймағына Хиуа билеушілері адайлар қозғалысын қолдау үшін 4 
зеңбірегі бар 6 мыңдық жасақпен қимыл жасауды үйғарды. Бірақ шектес
76

аудандарда Хиуаның әскери қыр көрсетуі нақты нәтижелер бермеді, 
дегенмен аймақтағы жағдайды едәуір шиеленістірді.
Маңғыстау аймағы 3 айға жуық патша әскерінің қол астына қарады. 
Патша үкіметі көтерілісшілерді жаппай жазалайды. Осы түста генерал- 
губернатор 
Н.А. 
Крыжановский 
әскери 
министр 
Милютиннің 
"көтерілісшілерді жазалау" 
туралы нүсқауын жібереді. 
1870 жылы 
желтоқсанда көтеріліс жеңіліс тапқан соң, көтеріліс басшылары И. Тіленбаев, 
Д. Тәжиев, Е. Қүлов және олардың серіктері 3 мың шаңырақпен Хиуа 
хандығының шегіне өтіп кетеді.
Сөйтіп, бүқаралық сипатына қарамастан, көтерілістің негізгі қозғаушы 
күші - қазақ шаруалары өз қатарларын берік біріктіруге қол жеткізе алмай, 
Маңғыстау облысындағы халықтық-азаттық күрес жеңіліске үшырады. 
Көтеріліс аяусыз жанышталып, адайларға соғыс шығыны ретінде 90 мың қой 
салық салынды. Маңғыстау көтерілісі өз кезегінде патша үкіметінің отарлау 
саясатына қазақ халқының қарсылығының айқын көрінісі болды.
Жалпы XIX ғасырдың екінші жартысындағы реформалардың болмысы 
туралы, қорыта айтқанда, мынандай түйін жасауға болады. Патша үкіметі 
Қазақстанға енгізген 
әкімшілік реформалары негізінде 
оның 
саяси 
дербестігін толығымен жойып, қазақ жерінде империя 
қүрамындағы 
әкімшілік басқару жүйесін орнатты.
Негізгі әдебиет:
1. Абылхожин Ж.Б., Бурханов К.Н., Кадырбаев А.Ш., Султанов Т.И. 
Страна в сердце Евразии. Сюжеты по истории Казахстана. -Алматы, 1998.
2. Қазақстан тарихы / Көне заманнан бүгінге дейін. - 5 томдық. II том. 
Алматы, 1997.; III том. -Алматы, 2002.
3. История Казахстана: народы и культуры: учебное пособие/ Н.Э. 
Масанов, Ж.Б. Абылхожин, И.В. Ерофеева, А.Н. Алексеенко, Г.С. Баратова. - 
Алматы, 2001.
4. История Казахстана и Центральной Азии: учебное пособие / Н.Э. 
Масанов, Ж.Б. Абылхожин и др. -Алматы, 2001.
5. Кляшторный 
С.Г., 
Султанов 
Т.И. 
Казахстан: 
летопись трех 
тысячелетий. -Алма-Ата, 1992.
6. Мусин Ч. Қазақстан тарихы. -Алматы, 1997.
7. Маданов Х., Мусин Ч. ¥лы дала тарихы. -Алматы, 1994.
Қосымш а әдебиет:
1. Абдиров М.Ж. Завоевание Казахстана царской Россией. -Астана,2000
2. Бекмаханов Е.Б. Казахстан в 20-40 годы XIX в. -Алматы, 1992.
3. Басин В.Я. Русско-казахские отношения в ХУ1-ХУШ вв. -Алма- 
Ата,1974.
77

4. Зиманов С.З. Политический строй Казахстана конца ХУІІ в. и первой 
половины ХІХ в. Алма-Ата, 1960.
5. Зиманов С.З. Россия и Букеевское ханство. Алма-Ата, 1982.
6. Касымбаев Ж.К. Под надежную защиту России. Алма-Ата, 1986
7. Мәшімбаев С.М. Патшалық Ресейдің отарлық саясаты. Алматы, 1994.
8. Мырзахметов М. Қазақ қалай орыстандырылды? Алматы, 1993.
Б ақы лау сұрақтары:
1. Ресей империясының Қазақ өлкесіндегі жүргізген отарлау саясатының 
басты кезеңдерін атап көрсетіңіз.
2. XIX 
ғасырдың 1-ші жартысында әкімшілік түрғыдан басқаруда 
қандай өзгерістер енгізілді?
3. XIX ғасырдың 2-ші жартысында әкімшілік басқару жүйесіне қандай 
өзгерістер енгізілді?
10-дәріс. ҚАЗАҚСТАН ӘЛЕУМЕТТІК РЕВОЛЮЦИЯЛАР МЕН 
АЗАМАТТЫҚ ҚАРАМА-ҚАРСЫЛЫҚ КЕЗЕҢІНДЕ (1917-1920 ЖЖ.)
1.1917 жылғы Ақпан және Қазан төңкерістері.
2. Қазақстанда Кеңес өкіметінің орнауы.
3. Өлкедегі Азамат соғысы (1918-1920 жж.).
Дәрістің мақсаты: XIX-XX ғасырлардағы Ресей империясында орын 
алған дағдарыстың себебтері мен мәнін ашып қарастыру, оның Қазақстанға 
тигізген әсеріне және маңызына, өзіндік ерекшеліктеріне тоқталу.
Негізгі 
терминдер: 
империализм, 
монополия, 
конституциялық 
(шектелген) монархия, қос өкіметтілік, аграрлық саясат, революция 
(төңкеріс), Мемлекеттік Дума, көтерілістің қозғаушы күші, көтерілістің 
сипаты, үлт мәселесі, диктатура, саяси партия, меньшевиктер, большевиктер, 
Кеңес билігі, азамат соғысы, интеллигенция (зиялылар), федерация, 
автономия.
1. 
XX ғ. бас кезінде Ресей империясы азиялық Шығысты отарлауды 
жедел қарқынмен жүргізе бастады. Ресей патша өкіметінің отарлау саясаты 
Қазақстанды саяси және экономикалық езуге бағытталған еді.
1917 жылдың басына қарай Ресейде саяси және экономикалық жағдай 
шиеленісе түсті. 1-ші дүниежүзілік соғысының одан әрі жалғасуы, армияның 
майдандағы жеңілісі, еңбекшілердің жағдайының нашарлауы - осының бәрі 
елде революциялық дағдарыстың тууын тездетті. Майданда солдаттардың 
және жекелеген әскери бөлімшелердің көтерілісі басталды. Сонымен бірге 
1917 жылдың ақпан айында Петроградта бірнеше ондаған мың жүмысшысы 
бар 60 кәсіпорынның жүмысшылары ереуілге шықты.
78

1917 жылдың 27 ақпанында қарулы 
Петроградта буржуазиялық- 
демократиялық революция, жүмысшылары мен революциялық пиғылдағы 
солдаттар патша өкіметін қүлатты. Ақпан төңкерісінің бір ерекшелігі -
Қосөкіметтің қүрылуы: жүмысшылар және солдаттар депутаттарының 
Кеңестері мен Уақытша үкімет. Уақытша өкіметтің басында (буржуазияның) 
Керенскийй түрды. Жүмысшылар мен шаруалардың басында В.И.Ленин 
түрды. Монархия қүлады.
Уақытша өкімет мақсаты:
-реформа жасау арқылы капитализмді дамыту;
-халықтардың үлттық мемлекеттік қүрылымын қүруға рүқсат бермеу;
-бірінші дүниежүзілік соғысқа одақтастармен бірге аяғына дейін 
қатынасу;
-патша өкіметінің шеше алмаған мәселелерін шешу.
кеңестер яғни жүмысшы, солдат депутаттарының кеңесі;
- соғысушы елдердің үкәметі мен халңына демократиялық бейбітшілік 
бітім үсыну;
- соғысты тоқтату;
- жерге жеке меншікті жойып, шаруаларға беру;
- зауыт, фабрикаларды жүмысшыларға беру;
- үлттардың өзін өзі билеу қүқықтарын беру.
Петроградтағы көтерілістің женісі бүкіл елде, соның ішінде Қазақстанда 
да қолдау тапты. Патша өкіметі қүлатылғаннан кейін үлттық демократияшыл 
зиялылар үлттың азаттығы идеясын қалың еңбекшілер арасына таратып, 
халқының сана-сезімін оятушы, отаршылдыққа қарсы күреске дем беруші 
болды.
1917 
жылдың науырыз-сәуірінде Семейде, Петропавлда, Көкшетауда, 
Ақмолада, Павлодарда, Оралда, Өскеменде, Атбасарда, Түркістандажәне т.б. 
көпшілігінде Кеңестер қүрылды. Кеңестермен қатар Түркістан Комитеті 
жүмыс істеді, оның қүрамына Ә.Бөкейханов, М.Тынышпаев енді. Сонымен, 
бүкіл елдегідей Қазақстанда да Қосөкімет пайда болды.
Буржуазиялық-демократиялық 
Ақпан 
төңкерісі 
патша 
өкіметін 
қүлатқанымен әлеуметтік және үлттық езгіні жою, соғыстан шығу 
мәселелерін шешпеді. Сөйтіп, буржуазиялық Уақытша үкімет патша 
өкіметінің аграрлық және үлттық саясатын жалғастыра берді. Түтас алғанда 
бүкіл елде буржуазиялық-демократиялық Ақпан төңкерісінің 
жаңа 
социалистік төңкерісіне үласуы үшін алғы шарттар толысып келе жатты. 
Ресейде болып жатқан окиғалар Қазақстанда да қанат жайды.1917 жылғы 
сәуір айында Түркістан өлкесін басқару үшін Түркістан комитеті қүрылды. 
Бүл комитеттің қүрамына казақтардан Мүхамеджан Тынышбаев, Әлихан 
Бөкейханов кірді. Әлихан Бөкейханов сонымен бірге Торғай облысының 
комиссары болды. Уақытша үкімет органдарымен қатар Қазақстанда екінші 
үкімет - жүмысшы, солдат депутаттардың Кеңестері өмір сүрді.
79

Сөйтіп, 
Қазакстандағы 
губернаторлардың, 
уезд 
бастықтарының, 
болыстардың үкімет билігі барлық жерде жойылды.
Қазақстанның облыстары мен уездеріндегі уақытша үкіметтің сенімді 
тірегі Сібір, Орынбор, Орал және Жетісу Казак әскерлерінен 
қүралған 
"Қазақ комитеттері" еді. Қазак халқының көпшілігі патша қүлатылғаннан 
кейін үлттык езгі де қүриды, уакытша үкімет Ресей халықтарының теңдігі 
мен туысқандығын қамтамасыз етеді деп сенді.
Қазақстандағы қос үкіметтің орталық аудандарға қарағанда әлеуметтіқ- 
экономикалық жағдайына байланысты, аймақтық отар ретіндегі саяси 
жағдайына байланысты және көп үлттығына байланысты өзгешелігтері 
болды.
1917 
жылғы көктем және жазғы айларда қазақ енбекшілерінің үйымдары 
қүрылды. «Қара жүмысшылар одағы» Верный каласында, "Жүмысшылар 
одағы" 
Жаркентте, 
«Мүсылман еңбекшілерінің одағы"» 
Түркістанда 
қүрылды.
Сонымен бірге қазақтың дсмократиялық интеллигенциясын - біріктірген 
"Жас қазақ" үйымы Ақмолада, "Талап" Кызылжарда, Түрар Рыскүлов 
басқарған "Қазак жастарының революциялық Одағы" Меркеде күрылды.
Елдегі революциялық қозғалыстың өсуіне байланысты бүл үйымдардың 
кейбіреулері большевиктер жағына шықса, кейбіреулері "Алаш" партия- 
сының қолдады.
Ақпан революциясы үлт мәселесін шешкен жоқ. Қазақстанды отар деп 
білген буржуазиялық уақытша үкімет қазақ халқына ешқандай право берген 
жоқ. Мектептерде окыту ісі және мекемелерде кеңсе ісі бүрынғыша тек орыс 
тілінде ғана жүргізілді.. Уакытша үкімет бүрынғы патша үкіметінің жер 
жөніндегі саясатын жүргізіп отырды.
Өнеркәсіпті бүрынғыша шетел капиталистері мен орыс капиталистері 
билеп төстеумен болды.
Қазақстанда қүрылған 
жүмысшы 
солдат 
депутаттары 
кеңесінің 
жүмысына келетін болсақ олар жергілікті халықтың мүң-мүқтажын ескермей 
Қазақстанда революциялык үрандармен ойларына келгендерін істеді. 
Алғашқы кезде қүрылған Ксңестер тек орыстардан түрды. Аудандардағы 
билікті қолына алған жүмысшылар мен солдаттар ауылдарға кетіп, үйлерді 
тінтіп, "революция мен оның қүрбандарының" пайдасына деп халықтан 
көптеген салық алып, жаксы ат, кымбат кілем, алтын-күміс сияқты заттарды 
тартып алып кетіп отырған.
Алғашқы кезде қүрылған қазақ партияларымен, жүмысшы-солдат 
депутаттары Кенесіне жакындаудан тартынғандықтарының басты себебі осы 
еді.Міне осындай қиын-қыстау кезеңде халқымыздың көзі ашық азаматтары 
елді осы қиындықтан алып шығу үшін әрекет жасады.
"Шора Исламия", "Ғүлама қоғамы", "Алаш" партиясы, "Үш жүз" саяси 
партиясы осы кезендерде пайда болған еді.
80

Осы үйымдар мен партиялардың ішіндсгі халқымыздың тарихында 
елеулі орын алатын "Алаш" партиясы. 1917 жылы 21-26 шілде аралығында 
Орынбор каласында бірінші бүкіл қазақ съезі болды. Съездегі ең бірінші 
мәселе - мемлекеттік басқару туралы мәселе болды. «Ресейде демо- 
кратиялык, федерациялык, парламенттік республика болуы керек. Қазақ 
облыстары 
автономия 
алуы 
тиіс» 
деген 
шешім 
қабыданды.Алаш 
партиясының басшы органдары сайланды. Оның қүрамында Ә.Бөкейханов,
А.Байтүрсынов, 
М.Дулатов, 
М.Тынышпаев, 
Х.Досмүхамедов,Жанша 
Досмүхамедов, Халел Ғаббасов және т.б. болды. Бүл партия сол жылы 
Орынборда 5-13 желтоқсанда екінші сьезінде қазақтың автономиясы -
Алашорда үкіметі-¥лт Кеңесі қүрылды.Алаш партиясының бағдарламасы 
бекітілді.
Съезде Халел Ғаббасов автономия туралы баяндама жасады. Съезд 
баяндаманы талқылап мынадай қаулы қабылдады:
1. Қазақ автономиясы қүрылсын.
2. Қазақ автономиясы «Алаш» деп аталатын болсын.
3. 
Алаш автономиясынын жері, суы, астындағы кені Аташ мүлкі 
болсын.
4. Алаш облыстарын қазіргі бүлікшіліктен қорғау мақсатымен Халық 
кеңесі қүрылсын, оның аты «Алашорда» болсын.
Съездің шешімімен Алашорда үкіметінің төрағасы болып Бөкейханов 
сайланды.
Съездің үйғарымымен сайланған Алашорда үкіметінің министрлері 
мыналар: төраға орынбасары Халел Ғаббасүлы, ішкі істер министрі 
Мүхамеджан Тынышбайүлы, әділет министрі Ахмет Бірімжанүлы, оқу 
министрі Ахмет Байтүрсынүлы, үлттык қорғаныс министрі Әлімхан 
Ермекүлы.
"Алаш" партиясының бағдарламасы 1917 жылы 21 карашада "Қазақ" 
газетінде жарияланды. Бағдарлама 10 тармаққа бөлінген.
Онда мынадай басты мәселелер қаралған:
1. Ресей демократиялык-федеративтік-парламенттік республика болуы 
керек, Қазақ автономиясы баска халықтарыен қатар Ресей федерациясына 
кіреді.
2. Ресей федерациясында тендік және адамның мүддссіне қол 
сүғылмауы, сөз бостандығы қамтамасыз етіледі.
3.Жүмысшы зандары жүмысшының мүддесіне сай болуы тиіс.
4.Сайлау правосы тегіне, дініне, жынысына қарамай, баршаға бірдей 
берілуі керек.
5. Дін мемлекеттен бөлінуі тиіс.
6. Сот алдымен айыптау, тергеу жүмыстарын жүргізбей түрып ешкімді 
түтқындай алмайды.
7.Халыққа білім тегін беріледі. Бастауыш мектепте сабақ ана тілінде 
жүргізілуі тиіс.
81

8.Жер мәселесі.
9.Халықтың табысына қарай салық салу.
10.Елді қорғау, әскер және халықтық милиция қүру керек. Жаңа 
қүрылған үкімет он бес адамнан түрды. Үкіметтің негізгі мақсаты үлттық 
бірлікті жандандыру саясаты болды.
"Алаш" партиясымен бірге қүрылып, халыкты азаттық үшін күреске 
шақырған коғамдық үйымдардың бірі "Үш жүз" социалистік партиясы еді.
"Үш жүз" партиясы алғашқы қүрылтай кезден бастап-ақ большевиктер 
жағына шығып, алаштықтарға қарсы болды. Бүл партиянын қатарында 
жүмысшылар мен жатақтар көп еді. «Үш жүз» партиясы большевиктер 
жағында 
болғанымен 
олардын 
бағдарламаларының 
кейбір 
түстары 
большевиктерден 
бөлек 
болды. 
Олар 
пролетариат 
диктатурасын 
мойындамады. Комунистер партиясының қоғамдағы басшылық ролін 
мойындамады. Мемлекет басқару ісіне дінді араластыру керек деді.
1917 
жылғы 25 қазанда қарулы көтеріліс басталып Уақытша 
буржуазиялық үкімет қүлатылды. Смольныйда Кеңестердің Бүкілресейлік II 
съезі ашылды, ол В.И. Ленин жазған «Жүмысшыларға, солдаттар мен 
шаруаларға» үндеуін қабылдады. Онда барлық өкімет билігінің орталықтан 
жергілікті 
жерге 
дейін 
жүмысшылар, 
солдаттар 
мен 
шаруалар 
депутаттарының Кеңестеріне көшкені жария етілді. Съезд Бітім туралы 
декретті және Жер туралы декретті бекітті, жүмысшылар мен шаруалардың 
түңғыш үкіметі - Халық Комиссарлары Кеңесін қүрып, оның төрағалығына
В.И. Ленин сайланды.
1917 
жылы 20 қарашада Кеңес өкіметінің «Ресей мен Шығыстың 
еңбекші мүсылмандарына» үндеуі жарияланды. Онда былай деп атап 
көрсетілген: «Бүдан былай сіздердің нанымдарыңыз бен әдет-ғүрыптарыңыз, 
сіздердің үлттық және мәдени мекемелеріңіз ерікті және дербес қүқықты деп 
жарияланды».
Кеңес өкіметінің орнауы Қазақстанның облыстарында біркелкі болмады, 
ол таптық күштердің арақатынастарына, Орал мен Сібірге, темір жолға 
жақын-қашықтығына, 
жергілікті 
жүмысшылардың 
топтасқандығына 
байланысты болды.
Қазақстанда Кеңес өкіметінің орнауы 1917 жылғы қазанның аяғынан
1918 жылдың наурызына дейін созылды. Өлкеде үкімет билігі екі жолмен 
жүрді бейбіт және қарулы. Түркістан өлкесінің орталығы болған Ташкентте 
28 қазанда қарулы көтеріліс нәтижесінде 1 қарашада Кеңестер өкіметі 
орнады. 30 қазанда Перовск, 
6 қарашада Әулиеата, Шымкент Кеңестері 
өкімет билігін өздерінің қолына алды. Бүдан кейін Кеңес өкіметі Сырдария 
облысының барлық қалалары мен жүмысшы ауылдарда бейбіт жолымен 
орнады. Орталықта Кеңес үкіметінің орнауына байланысты жер-жерлерде, 
шет аймақтарда да Кеңес үкіметі орнай бастады.
Қазақстанда Кеңес үкіметін орнату 1917 жылдың қазан айынан 1918 
жылдың наурыз айына дсйін жүргізілді. Сонымен қатар Қазақстанда Кеңес
82

үкіметі билігінің орнауының өзіндік ерекшеліктері және қиындықтары 
болды, Қазақстанда жүмысшы үйымдары аз болды. Патша үкіметі түсында 
колайлы жерлерге орналасып, байып алған орыс шаруалары жерден 
айырылып қаламыз деп қауіптенді. Сондай-ақ, Қазақстанда большевиктік 
топтар аз болды.
Қазақ ауылдары бүл төңкерістің мәнін жете түсінген жоқ. Төңкерістің 
себептері, максаты тағы баска жақтары күңгірт болды.
Түркістан және Алаш автономиялары Қазақстаннын ішкі өмірінде 
революцияға дайындық пісіп жетілмеген еді. Қазақ халқына революциядан 
гөрі отарлык езгігі карсы күрес маңыздырақ еді. Сонымен бірге қазақ 
халқынын көпшілік бөлігі қолдаған «Алаш» партиясы Кеңес үкіметін 
мойындамады. Оған қарсы шықты.
Осындай 
елдегі 
аласапыран кезде кейбір халықтар 
автономия 
жариялады. Мәселен, Башқүрт, Татар автономиялары қүрылды.
1917 
жылы 
26-28 
қараша 
аралығында 
Қоқан 
қаласында 
Түркістандықтардың төтенше съезі болған еді. Бүл съездің шешімімен 
Түркістан автономиясы (Қоқан автономиясы) деп аталған үлтгық өкімет 
қүрған болатын. Автономияның төрағасы Мүхамеджан Тынышпайүлы 
болды. Үкіметтің төрағасы Тынышбайүлы орнынан кеткен соң, оның орнына 
Мүстафа Шоқайүлы сайланды.
Бүл үкімет Түркістаннын үлттық тәуелсіздігі мен түтастығы жолында 
күреске шығып, небары екі ай ғана өмір сүрді.
1918 жылы ақпан айында Қызыл армия Түркістан автономиясына қарсы 
соғыс ашып, оны қарудың күшімен басып тастады. Бүл автономияның басты 
мақсаты Орта Азиядағы түркі халықтарын біріктіріп, өз алдына тәуелсіз 
автономия алу еді.
Қазақстанда Кеңес өкіметі әр түрлі жолдармен орнады. Сырдария, 
Ақмола облыстарының және Бөкей ордасының көптеген аудандарында 
большсвиктер бастаған күштер көп болғандықтан бүл жерлерде Кеңес 
өкіметі бейбіт жолмен орнады.
Уақытша үкіметтің жақтастары едәуір күшке ие болған Торғай, Орал, 
Семей және Жетісу облыстарында қарудың күшімен орнады.
Кеңес өкіметі алғаш рет Сырдария облысында орнады. 30 қазанда 
Ташкентте, 6 қараша Перовскіде билік Кеңестер қолына көшті.
Қазақстанда Кеңес екіметін орнату ісіне Жетісу аймағында Бокин, 
Рысқүлов, Масанчи, Розыбакиев, Ораз Жандосов, Виноградов, Емелевтер- 
белсене қатынасты.
Торғай облысында Жангелдин, Амангелді Иманов, Орталык Қазақстанда 
Сәкен Ссйфуллин, Нығмет Нүрмаков, Әлібек Майкөтов, Батыс Қазақстанда 
Сейітқали Меңдешев, Әбдірахман Әйтиев, Сақыпкерей Арғыншиевтер 
белсене катынасты
Ал 1917 ж. желтоқсанда Орынборда «Жалпықырғыз (Жалпықазақ) 
съезі» аталған «Алаш» партиясының съезі өтті, ол Қазақ автономиясы -
83

Алашорда үкіметінің қүрылғанын жариялады. Революцияның осы бір тарихи 
қиын кезінде билеуші партияға айналған большевиктер Алашордамен тіл 
табысуға болады деп санамайды. «Алаш» партиясы өкімет билігі жолындағы 
күресте большевиктерге елеулі оппозиция болды.
1917 жылғы 27 желтоқсанда Ақмолада өткен еңбекшілердің бүқаралық 
жиналысы биліктің Кеңестерге көшкені туралы шешім қабылдады.
Қазақстанның қалған аймақтарында, атап айтқанда, Орал, Торғай, 
Жетісу және Семей облыстарында оқиғалар басқаша болды. Бүларда, әсіресе 
орыс казак станицаларында көптеген әскери күштері болды. Сонымен бірге, 
Жетісу (Аненнков) мен Оралда (Дутов) казак әскерлерінің атамандары 
өздерінің билігін орнатып, «әскери үкімет» қүрғаны туралы хабарлады. Бірақ 
олардың билігі көп уақытқа созылмады. 1918 жылы 18 қантарда Орынбор 
атаман Дутовтың әскерлерінен азат етілді.
Қазақстанның солтүстік және солтүстік-шығыс аймақтарында орталығы 
Омбыда 
болған 
Далалық 
өлке 
қүрамындағы 
Ақмола 
мен 
Семей 
облыстарында Кеңес өкіметін орнату үшін күрес табандылықпен жүрді. 1917 
жылғы 22 қарашада Петропавлда, 27 желтоқсанда Ақмола мен Көкшетауда,
1918 жылғы қаңтарда Атбасарда Кеңес өкіметі орнады. 1918 жылғы 18 
қаңтарда Өскеменде, 19 қаңтарда Павлодарда, 19 ақпанда Риддерде билік 
жүмысшылар мен солдаттар Кеңестерінің қолына көшті. 1918 жылы 
наурыздың 2-сінен 3-іне қараған түні Верныйда Кеңес өкіметі орнады. 1918 
жылы наурыздың ішінде Кеңес өкіметінің билігі Жетісудың барлық жеріне 
тарады.
3. 
Қеңес өкіметі 1917 жылдың аяғы - 1918 жылдың басында елдің түрлі 
аудандарындағы, оның ішінде Қазақстандағы контрреволюциялық бүліктерді 
басып тастауға тырысады, бірақ, олар біржолата талқандалған жоқ.
1918 жылы маусымда атаман Дутов Орынборды, одан бүрын ол 
наурызда Оралды, кейін облыстың көп жерін өзіне қаратқан болатын.
Ал 
атаман 
Колчактың 
Жетісуды 
басып 
алу 
қауіпі 
төнді. 
Ақгвардияшылар 1918 жылы 11 маусымда Семейде Кеңес өкіметін қүлатты. 
Осы жерден бастап олар Солтүстік Жетісуға басып кірді, орыс-казак 
станицаларында бүліктер басталды. Жетісу облыстық атқару комитетінің 
шешімі бойынша кеңестік қарулы күштер біріктіріліп, 
Жетісу майданы 
әскерлерінің штабы қүрылды. Атаман Анненковтың дивизиясына қарсы үрыс 
жүргізілді. Жетісудың Черкасск, Андреевка, Константиновка және басқа 
бірқатар селоларда олардың түрғындарының ақгвардияшылармен ерлікпен 
шайқасы тарихта «Черкасск қорғанысы» аталды.
Сонымен, 
1918 
жылдың 
жазында 
Қазақстанның 
көп 
жерін 
ақгвардияшылар басып алды. Осыған байланысты бірнеше майдандар 
қүрылады - Ақтөбе, Жетісу, Орал. Ақгвардиялық «Сібір үкіметін» ресми 
таныған Алашорда үкіметі Дутовпен бірігіп Кеңес өкіметіне қарсы шықты. 
Кеңес өкіметі Сырдария облысында, Жетісу облысының көп жерінде және 
Торғай облысының оңтүстік аудандарында ғана сақталып қалды.
84

Кеңестер мен әскери комиссариаттар Қызыл Армия бөлімшелерін 
жасақтау жүмысына кірісті. Бүл салада көптеген қиындықтарды жеңуге тура 
келді: қару-жарақ, оқ-дәрі, әскери жабдықтар жетіспеді.
1918 жылдың аяғында және 1919 жылдың басында Ә.Жангелдин мен
А. Имановтың басшылығымен Торғайда екі, Ырғызда бір эскадрон 
жасақталады. 1918 жылдың орта шеніне қарай барлық материалдық 
ресурстарды жүмылдыру және оларды үнемдеп жарату қажеттігі туды. 
Қалыптасқан жағдайда экономикада бірқатар төтенше шаралар жүзеге 
асырылып, олар тарихта «әскери коммунизм» саясаты атанды.
Кеңес өкіметіннің тағдыры Шығыс майданында шешіліп жатты, өйткені 
ақгвардияшылар нақ осы жақтан шешуші соққы беруді ойластырған болатын. 
Осында, Ақтөбе майданында 5-ші Кеңес армиясы жасақталды. Әскерлердің 
қолбасшысы С.С.Каменев болды. Орынбор бағытында қимыл жасаған 1- 
армияны М. Тухачевский, Орал бағытындағы 4-армияны М.В. Фрунзе 
басқарды.
1918 
жылдың қазанында ақгвардияшылар Ақтөбеге шабуыл жасады, 
алайда олардың операциялары түгелдей сәтсіздікке үшырады. 1919 жылдың 
жазында Колчактың ақгвардияшылар армиясының басты күштерінің жеңілуі, 
Сібірді, солтүстік және солтүстік-шығыс Қазақстанды азат ету үшін қажетті 
жағдайлар жасады. Бірақ Колчактың қарулы күштері толық талқандалмаған 
болатын. Кеңес әскерлері тек мүқият әзірленгеннен кейін 30 қазанда 
Петропавлды, 4 қарашада Есілді, ал 14 қарашада - Омбыны, 29 қарашада -
Павлодарды азат етті де Семейге қарай аттанды. 1 желтоқсанда Семейде 
Кеңес өкіметі қалпына келтірілді. Колчақтың ақгвардияшылар армиясының 
басты күштерінің талқандалуы Солтүстік Жетісу майданының жойылуын 
тездетті.
Негізгі әдебиет:
1. Абылхожин Ж.Б., Бурханов К.Н., Кадырбаев А.Ш., Султанов Т.И. 
Страна в сердце Евразии. Сюжеты по истории Казахстана. -Алматы, 1998.
2. Қазақстан тарихы / Көне заманнан бүгінге дейін. - 5 томдық. II том.- 
Алматы, 1997.; III том. -Алматы, 2002.
3. История Казахстана: народы и культуры: учебное пособие/ Н.Э. 
Масанов, Ж.Б. Абылхожин, И.В. Ерофеева, А.Н. Алексеенко, Г.С. Баратова. - 
Алматы, 2001.
4. История Казахстана и Центральной Азии: учебное пособие / Н.Э. 
Масанов, Ж.Б. Абылхожин и др. -Алматы, 2001.
5. Кляшторный 
С.Г., 
Султанов 
Т.И. 
Казахстан: 
летопись трех 
тысячелетий. -Алма-Ата, 1992.
6. Мусин Ч. Қазақстан тарихы. -Алматы, 1997.
7. Маданов Х., Мусин Ч. ¥лы дала тарихы. -Алматы, 1994.
85

Қосымш а әдебиет:
1. Асылбеков М.К.Железнодорожники Казахстана в первой русской 
революции. -Алма-Ата, 1965.
2. Елеуов Т. Қазақ ауылында Совет өкіметінің орнауы және нығаюы. - 
Алматы, 1997.
3. Иманбаева С.С. Міржақып Дулатов - Алаштың жарық жүлдызы.- 
Алматы, 2001.
4. Иностранная военная интервенция и гражданская война в Средней 
Азии и Казахстане. Сб. док. Т.1. -Алма-Ата, 1963. Т.2. М., 1964.
5. Маликов Ф. Февральская буржуазно-демократическая революция в 
Казахстане. -Алма-Ата, 1972.
6. Мүстафа Шоқай. Түркістанның қилы тағдыры. -Алматы, 1992.
7. Нурпеисов К.Н. Становление Советов в Казахстане. -Алма-Ата, 1987.
8. Покровский С.И. Разгром иностранных военных 
интервентов и 
внутренней контрреволюции в Казахстане (1918-1920 гг.). -Алма-Ата, 1957.
9. Сапаргалиев Г. Карательная политика царизма в Казахстане (1905­
1917 гг.).- Алма-Ата, 1966.
Б ақы лау сұрақтары:
1.Қазақстан қалалары және оның өлкенің шаруашылық және саяси 
өміріндегі рөлі қандай ?
2. Қазақ жеріндегі және орыс зиялылары жайлы не білесіз?
3.1916 жылғы көтерілісіне қазақ зиялыларының ықпалы қандай?
4. «Алаш Орда» партиясының бағдарламасын сипаттаңыз.
5. «Алаш Орда», «Үш Жүз» партияларының бағдарламалық айырма- 
шылығы.
11-дәріс. 1920-1930 ЖЫЛДАРДАҒЫ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК-
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӨЗГЕРІСТЕР
1. 1920 жылғы Қазақ АССР-ң қүрылуы.
2. Қазақстан жаңа экономикалық саясат жылдарында (ЖЭС).
3. Қазақстандағы үжымдастыру және индустрияландыру саясатының 
тағылымы.
Негізгі терминдер: 
жер-су реформасы, ЖЭС (жаңа экономикалық 
саясат), азық-түлік салығы, азық-түлік салғырты, тоталитаризм, әкімшіл- 
әміршіл жүйе, бір 
партиялық жүйе, жеке басқа табыну, үжымдастыру, 
индустрияландыру, жоспарлы экономика, стаханов қозғалысы, бес жылдық..
Дәрістің мақсаты: әміршіл-әкімшіл басқару жүйесінің қалыптасу 
кезеңіндегі Қазақстанның мемлекеттік қүрылымында орын алған әлеуметтік-
86

экономикалық 
өзгерістерді 
талдау, 
сондай-ақ 
студенттерді 
саяси 
өзгерістердің саяси мәнін ашып сараптауға және тарихи тағылым алуға 
үйрету.
1. 
1918 жылы 30 сәуірде Орта Азияда алғашқы Кеңестік мемлекет -
Түркістан АКСР қүрылып, ол РКФСР қүрамына енді. 1919 ж. 10 шілдеде 
РКФСР Халық Комиссарлары Кеңесінің жарылығы бойынша Қазақ өлкесін 
басқару жөніндегі Революцияылқ Комитет (Ревком) қүрылды.
Оның бірінші қүрамына: С. Пестковский (төраға), А. Байтүрсынов, В. 
Лукашев, Ә. Жангелдин, М, Түнғаншин, С. Мендешев, Б. Қаратаев кіреді. 
Әртүрлі уақытта Кирревкомның мүшесі болып, Ә. Әйтиев, С. Арғыншиев, А. 
Авдеев, Ғ. Әлібеков еңбек етті.
Азамат 
соғысының 
қиын 
да 
күрделі 
жағдайы 
Кирревкомның 
(Казревкомның) 
төтенше 
жағдайда 
жүмыс 
істеуін 
талап 
етеді. 
Кирревкомның (Казревкомның) басқа бір аса маңызды міндеті - қазақ 
халқының байырғы жерін бір қолға жинау яғни болашақ қазақ Кеңес 
мемлекетінің, территорялық түтастығын қамтамасыз ету болып табылады. 
Сонымен бірге Кирревком әрекет-қимылда жүрген Қызыл армияны азық- 
түлікпен жабдықтау, «әскери коммунизм» саясатының басты мәселесін шешу 
ісімен айналысты. Кирревком 1919 ж. шілдесінен 1920 ж. қазанын қосқанда 
15 ай бойы жүмыс істейді. Өзі пайда болған күннен бастап, Кирревком қазақ 
халқынын кеңестік автономиясын жария ету жөніндегі көп әзірлік 
жүмыстарын жүзеге асырды.
1920 ж. 17 тамызында РКФСР Халық Комиссарлары Кеңесі Қырғыз 
(Қазақ) Республикасы жөніндегі Декреттің жобасын қарап қолдады.
1920 ж. 26 тамызында РКФСР Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитеті 
мен Халық Комиссарлары Кеңесі М.И. Калинин мен В.И. Ленин қол қойған, 
РКФСР қүрамында, астанасы Орынбор қаласында болатын «Қырғыз (Қазақ) 
Кеңестік Автономиялық Социалистік республикасын қүру туралы» Декрет 
қабылдады. (1920-24)
1920 
ж. 4 қазанда Орынборда Қазақстан Кеңестерінің 1-ші съезі ашылды. 
Съезд Жоғарғы өкімет органдарын - республиканың Орталық Атқару 
Комитетін (төрағасы С.Мендешев) және үкіметін - Халық Комиссарлары 
Кеңесін (төрағасы В. Радус-Зенькович) сайлады.
Съезд 
қабылдаған 
«Қырғыз 
(Қазақ) 
еңбекшілері 
қүқықтарының 
Декларациясы» аса маңызды тарихи заңы болды. Сонымен қатар съезд жер 
мәселесі жөніндегі, экономикалық қүрылыс, әкімшілік мәселесі, халыққа 
білім беру, денсаулық сақтау және басқа мәселелер жөнінде заңдар 
қабылдады.
1920 
жылы республика әкімшілік-аумақтық жағынан Орал, Торғай, 
Орынбор облыстарына, Бөкей, Ақмола, Семей губернияларына және Адай 
аумағына бөлінді. Ал Жетісу мен Сырдария облыстары Түркістан АКСР 
қүрамында болып келді. 1920 жылдың аяғында республикада 4,7 млн. адам 
болды.
87

1924 
жылы 
Орта 
Азияның 
үлттық-мемлекеттік 
межеленуінің 
нәтижесінде Сырдария мен Жетісу облыстары Қазақ АКСР қүрамына енді. 
Осының нәтижесінде республика аумағы 2,7 млн. шаршы км. болды, ал 
халқы саны 5230 мыңға жетті.
1925 жылы 6 сәуірде БОАК Орынбор губерниясының Қазақ АКСР 
қүрамынн бөлінуі жөнінде қаулы қабылдады. Сол жылы Қазақ АКСР 
астанасын 
Ақмешіт 
(Қызылорда) 
қаласына 
көшіру 
туралы 
шешім 
қабылданды. (1925-29ж).
1925ж. 15-19 сәуірде республиканың жаңа астанасында Қазақстан 
кеңестерінің V сьезі өтті. Оған түңғыш рет Қазақстанның барлық 
аудандарының халық өкілдері қатысты. Сьезд халықтың тарихи дүрыс атын 
қалпына келтірді. Жаңа астананың аты өзгертіліп, Ақмешіт қаласы 
Қызылорда деп аталды.
2. 
1920 жж. Кеңес елінің ішкі жағдайы өте ауыр еді. Бірінші 
дүниежүзілік және азамат соғыстарының салдарынан халық шаруашылығы 
қүлдырады: өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы және көлік терең күйзіліске 
үшырады, халық күнделікті түтынатын тауарлар мен азық-түліктің 
тапшылығына душар болды.
Жалпы елді жайлаған жоқшылық Қазақстанға да тән еді, 1920 жылы ірі 
өнеркәсіптің жалпы өнімі 1913 жылға қарағанда екі есе қысқарды, өңдірістік 
жабдықтар, мүнай өндірі - 4 есе азайды. Көптеген шахталар, рудниктер, 
электростанциялар жүмыс істемей тоқтап түрды, көліктегі, әсіресе темір 
жолдағы жағдай өте қатерлі болды. Ауыл шаруашылығы да қүлдырады, егіс 
көлемі 3 есеге жуық, мал басы 29, 9 млн. 16,3 млн. дейін кеміді. Ауыл 
шаруашылығында болған апаттың аяғы аса сүмдық аштыққа апарып соғады. 
Сол жылдары, республикада 2,3 млн. адам ашыққан.
Осыған байланысты партия өзінің РКПб X съезінде (1921 ж. 8-16 
науырызда) елде қалыптасқан өткір жағдайға жан-жақты терең талдау жасап, 
осы бір шешімге келеді. Ол азық-түлік салғыртын азық-түлік салықпен 
ауыстыру, 
«әскери коммунизм» 
саясатынан 
адамдардың ынталығын 
арттыратын шаруашылық есепке негізделген «жаңа экономикалық саясатқа» 
көшу еді.
Қазақстанда ЖЭС-қа көшу 1921 жылғы науырыз-сәуір айларында 
жүргізіліп, оның барысында жерді жалға алуға және беруге, жалдамалы 
еңбекті пайдалануға рүқсат етілді, ауыл деревняларда азық түлік салығын 
енгізу,сауда бостандығына жол беру, ірі кәсіпорындарды мемлекет қарауына 
қалдырып, орташа және үсақ кәсіпорындарды жеке адамдарға немесе 
кооперативтерге жалға беру,экономикада уақытша капиталистік элемент- 
тердің дамуын қамтамасыз ету. Ауыл шаруашылық, несие, түтыну 
кооперативтерін дамыту шаралары қолдау тауып отырды. Қазақ АКСР ОАК 
қабылданған қауылда азық-түлік салығының көлемі салғыртқа қарағанда екі 
есеге жуық аз болды. Алайда Қазақстандағы түтас алғанда егіс көлемі 
үлғаймады, шаруаларда түқым, қүрал-сайман, күш-көлік жетіспеді.
88

1921 
жылғы 2 ақпанда Қазақ АКСР ОАК кезінде патша өкіметі 
қазақтардаң тартып алынған жерлерді қазақ енбекшілеріне қайтарып беру 
туралы декрет қабылдады. Патша өкіметі казак әскерлері меншігіне деп 
алған (Орал өзенінің сол жағалауы мен Ертіс бойындағы «он шақырымдық» 
алқап) егістік пен шабындықтарды қазақ еңбекшілеріне қайтарып беру 
туралы сол жылы 19 сәуірде жаңа декрет қабылданды.
Осымен бір мезгілде Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанда жер-су 
реформасы жүргізілді. 1921 жылы қазақ, қырғыз, үйғыр еңбекшілеріне 1916 
жылы патша өкіметінің тартып алынған 460 мың дес. астам жер қайтарылып 
берілді.
1921 
жылы 20-31 қаңтарда Әулиеатада өткен Түркістан қазақ және 
қырғыз кедейлерінің съезі еңбекшілерді жер-су реформасын жүргізуге 
белсене қатысуға шақырды және «Қосшы» одағын үйымдастыру жөнінде 
шешім қабылдады.
Жаңа 
экономикалық 
саясаттың 
жүргізілуіне 
тосқауыл 
болған 
қиындықтар,
1 . Темір жол жүйесінің дамымағандығы.
2. байланыс қүралдарының жеткіліксіздігі.
3 . үлт кадрларының жетіспеушілігі.
Халықтың сауаттылығының төмендігі, бәрінен бүрын қазақтар үшін 
орталықтан қүжаттардың орыс тілінде келуі.
ЖЭС кезеңінде қол жеткен табыстар., егіс көлемі 1924 жылдан 2,1 млн. 
гектардан 1928 жылы 4 млн. гектар жетті, мал басы 26 млн 40 млн ға жетті. 
Сауда жолға қойылып, ақша жүйесі нығайды. Сауда жәрменкесі өркен жайып 
дамыды. Сол жылдары 
жуз жиырмадан аса жәрмеңке жүмыс істеді. 
Республикада жүмысшылар саны 35-40 мыңға жетті.
ЖЭС 1921 жылы енгізіліп , Сталиннің тікелей ат салысуымен саясат
1926 жылы тежелінді,1928 жылы ол жоққа сайды.
3. 1925 ж. Коммунистік партиясының XIV съезі өтті, онда елді 
социалистік 
индустрияландыру 
бағытын 
жүзеге 
асыру 
белгіленді. 
Индустрияландыру басталған кезде республикадағы көмірдің, мүнайдың, 
түсті металдардың және басқа қазба байлықтардың бай кеніштері жаңа ғана 
зерттеле бастаған болатын. Сондықтан жаңа өнеркәсіптік және транспорттық 
қүрылыстар көп жағдайда тиісті даярлықсыз жүргізілді.
Бүл қиыншылықтар, сондай-ақ Қазақстандағы күрделі қоғамдық-саяси 
жағдайымен де байланысты болды. Негізгі күрес екі қөзқарастың арасында 
өрістеді. Бірінші қөзқарас бойынша, оның жүргізушісі Ф. Г олощекин болды, 
Қазақстан елдің өнеркәсібі дамыған өңірлері үшін шикізат базасы болуға тиіс 
еді.
Ірі 
саяси 
қайраткер 
С. 
Сәдуақасов 
бүған 
қарсы шықты, 
ол 
индустрияландыруды республиканың экономикалық мүмкіндіктерін, табиғи 
және адам ресурстарын ескере отырып, ол үшін барынша пайдалы түрғыдан 
жүргізу қажет деген идеяны қолдады.
89

Пайдалы қазба байлықтардың аса бай кеніштерінің болуы Қазақстанда 
ауыр индустрияны, әсіресе оның кен шығару, мүнай, көмір, түсті 
металлургия 
салаларын 
дамыту 
үшін 
негіз 
болды. 
Бүл 
салалар 
республиканың индустриялық бейнесін, оның өнерқәсібінің шикізаттық 
бағытын үзақ уақытқа белгілеп берді. Осы жылдары Риддер полиметал 
комбинаты, Қарсақбай мыс комбинаты, Ертіс мыс қорыту зауыты, Шымкент 
қорғасын зауыты, Балқаш мыс қорыту және Ащысай полиметалл 
комбинаттары салынды. Сонымен қатар Текелі полиметалл және Жезқазған 
мыс қорыту комбинаттары, Өскемен қорғасын-мырыш зауты және б. 
салынып жатты.
Республикада көмір өнеркәсібі да жедел қарқынмен дамыды, 1940 ж. 
оның 90 % Қарағанды бассейінінің үлесіне тиді, ол Донбасс пен Кузбастан 
кейінгі елдің үшінші көмір ошағына айналды. Қазақстан мүнай шығарудан да 
3-ші орынға шықты. Химия өнеркәсібі дамыды: Шымкент химия- 
фармацевтикалық зауыты қайта қүрылды, ал 1939 ж. Ақтөбе химкомбинаты 
қатарға қосылып, ол фосфор тыңайтқыштарын шығара бастады.
Жеңіл және тамақ өнеркәсібінде елеулі табыстарға қол жетті: Алматыда 
аяқ киім және екі тігін фабрикалары, Семейде тері илейтін комбинат және ет 
комбинаты, 
Атырау 
балық-консерві 
және 
Алматы 
жеміс-көкөніс 
комбинаттары, Талдықорғанда, Меркеде, Жабылда алғашқы қант зауыттары 
жүмыс істей бастады.
Қазақстанның ндустриялық дамуының бүл кездегі тағы бір ерекшелігі -
транспорттың, әсіресе темір жол транспортының бірінші қатарға қойылуы 
болды. 1928-1940 жж. республиканың темір жолының желісі 50 % өсіп, 658 
км. жетті (Түрксиб).
Қазақстанның 1926-1940 жж. индустриялық дамуы бірсыпыра ірі 
нәтижелерге жеткізді. Олардың қатарына ең алдымен оның анрарлы елден 
индустриялы-аграрлы елге айналуын, қалалардың өсуін, жүмысшы табының 
қалыптасуын жатқызуға болады.
Бірақ Қазақстанның ндустриялық дамуындағы зор табыстарына қарамай 
бүл процесте елеулі кемшілектер болды. Олардың негізгісі республика 
өнеркәсібінің шикізаттық бағыты еді. Республикада машина жасаудың 
жетекші салалары станок, автомобиль, трактор жасайтын кәсіпорындар 
болмады.
20-жылдардың басында ЖЭС үзақ уақытқа бағытталған саяси стратегия 
есебінде қабылданады. Бірақ 20-жылдардың сонында жаңа экономикалық 
саясатты дамыту линиясы түйықталып тасталды. Үзақ ондаған жылдар 
бойына экономика мен қоғамдық-саяси өмірде тек «күштеу» шарасының 
рухы үстемдік етті.
Өлкелік партия комитетінің бірінші хатшысы Ф. Г олощекин Қазақстанға 
келісімен қазақ ауылындағы әлеуметтік-экономикалық қатынастардың 
бірқатар ерекшеліктерін дүрыс бағаламады, республика партия және кеңес 
органдарының 1925 ж. дейінгі атқарған оңды жүмыстарының барлығын
90

жоққа шығарды. Ол өзінің «Кіші Қазан» теориясын үсынып іске асыруға 
тырысады. Голощекин Қазан төңкерісі қазақ ауылындағы әлеуметтік- 
экономикалық қатынастарға тиіспей «ауылдың жанынан қүйындай өте 
шыққан» деп есепеген. Сөйтіп, ауылды кеңестендіруді, егістік пен 
шабындықты қайта бөлуді және басқа да шараларды ол өлкедегі 
революциялық қайта қүрудың тек бастамасы деп санады.
Қазақстанда үжымдастыру барысында ірі қателіктерге жол берілді.Ол 
1931-1933 жж. Ашаршылыққа алып келді. Бүл қандай қателіктер.,
1. Мал шаруашылығын экстенсивті дамып отырғанын, материалдық 
техникалық базаның қарапайымдылығы, бүрын 
шаруалар коперациясы 
дәстүрлері болмаған.
Күштеп үйымдастыру 1932 ж аяғында аякталу керек болатын1928 жылы 
өлкеде шаруашылықтың 2% коллективтендірілсе,1931 
жылы 
65% 
үжымдастырылды. Ал Ресейде тек 10% болған .
2.Халықтың сауатсыздығы белгілі бір дәрежеде келеңсіз рол атқарды.
Мал жанның ортақтығы туралы қауесет халықтың арасында дүрбелең
туғызды.
3.Өлкеде үжымдастыруды жүргізудің еріктілік принціпі бүзылды.
4.¥жымдастыру кезінде ең бастысы өлкенің ,үлттық өзіндік ерекшелігі 
ескерілмеді
Үжымдастыру кезінде ең бастысы өлкеннің, үлттық өзіндік ерекшклігі 
ескерілмеді, онымен санаспады.Голощекин үшін көшпендінің 30-40 үсақ 
малының,4-5 ірі қарасының болуы шектен тыс байлық болып есептелінді. 
Оның пайымдауынша «дала толы үсақ буржуазия» 
деп 
есептеді. 
Үжымдастырудың ең қасіреттісі мал басы толық шығындалды. 1929жылы 
Қазақстанда 40,5 млн. мал басы болса,1933 жылғы 1қаңтарда небәрі 4,5 млн, 
ғана мал қалған еді
1927 
жылғы 
қарашада 
өткен 
VI 
жалпықазақстандық 
партия 
конференциясында көшпелі мал өсірушілерді жаппай жерге орналастыру 
жөнінде қауыл қабылданды. Осыған байланысты 3 млн. астам адам күштеп 
отырықшыландырылды. Бірақ оларға мал жайылымы, су көздері жетіспеді, 
қора-жай салуға мүршасы келмеді.
1927 
жылы желтоқсанда Коммунистік партиясының XV 
съезі 
шақырылды, ол ауыл шаруашылығын мейлінше үжымдастыру, жаңа 
техникамен жабдықталған социалистік ірі ауыл шаруашылық өндірісіне 
көшу жайында шешім қабылдады. Сонымен бірге съезд үжымдастыруды 
жүргізгенде түрлі аудандағы әлеуметтік, үлттық ерекшеліктерді және басқа 
да жағдайларды жан-жақты ескеріп, еріктілік принципін қатаң сақтауды 
талап етті. Алайда Қазақстандағы іске асырылған үжымдастыру саясаты 
мүның барлығын ескермеді.
Қазақстанда үжымдастыру негізінен 1933 жылы аяқталуға тиісті болды. 
Осыған байланысты, республикада үжымдастыру саясаты тез қарқынмен іске 
асырыла бастады.
91

Мысалы, егер 1928 ж. республикада барша шаруашылықтың 20 % 
үжымдастырылса, 
1930 ж. 1 сәуірне дейін - 50 %, ал 1931 ж. қазанында -
65 % үжымдастырылды.
1928 
ж. 27 тамызда Қазақ АКСР ОАК мен ХКК «Байлардың 
шаруашылықтарын тәркілеу туралы» Декрет қабылдады. 
Қазақстандағы 
бай-кулакты тәркілеу мөлшерін дәл айту қиын, бірақ тек 1930-1931 жж. 
республикадан тыс жерге бай-кулак деп жер аударып жіберілген шаруалар 
саны 6765 адамға жетті.
Тәркілеу идеологиясы кең көлемдегі репрессиялық шараға айналып кетті. 
1932 ж. 7 тамызында «Мемлекет кәсіпорындарының, колхоздар мен 
кооперацияның мүліктерін сақтау және қоғамдық меншікті нығайту туралы» 
Заң қабылданды. Бүл заң бойынша айыпты деп танылғандар ату жазасына, ал 
«жүмсарту жағдайлары» бола қалған күнде, 10 жылға түтқындалып, мал- 
мүлкін тәркілеуге кесілген. 
Осы шара іске қосылған алғашқы жылдың 
өзінде-ақ республикада 33345 адам абақтыға салынды.
Әкімшілік жолмен жүргізілген 
үжымдастыру және сонымен бірге 
отырықшыландыру саясаты қазақтардың ғасырлар бойы қалыптасқан өмір 
салтын түбірімен күйретті. Мал шаруашылығы бүрын болмаған шығынға 
үшырады. 1928 ж. республикада бар малдың саны 40,5 болса, 1933 ж. 4,5 мың 
бас қалады.
Демографтардың жүргізген алдын-ала талдаулар көрсеткендей, қазақ 
халқы осы жылдары аса ауыр шығынға үшыраған. Жаппай ашашлықтың 
және онымен байланысты туған эпидемиялардың салдарынан республикада 
6,2млн. түрғыннан 2,1 млн. қырылды. Аштықтан аман қалу үшін 1 млн. жуық 
қазақ - шекаралас аймақтарға қоныс аударуға мәжбүр болды.
Қазақстанда қалыптасқан ауыр хал ахуалға байланысты ашаршылық 
апаттың себептері және одан шығудың жолдары жөнінде ой пікірлерін ортаға 
салған тарихи хаттар жазылды.
1. 1932 жылы 
4 шілдеде ВКПб Қазақ өлкелік комитетіне 
ауыл 
шаруашылығын өрескел қателіктерді, қазақ ауылын социалистік 
қайта 
қүрудағы 
асыра 
сілтеушіліктерді 
сынаған 
Ғ.Мүсірепов 
,М.Ғатаулин.М.Даулетқалиев. 
Е.Алтынбеков,Қ.Қуанышев, 
тарихта 
ол 
«Бесеудің хаты» деп енді.
2. 1932жылдың тамызында Қазақ АКСР ХКК төрағасы Ораз Исаев 
И.В.Сталинге хат жолдады.
3.Қазақстанда аштықпен белсене күрескен сол кездегі РКФСР ХКК 
төрағасының орынбасары Түрар Рысқүлов болды. Оның партия органына 
жазған үш хаты белгілі. Екеуін Сталинге ,біреуін Л.Мирзоянға жазылған.
«Асыра сілтеу болмасын,аша түяқ қалмасын» үранымен жүргізілген 
алапат саясат Қазақтар арасында наразылықтар туғызып, 1931-33 жылдар 
арасында 372 көтеріліс болып 80 мыңға жуық адам қатысты. Осы жылдары 
көтерілістер мен толқуларға қатысқан 5551 адам түтқынға алынып, 883 
атылды.
92

«Кіші қазан» идеясын қолдамағандарға садуақасовшыл, қожановшыл, 
меңдешевшіл, сейфулиншіл, рысқүловшыл деген атақтар берілді.
Индустрияның қарлығашы Түрксіб темір жолы болды. Оның екпінді 
қарқынмен жүруіне үлт істер жөніндегі РСФСР Халық комиссары 
төрағасының орынбасары Түрар Рысқүлов 
еңбек сіңірді. Ол Правда 
газетінде жариялаған мақаласында « темір жол салу Орта Азия мен Оңтүстік 
Қазақстанда мақта өсіруге , егіншілік пен мал шаруашылығын дамытуға 
жағдай туғызады, Қазақстан мен Қырғызстанда тау кен өндірісі жанданады, 
Сібір астығын тасу жеңілдейді, Монғолияда Қытаймен сауда қарқын алады», 
деп көрсетті. Бүл жүмысқа М.Тынышпаев тартылады. Үш жылдан астам 
уақыт ішінде 1440 шақырым жол тартылады.
Негізгі әдебиет:
1. Қазақстан тарихы / Көне заманнан бүгінге дейін. - 5 томдық. II том. 
Алматы, 1997.; III том. Алматы, 2002.
2. История Казахстана: народы и культуры: учебное пособие/ Н.Э. 
Масанов, Ж.Б. Абылхожин, И.В. Ерофеева, А.Н. Алексеенко, Г.С. Баратова. 
Алматы, 2001.
3. История Казахстана и Центральной Азии: учебное пособие / Н.Э. 
Масанов, Ж.Б. Абылхожин и др. Алматы, 2001.
4. Кляшторный 
С.Г., 
Султанов 
Т.И. 
Казахстан: 
летопись трех 
тысячелетий. Алма-Ата, 1992.
5. Мусин Ч. Қазақстан тарихы. Алматы, 1997.
6. Маданов X., Мусин Ч. ¥лы дала тарихы. Алматы, 1994.
Қосымш а әдебиет:
1. Жүгенбаева Г.С. Түркістан-Сібір теміржолының тарихы. Алматы,
2002
2. Қойгелдиев М.Қ., Омарбеков Т.О. Тарих тагылымы не дейді? Алматы, 
1993.
3. Қозыбаев М.Қ. Ақтаңдақтар ақиқаты. Алматы, 1992.
4. Қозыбаев М.Қ. Тарих зердесі. 1-2 том. Алматы, 1998.
5. Қозыбаев М.Қ., Абылхожин Ж.Б., Алдажүманов Қ.С. Қазақстандағы 
күшпен коллективтендіру: қорлық пен зорлық. Алматы, 1992.
6. Қуандық Е.С. Қазақстандағы «Кіші Октябрь» бағыты. Алматы, 2002.
7. Мүстафа Шоқай. Түркістанның қилы тағдыры. Алматы, 1992.
8. Омарбеков Т.О. 20-30 жылдардағы Қазақстан қасіреті. Алматы, 1997.
9. Образование Казахской АССР. Сб.док. Алма-Ата, 1957.
10. Голод в Казахской степи. Сб. докум. Алма-Ата, 1991.
93

Б ақы лау сұрақтары:
1. ¥л т мәселесі бойынша большевиктер партиясының бағдарламасының 
үстанымы қандай болды?
2. 1936 ж. КСРО-ның қүрамында болған Қазақ республикасының 
мәртебесі қандай өзгертуге үшырады?
3. «Әскери коммунизм» саясатының мәнін ашып көрсетіңіз.
4. «ЖЭС»-тың қандай басты бағыттары болды?
5. Қазақстандағы 
жаппай 
үжымдастырудың 
ерекшеліктерін 
атап 
көрсетіңіз.
6. Қазақстандағы индустрияландыру үрдісінің алғы шартары қандай 
болды?
12-дәріс. ҚАЗАҚСТАН ¥ЛЫ ОТАН СОҒЫСЫ ЖӘНЕ СОҒЫСТАН 
КЕЙІНГІ ЖЫЛДАРДА (1940-1945 жж.)
1. Қазақстандықтардың майдандағы қаһарман ерліктері.
2. Қазақстандықтардың тылдағы ерен еңбегі.
Дәрістің мақсаты: ¥лы Отан соғыс барысындағы Кеңес Одағы 
халықтар арасындағы өзара сүйіспеншілікті, парасаттылықты дәріптеу 
арқылы студенттердің бойында патриотизмді қалыптастыруға назар аудару.
Негізгі терминдер: ¥лы Отан соғысы, интернационализм, национа­
лизм, репрессия, сталиндік лагерь, идеология, демобилизация, реэвакуация.
1.1939 ж. аяғында қыркүйегінде Польшаға соғыс ашумен екінші дүние 
жүзілік соғыс басталды.
Фашизм - (бірлестік, қүрылым ) дегенді білдіретін саяси реакциялық 
ағым.
1930 ж. аяғында фашистік режим Германия, Португалия, Испанияда, т.б. 
жерлерде қүрылды.Фашистік Германия Гитлердің басшылығымен (1933- 
45ж.) 
және фашистік Италия басшысы Муссолинимен (1922-43 ) және 
милитаристік Жапониямен бірігіп, екінші дүние жүзілік соғысты бастады.
1940 ж Үштік Одақ қүрылады, кейін оған Венгрия, Румыния, Финляндия 
қосылды. Бүл бірлестік террорлық диктатураға негізделген.
Батыс Европаға соғыс қимылдарын аяқтағаннан кейін фашистік 
Германия КСРО-ға қарсы соғысқа дайындалды. Бірақ 1939 ж 23 тамызда 
Германия мен КСРО арасында соғыс ашпау туралы келісім болған.
1940ж 18 желтоқсанында Гитлер «Барбаросса» немесе 21 деректива деп 
аталатын жоспарын бекітті. КСРО-ға қарсы агрессияның «Барбаросса» деп 
аталған жоспары соғыс басталмастан бүрын дайындалды. Фашистік 
Германия басшыларының алдына қойған басты міндеттерінің бірі Кеңес 
Одағын өздерінің басқаруына ыңғайлы болу үшін бөлшектеу, қуатты
94

шикізат,азық түлік базасына , отарға айналдыру болды. Осы мақсатпен КСРО 
жерін бірнеше Рейхкомиссариатқа бөлуді көздеді.
1. Остланд. (Бел.Приблатика)
2. Украина. (Укр.Россия,Волга,Воронеж.)
3. Московия. (Москва,Тува,Уфа,Ленинград,Казань.)
4. Кавказ.
5. Еділ Орал.
6. Гросс Туркестан (Орта Азия Әзербайджан.)
Үлкен түркістан аймағына Қазақстан, Орта Азия, Татарстан, Башқүрт- 
стан, Қырым, Шыңжан, Ауғаныстанның солтүстігі.
Қауырт соғыс бойынша 1941 жылдың көктемінен 1941ж. күзіне дейін 
КСРО ны жаулап алып ары қарай отар елдерін Иран,Ирак, Египет,Суецк 
каналдарын содан соң Индияға баратынына дейін жоспарлап қойған 
болатын. Осыдан Гитлер бүл жоспардың орындалатынына неге 
сенімді 
болды деген ой туады. Оған бірнеше факторлар бар.
1-ден., 1939 ж басталған ек.д.ж.соғыс Герман әскерлеріне Батыс 
Европадағы басып алған қуатты армияға айналды. Екі жылдың ішінде олар 
соғыста дайындалған тәжирбиесі бар офицерлері болды және экономикалық 
жағынан да күшті болды. Басып алған жерлерден металл, шикізат, әскери 
заводтар ,металл заводтарына ие болған, солдат санын көбейткен. 11 елден
6,5 мың өнеркәсіптер алған болатын, яғни КСРО үлкен соғыс машинасына 
қарсы шығу керек болатын. Ол мүмкін емес болатын.
Екіншіден., Гитлерлік Германия «Барбаросса» жоспарын жасағанда 
КСРО-ны «Орасан көп үлттардың бірлестігі, ішкі бірлігі жоқ өзінше бір 
этникалық қосынды» деп санады.
Екінші Дүниежүзілік соғыс 1939 жылы Германияның Польшаны жаулап 
алуымен басталды. Франция мен Англия Германияға қарсы соғыс ашқанын 
хабарласа, КСРО осы жылы Германиямен 10 жылдық бейбіт келісімге қол 
қойды. Бүл қүжат тек 1989 жылы алғаш жарияланды. Қүпия келісімге сай 
1939 жылы Германия мен КСРО Еуропадағы билік жүргізу аймақтарын 
бөліп, жаулап алу шараларын бір мезгілде бастайды. Осының нәтижесінде 
Германия Польшаны басып алғаннан кейін, Кеңестер Одағына Польшаның 
12 млн. халқы орналасқан 200 000 шаршы км. жері өтті. Кейінірек бүл 
территория Украина, Белоруссияға қосылды.
Басып алған мемлекеттердің экономикалық, әскери ресурстарын өз 
мүдесіне пайдаланып, әбден күшейген фашистік Германия Кеңестер Одағына 
қарсы соғысты аз уақытта жеңіспен аяқтауына күмәнсіз сенді. Ал, Сталин 
және оның төңірегіндегілер 1939 жылғы келісімге сеніп, Германия тарапынан 
соғыс қаупін күтпеді.
1941 
жылдың 22 маусымында фашистік Германия әскері Кеңес Одағына 
түтқиылдан, соғыс жарияламастан басып кірді. Кеңес халқының ¥лы Отан 
соғысы, яғни Отанын шетел басқыншыларынан азат ету соғысы басталды. 
Кеңестік әскери күш бейбіт уақыт жоспарына сай орналасқандықтан соғыс
95

қимылдары басталған территорияға тартылуы барысында, жау соғыстың 
алғашқы бес айында мемлекеттің 5% халқы түратын аудандарын жаулап 
алды. Германия КСРО-ға қарсы барлық қарулы күшінін 70% - 5,5 млн 
адамнан түратын 190 дивизия, 4300 танк, 5 мың үшақ шоғырландырды. 
Батыс шекаралық округтердегі Қызыл Әскер күштерімен салыстырғанда 
Германия әскери күші адам ресурсінен екі есе, танктен үш есе, үшақтан 3 есе, 
артиллериядан - 1,3 есе басым болды. Осыған қарамастан шекарашылар, 
олардың қатарында Брест қорғаушылары алғашқы үрыстың өзінде теңдесі 
жоқ ерлік көрсетті. Брест шекаралық отряды жауынгерлердің қүрамында 
жаудын алғашқы соққысына А.Мүсірепов, В.Лобанов, К.Абдрахманов, 
К.Иманқүлов, А.Наганов, Ғ.Жүматов, Ш.Шолтыров, Т.Деревянко, Қ.Батталов 
және басқа қазақстандық жауынгерлер қарсылық көрсетіп, айрықша ерлікпен 
көзге түсті.
Соғыс жылдары Қазақстанда 12 атқыштар және 4 атты әскер дивизиясы, 
7 атқыштар бригадасы және 50-ге жуық жеке полктер мен батальондар 
жасақталып, 
майданға 
аттандырылды. 
Қазақстан 
территориясында 
жасақталған әскери қүрылымдар соғыстың алғашқы күндерінен бастап 
жаумен 
ерлікпен 
шайқасты. 
Әсіресе, 
Москва 
түбіндегі 
шайқаста 
қазақстандықтар үлкен қүрметке ие болды. Москва бағытындағы негізгі 
жолдардың бірі - Волоколамск тас жолын қорғауда Алматыда жабдықталған 
316-атқыштар дивизиясы генерал-майор И.В.Панфиловтың басшылығымен 
теңдесі жоқ ерлік танытты. Қысқа уақыт ішінде дивизия жауынгерлері 
жаудың танк, моторлы және екі жаяу әскер дивизияларын талқандады. 
Москва түбіндегі шайқаста әсіресе саяси жетекші В.Г. Клочков басқарған 
бөлімше - 28 панфиловшылар жаудың 50 танкісіне тойтарыс беріп, асқан 
ерлік көрсетті. 1941 ж. 17 қарашада дивизияға 8-ші гвардиялық деген атақ 
беріліп, кейінірек Қызыл Ту, Ленин ордендерімен, ал Риганы жаудан азат 
еткені үшін екінші дәрежелі Суворов орденімен марапатталды. Бүл шайқаста 
ерлік танықтан 28 жауынгер Кеңес Одағының Батыры атағын иеленді. 
Сонымен бірге Волоколамск түбінде үлкен ерлік көрсетіп қаза 
тапқан 
талантты қолбасшы, қаһарман командир И.В.Панфиловке Кеңес Одағының 
Батыры атағы берілді.
Панфиловшы аға лейтенант Б.Момышүлы Москва түбіндегі шайқаста өз 
батальонымен жау қоршауын үш рет бүзып шықты. Соғысты Б.Момышүлы 
полковник лауазымымен, 9-шы гвардиялық атқыштар дивизиясының 
командирі болып жүріп аяқтады. Белгілі орыс жазушысы А.Бектің 
“Волоколамское шоссе” повесі Б.Момышүлының соғыс жылдарындағы 
ерлігіне арналды. Сөйтсе де, Б.Момышүлының соғыс жылдарындағы ерлігі 
өз дәрежесінде мойындалмай, тек 1990 жылы еліміздің Президенті Н.Ә. 
Назарбаевтың тікелей араласуымен оған Кеңес Одағының Батыры атағы 
берілді.
И.В.Панфилов дивизиясы қүрамында жаумен шайқасқан М.Ғабдуллин 
1943 ж. Кеңес Одағының Батыры атағын иеленді. М.Ғабдуллин бастаған
96

жауынгерлер Бородино селосын жаудан тартып алып, 7 сағат бойында 
ерлікпен қорғады. Шайқас нәтижесінде немістер шегінуге мәжбүр болды. 
Москва түбіндегі шайқастарда Т.Тоқтаров, Р.Жанғозин, Р.Елебаев және т.б. 
қазақстандықтар асқан ерлік танытты. Бүл шайқасқа қазақстандық 238-ші 
дивизия, 19-шы атқыштар бригадасы да қатысты.
“Барбаросса” жоспары жүзеге аспағаннан кейін 1942 жылы Германия 
Кеңестер Одағын басып алу мақсатында жаңа жоспар қабылдады. Бүл 
жоспар бойынша фашистер негізгі күшін Сталинград пен Кавказды басып 
алуға бағыттады. Сталинград пен Кавказды басып алу операциясына 
фашистер қүпия дайындалып, оған “Блау” деген ат қойды. Фашистер бүл 
жерлерді жаулап алуға үлкен мән берді. Өйткені фашистерге басып алған 
мемлекеттер территорияларынан мүнай тасу қолайсыз болғандықтан, Кавказ 
мүнайына үлкен үміт артты. Тағы бір себеп - фашистер Кеңестер Одағының 
Қара теңіздегі порттарын басып алып, одақтастары - Англия, АҚШ-пен 
байланысын 
үзуді 
көздеді. 
Сонымен 
қатар 
Сталинград 
қорғаныс 
өнеркәсіптері көп шоғырланған шикізат көзіне бай орталық болды. 
Сондықтан фашистер бүл бағыттағы соғыс қимылдарының сәтті аяқталуына 
үлкен мән берді.
1942 жылдың 19 желтоқсанында Боковская-Пономаревка ауданында 
болған әуе шайқасында қарағандылық үшқыш Н.Әбдіров өзінің оқ тиіп 
өртенген үшағын жау танктері шоғырланған жерге бағыттап, экипажымен 
бірге ерлікпен қаза тапты. Н.Әбдіров, минометші К.Сыпатаев пен 
Р.Рамазанов Сталинградты қорғаудағы ерліктері үшін ¥лы Отан соғысы 
батыры атағына ие болды. Сталинградта қаланы жаудан қорғауда ерлік 
танытқан қазақстандықтар қүрметіне “Казахстанская” аталған көше бар. 
Бірнеше айға созылған Сталинград шайқасы 1943 жылдын басында жаудың 
жеңілуімен аяқталды. Сталинград шайқасы барысында Кеңес Армиясы 
екінші дүниежүзілік соғыстағы түбегейлі бетбүрысқа шешуші үлес қосты.
1943 жылы фашистер Кеңестер Одағын басып алу мақсатында жаңа 
операция жоспарлады. Бүл операцияға “Цитадель” деген ат беріп, жан-жақты 
дайындалды. 
Осы жылы Германияның әлсірегенін сезген бүрынғы 
одақтастары бастапқы міндеттерінен бас тартып, дүниежүзілік соғыстан 
шығу жолдарын іздеу үстінде болды. Сондықтан Г ермания бүл операцияның 
сәтті аяқталуына бар күшін салып, одақтастарын сақтап қалуға тырысты. 
“Цитадель” операциясына фашистер 900000 әскер қатыстыруды жоспарлады. 
Шайқасқа іріктелген фашистік дивизиялар: “Рейх”, “¥лы Германия”, 
“Фикинг”, “Адольф Гитлер” және 
т.б., барлық танктердің 70%, барлық 
үшақтардың 65% тартылды. 5-ші шілдеде басталған Курск шайқасы шілденің 
аяғында кеңестер әскерінің жеңісімен аяқталды. Курск иіні мен Днепр 
шайқастарына көптеген қазақтандық әскери қүрылымдар қатысты. Тек Курск 
иініндегі шайқастағы ерлігі үшін 123 қазақстандық ¥лы Отан соғысы Батыры 
атағына ие болды.
97

1944 
жылы Германияның жеңілетіні белгілі болғаннан кейін, ендігі 
жерде соғыс қимылдарын Кеңес Одағы бақылауға алды. Осы жылы Кеңес 
үкіметі “Берлин” операциясын бастайды. Бүл операцияның мақсаты - неміс 
фашистерін Кеңестер Одағы територриясынан қуып, Еуропа мемлекеттерін 
жаудан азат ету болды.
“Достық көмек” идеологиясын жамылған Кеңестер Одағы болашақта 
азат еткен мемлекеттер саясатына араласуды, тіпті кейбір мемлекеттерді өз 
бақылауында үстауды көздеді. Өйткені басты жауы - Германияны 
жеңгеннен кейін, Кеңестер Одағы әлемдік билікке талпынып, социалистік 
мемлекеттер жүйесін қүруды жоспарлады.
Чехословакия жерін азат етуге келген қазақстандық үшқыштар 2, 8, 5-ші 
әуе армиясының бөлімдерінде жаумен шайқасты. Шайқастардағы 
ерлігі 
үшін С.А.Батеньков пен П.Ф.Железняков соғыстан кейін Кеңес Одағының 
Батыры атағына ие болады. Үшқыштар: Т.Я.Бигелдинов, И.Павлов, 
С.Д.Луганский және Л.И.Беда 2 мәрте Кеңес Одағының Батыры атағын 
иеленді. 
Олардың қатарын 56 жыл кешігіп барып, 1941 жылдың 26-шы 
маусымында, соғыстың бесінші күні-ақ аты аңызға айналған батырлық 
капитан Гастелло экипажының ерлігі емес, капитан А. Масловтың 
экипажынікі екендігі айқындалып, осы экипаж қүрамындағы Б. Бейсекбаев
1998 жылы Ресей Батыры атағын алып, толықтырылды.
Берлин 
операциясына 
қазақстандық 
118-ші, 
313-ші 
атқыштар 
дивизиялары және 209-ші атқыштар полкі қатысты. Берлин ратушасын 
алуда 118-ші атқыштар дивизиясының взвод лейтенанты К.Маденов, ал көше 
шайқастарында И.Б.Мадин, Рейхстагка ту тігуде Р.Қошқарбаев ерлік 
танытты. Айтпенбет Нақыпов Одерден Петерсфельд қаласына дейін танкпен 
келеді. Соғыстан кейін Нақыповтың танкі қала алаңына ескерткіш ретінде 
қойылды. Берлин операциясында 27 қазақстандық ерліктерімен көзге түсіп, 
Кеңес Одағының Батыры атағын иеленді.
Қазақ қыздары да соғыс ауыртпалығын ер азаматтармен бірдей көтерді. 
Соғыстың 
алғашқы 
күндерінен 
бастап 
соғысқа 
сүранып, 
әскери 
комиссариаттарға хат жазған қазақ қыздары өте көп болды. Мысалы, 
Қарағандының әскери комиссариатына соғысқа сүранып өтініш жазған 
арулар саны 10 мыңнан асқан. Семей қаласы бойынша соғыстың алғашқы 
күндерінде 3 мың өтініш түскен. Ал, Алматы қаласының тек Фрунзе ауданы 
бойынша 112 өтініш түсті. Майданға аттанған әйелдер мен қыздардың көбі 
медсанбаттар мен госпитальдарда борышын өтеген. Қазақ арулары түрлі 
әскери қүрамаларда болып, ерен ерлік үлгісін көрсетті. Қолдарына қару 
алып, майданға аттанған қазақ жүлдыздары - Әлия мен Мәншүк Қазақстан 
даңқын әлемге паш етті. Авиация саласын меңгерген қазақ қызы -
Х.Доспанова Кеңес Одағының батыры М.Раскова басқарған әйелдер 
авиациясының қүрамында авиация штурманы болып 300-ден астам мәрте 
әуеге көтерілді. 2004-ші жылы Президенттің жарлығымен Х.Д.Доспановаға 
Халық Қаһарманы атағы берілді. Сафарбекова Жауһария Насырқызы
98

Ленинград майданында қалалық радиостанция бастығы болып, Ленинград 
майданында аса ерлігімен көзге түскен. 1942 жылы Қазақстанда қүрылған 34- 
жеке әйелдер ротасының 300-ге тарта арулары Курск иініндегі шайқасқа 
қатысып, бірнеше марапаттарға ие болды.
Қазақстандықтар жау тылындағы партизан қозғалысына да белсене 
қатысты. 1941 жылы КСРО ОАК мен БКП(б) ОК-нің 1941 жылдың 29 
маусымындағы дерективасында жау басып алған территорияларда жау 
армияларының бөлімшелерімен күресу үшін партизан отрядтарын қүру 
көзделді. Осы жылдың 18 шілдесінде БКП(б) ОК “Германия әскерінің 
тылында күрес үйымдастыру” туралы қаулы қабылдап, партизан қозғалысын 
үйымдастырды. 1941 жылдың жазынан бастап жау тылында жабдықтала 
бастаған партизан үйымдары қүрамындағы жауынгерлер саны 1943 жылдың 
соңында 1 миллионға жетті. 1942 жылдың мамырында Қызыл Армия мен 
партизан қозғалысының үштасуын қадағалайтын Орталық, кейінірек 
республикалық және облыстық партизан қозғалысы штабтары қүрылды.
Енді партизан қозғалысы қатарында жаумен шайқасқан қазақстандықтар 
қүрамына тоқталайық. Украина территориясындағы партизан бірлестік- 
терінде 1500 қазақстандық жаумен шайқасты. Атап айтсақ, М.И.Шукаевтың 
партизан отряды қүрамында 79 қазақ, ¥лы Отан соғысының Батыры
С.А.Ковпактың партизан отрядында 70 қазақстандық болды. Ленинград 
облысы территориясындағы партизан бірліктері қүрамында 220, ал 
Белоруссия территориясында 1,5 мыңға тарта 
қазақстандықтар жаумен 
шайқасты. Қазақстандық партизандар жаумен шайқаста үлкен ерлік танытты. 
Мысалы, 1941 жылы Киев облысы, Македон селосында жасырын партизан 
орталығы қүрылады. Бүл орталыққа соғысқа дейінгі жылдары Павлодар 
облысында оқытушы қызметін атқарған Қасым Қайсенов 
коммунистік 
жолдамамен жіберіледі. 1942 жылы Қ.Қайсенов Чапаев атындағы партизан 
отрядтарының командиріне сайланып, Украина территориясында жаумен 
шайқаста 
үлкен 
ерліктер 
көрсетті. 
Қ.Қайсеновпен 
қатар 
Украина 
территориясында 
Қарағанды 
облысынан 
Д.И.Сагаев, 
Талдықорған 
облысынан П.С.Шленский, Қызылордадан - Байдаулетов, Шымкент 
облысынан - Ж.Омаров, алматылық - А.С.Егоров және т.б. қазақстандықтар 
әртүрлі партизан қүрылымдары қатарында шайқасты. Отанын қорғаудағы 
асқан ерлігі үшін Қ.Қайсеновке “Халық Қаһарманы” атағы берілді.
Белоруссия территориясын жаудан азат етуге де қазақстандық 
партизандар үлкен үлес қосты. Тек 1941 жылы Брест облысындағы 
Старосельск орманында 9 қазақстандық партизан жаумен шайқасты. 
Белоруссия территориясында ерлікпен шайқасқан отандас партизандар: 
Ф.Озмитель, 
Ғ.Омаров, 
Н.Қайсеитова, 
Н.Салықов, 
Х.Исмағүлов,
Н.Сыдыкова, М.Стрельников, И.А.Булаев, И.Данияров, И.А.Ерещенко, 
К.Темирханов, Е.Балабеков, Т.Жүмабаева және т.б. Смоленск облысында 
қүрылған партизан бірлестіктерінің қүрамы 45 үлт өкілінен түрды. Соның 
ішінде 2-Кляжнянск партизан бригадасында 19, С.Лазо атындағы партизан
99

полкінде 40, ерекше партизан бірлестігі “Тринадцать” қүрамында 48 
қазақстандық болды. Смоленск облысында 
қазақстандық партизандар
А.Шарипов, Ж.Ағаділов, И.Өтебаев, М.Мүқанов, А.Төлегенов, Қ.Ахметов 
және т.б ерлікпен көзге түсті.
Қорыта келе, ¥лы Отан соғысына тартылған қазақстандықтар санына 
тоқталайық. Соғыстың алдында Қазақстанда 6,2 млн. адам түрды. Соғыс 
жылдары қолына қару алып, майданға 1,9 млн. адам аттанды. Сталиндік 
тәртіп 1916 жылғы патша үкіметінің тәжірибесін пайдаланып, арнайы 
қүрылыс батальондарын да 
қүрды. Бүл батальондар Орта Азия және 
Қазақстанның жергілікті халқынан және қүғын-сүргінге түскен халықтардан 
жасақталды. Қазақстаннан әскери комиссариат арқылы еңбек армиясына 700 
мың адам жіберілді. Олар соғыс шебіне жақын аудандарда оқ астында 
қорғаныс объектілерінде еңбек етті. Осылайша әрбір төртінші қазақстандық 
қорғаныс және майдан объктілеріне тартылған. Республиканың мобилиза- 
циялық деңгейі тіпті Германиядан да жоғары болды, Германия халқының 
12% мобилизацияланса, Қазақстанда халықтың 24% мобилизацияланған. 
Мобилизацияланған халықтың 50-60% қазақ үлтынан еді. Қорғаныс, көмір, 
ауыр өнеркәсіп жүмысшылары соғысқа тартылудан босатылса, Қазақстан 
түрғындары түгелімен дерлік армияға шақырылды. Өйткені Қазақстанда 
шаруалар басым болды.
¥лы Отан соғысы майдандарында қаза болған қазақстандықтар санына 
байланысты түрлі пікірлер бар. Кейінгі жылдардағы мәліметтерде соғыстан 
оралмаған қазақстандықтардың саны 601 000-ға дейін жетіп отыр, оның 350 
мыңнан астамы қазақтар. Бүл қолға қару алып, үрыс даласында қаза 
тапқардардың саны. Егер осы түстағы халықтың жалпы саны мен соғыста 
қаза тапқан өкілдердің санына шағатын болсақ, қазақтардың шығыны 
көршілес өзбек, татар, азербайжан, грузиндерден анағүрлым жоғары. Бүл 
пайыздық шығын жағынан қазақ халқы өз жерінде соғыс қимылдары болған 
орыстармен, украиндермен, белорустермен деңгейлеседі.
Кеңестер Одағының қүрамдас бөлігі ретінде жаумен шайқаста 
қазақстандықтар үлкен ерлік көрсетіп, жеңіс күнін жақындатуға өз үлестерін 
қосты. Майдандағы ерлігі үшін 520 қазақстандықтың, оның ішінде 100-ден 
астам қазақтың Кеңес Одағының Батыры атағын алуы - ортақ Отанын 
қорғауда қазақ үлтының суырылып алға шыққанын көрсетеді.
2. Халықтың тылдағы еңбегі
Майдандардағы жеңіске тыл еңбеккерлерінің қосқан үлесі зор. 1939 
жылғы санақпен салыстырғанда 1942 жылы Қазақстанда ауыл шаруашы- 
лығы еңбекшілерінің саны 600000 адамға азайған. Ауыл шаруашылығында 
еңбектенген ерлердің майданға тартылуымен олардың орнын қариялар, 
әйелдер мен балалар басты. 1944 жылы қолхоздағы еңбекке жарамды 
ерлердің сандық үлесі - 20%, әйелдер - 58%, жасөспірімдер - 22% болды. 
Яғни, майданды азық-түлікпен, шикізатпен іс жүзінде әйелдер, балалар мен 
қарт адамдар қамтамасыз етті.
100

Соғыс жылдарында колхоздар мен совхоздар майданға тек азық-түлік 
емес, сонымен бірге тірі мал, тіпті, ауыл шаруашылық техникасын жіберіп 
отырды. 1942-1943 жылдар аралығында республика ауыл шаруашылығынан 
4111 трактор, 1184 жүк машиналары, 30318 жылқы майданға жіберілді. 
Сондықтан да соғыс жылдары егін салу жүмысының 50%-ін 
ірі қара 
атқарды. Тылдағы еңбекшілер жоғарыдан берілген жоспарды орындау 
барысында күні-түні еңбек етті. Соғыстың бірінші жылы мемлекетке 100 
млн. пүт астық тапсырылды. Бүл көрсеткіш 1940 жылмен салыстырғанда 24 
млн. пүтқа артық. Колхозшылар мен совхозшылар өз еркімен еңбек күнін 
таңғы бестен, кешкі 22.00-ке дейін үзартқан. Әрбір шаруа 2-3 адамның 
жүмысын атқарды. Әйелдер балаларын балабақшаға тапсырып, күні-түні 
жүмыс істеп, колхоз жүмысын белсене атқарды. Мысалы, Алматы 
облысының 9 ауданының 277 колхозында соғысқа дейін 64369 адам еңбек 
етсе, соғыс жылдары олардың саны әйелдер, қариялар және балалар есебінен 
68598 адамға дейін өскен.
Оңтүстік Қазақстан облысы, Шымкент ауданының Куйбышев атындағы 
колхозында 74 жастағы қарт ана - Анар Садықова - жүмыс істесе, Семей 
облысы, Абай ауданының “Шолақ еспе” артелінде 70 жасар қария - Кенебаев 
еңбектеніп, жоспарды асыра орындады. 1941 жылы Ақтөбе облысы, Ойыл 
ауданының “Қүрман” колхозының егіншісі Шығанақ Берсиев 1 гектардан 
155,8 ц. тары алып, әлемдік рекорд жасаса, ал 1945 жылы - 1 га-дан 202 ц. 
тары алып, өзінің алғашқы көрсеткішін бірнеше рет өсірді. Шиелі ауданы, 
“Авангард” колхозының даңқын шығарған күріш егуші Ким Ман Сам 1 га- 
дан 154,9 ц. күріш өндірді. Күріш өсіруші Ыбырай Жақаев 1943 жылы 1 га- 
дан 172 ц. күріш өнімін алып, әлемдік рекорд жасады. Астық өнімі үшін 
алған 106000 сомды Ы.Жақаев қорғаныс майданына жіберді. Республикада 
Ш.Берсиев, Ким Ман Сам, Ы.Жақаевтың жолын қуушылар аз болмады. 
“Ойыл” ауданы, “Кемерші” совхозының Зауре Баймулдина звеносы, Шелек 
ауданы “Төңкеріс” колхозынан Малжегерова звенолары 1 га-дан 95-100 ц. 
тары мен күріш алды. Соғыс жылдарындағы әйелдер ерлігі ерекше. 
Мыңдаған арулар тіпті тракторға, машина рулдеріне отырды. Мысалы, 
Ақтөбе облысы, Мартук ауданының Дзержинский атындағы қолхозында 
Агафья Швалькова соғысқа кеткен күйеуінің комбайынын жүргізіп, 2 күнде 
87 гектардан астық жинады.
Соғыс жылдары бір адам майданға кеткен бірнеше адам орнына жүмыс 
істеу қозғалысына, жүмыс өнімділігін арттыру барысында мемлекет 
тарапынан үйымдастырылған әртүрлі жарыстарға қазақстандық малшылар да 
көптеп тартылды. Мысалы, 1942 жылы бүкілодақтық малшылар жарысынан 
қазақстандықтар бірінші орын алды. Сандық көрсеткіш бойынша 1942 
жылдың соңында мал басы 1,5 млн. немесе 1942 жылдың басындағы 
көрсеткіштен 17%-артты. Мал басын өсіруден Қызылорда, Қарағанды, 
Павлодар облыстары алда болды.
101

Соғыс жылдары колхозшыларға қарсы тоталитарлық тәртіп тарапынан 
көптеген шаралар жүзеге асырылады. 1941 жылдан бастап әрбір колхоз- 
совхоздарда жергілікті саяси бөлімдер қүрылып, олар ауыл шарушылық 
жоспарларының орындалуын қадағалап, жоспарын орындай алмаған 
шаруаны жазалап отырды. Қазақстандықтар соғыс жылдары майданға өз 
қаржысына алынған қару-жарақ, техника да жіберіп 
түрды. Мысалы, 
Шымкент теміржол жүйесінің комсомолдары Москва түбіндегі майданға 
танк колоннасын 
жабдықтау үшін қаржы жинауды бастайды. Шымкент 
комсомолдарының бүл бастамасын бүкіл Қазақстан қолдап, жиналған 11 650 
мың сомға жасалған 45 танк 1942 жылдың қыркүйегінде “Қазақстан 
комсомолы” деген жазумен Сталинград майданына жөнелтілді. Жүздеген 
оқушылар егіс алаңдарында жүмыс істеп, металл қалдықтарын жинап, 
—
Қазақстан пионері” фондына 4 млн. сом ақша жинады. Бүл ақша “Қазақстан 
пионері” атты коллонаны жабдықтауға жүмсалды. С.И.Киров атындағы 
Қазақ мемлекеттік университеті студенттерінің үйымдастыруымен жоғарғы 
оқу орындарының студенттері “Кеңестік студент” деген танк колоннасын 
жабдықтауға 600 мың сом ақша жинады. Танк колонналары мен үшақ 
бөлімдерін жасақтауға Республикада 480 млн. жуық ақша жиналып, 
Қорғаныс Комитетіне тапсырылды. 
Сонымен қатар қазақстандықтар 
қоршауда қалған қалаларға қамқорлық көмек көрсетті. Қазақстан жаудан азат 
етілген Орал облысының 10 қаласын, 35 ауданын, Лениград облысының 12 
қаласын, Калинин облысының аудандарын қалпына келтіруге көмектесті. 
Сол сияқты Москва, Курск облыстары, Солтүстік Кавказ, Белоруссия, 
Украина және т.б. республика түрғындарына көмектесті. Қазақстан 
комсомолдары қамқорлыққа алған Сталинградта трактор зауыты мен 
“Красный октябрь” зауытын қалпына келтіру жүмыстарына 1943 жылы 1439 
қазақстандық комсомол аттанды. Түрксіб теміржолшылары батыстағы темір 
жолдарды қалпына келтіру үшін 20000-нан астам мамандарды жіберді.
Жауды жеңуге республиканың зиялы қауым өкілдері де үлкен үлес 
қосты. Олардың қатары Кеңес Одағының батыс аудандарынан уақытша 
көшірілген ғылым мен өнер қайраткерлері негізінде толықтырылды. Соғыс 
жылдары Қазақстанға 20 ірі ғылым институттары көшіп келді. Олардың 
ішінде КСРО Ғылым Академиясының физиология институты, Украина 
Ғылым Академиясының физика-механика институты, Москва, Ленинград, 
Киев институттары болды. Осы жылдары Қазақстанда И.П.Вернадский,
В.А.Обручев, И.И.Мешанинов, А.И.Бах, Л.С.Берг, А.Е.Фаворский, Б.Д. 
Греков, С.Н.Бернштейн және т.б. атақты ғалымдар жүмыс істеді. Қазақстанға 
Ресей, Украина, Белоруссиядан 100-ден аса жазушылар уақытша көшіп келді. 
Олардың ішінде А.Толстой, С.Маршак, С.Михалков, К.Паустовский, 
М.Зощенко, 
О.Форш, 
С.Сергеев-Ценский, 
Л.Квитко 
сияқты 
атақты 
жазушылар болды. Соғыс жылдары партизан-ақын Ж.Саинның топтамасы, 
Қ.Аманжоловтың “Ақын өлімі туралы аңызы”, М.Әуезовтың “Абай жолы” 
эпопеясының бірінші кітабы, С.Мүқановтың “Өмір мектебі”, Ғ.Мүсіреповтың
102

—
Қазақ 
солдаты”, 
Ғ.Мүстафиннің 
“Шығанақ” 
повесі, 
Ж.Жабаевтың 
“Ленинградтық өренімі” дүниеге келді.
Кеңес халқының ¥лы Отан соғысындағы жеңісі адамзатты фашизм 
қаупінен қүтқарды. Қазақ халқының бүл жеңіске қосқан үлесі зор. Соғыстың 
ауыртпалығын көтеріп, бостандықты қорғаған қазақстандық батырлардың 
есімі әрқашан ел есінде сақталады. Соғыстың алғашқы күндерінен бастап 
“Барлығы майдан үшін, барлығы жеңіс үшін!” деген үранмен соғысқа 
аттанған ерлердің орнын әйелдер, қариялар мен балалар алмастырды. Тыл 
еңбеккерлерінің де жауды жеңудегі рөлі жоғары. Олар соғыс күндерінің 
барлық ауыртпалықтарын қажырлылықпен көтеріп, патриотизм үлгісін 
танытты.
Негізгі әдебиет:
1. Қазақстан тарихы / Көне заманнан бүгінге дейін. - 5 томдық. 
ІІІДҮ 
томдар. -Алматы, 2010.
2. История Казахстана: народы и культуры: учебное пособие/ Н.Э. 
Масанов, Ж.Б. Абылхожин, И.В. Ерофеева, А.Н. Алексеенко, Г.С. Баратова. - 
Алматы, 2001.
3. История Казахстана и Центральной Азии: учебное пособие / Н.Э. 
Масанов, Ж.Б. Абылхожин и др. -Алматы, 2001.
4. Кляшторный 
С.Г., 
Султанов 
Т.И. 
Казахстан: 
летопись 
трех 
тысячелетий. -Алма-Ата, 1992.
5. Мусин Ч. Қазақстан тарихы. Алматы, 1997.
6. Маданов Х., Мусин Ч. ¥лы дала тарихы. -Алматы, 1994.
Қосымш а әдебиет:
1. Абишев Г. Казахстан в период Великой Отечественной войне. Алма- 
Ата, 1958.
2. Балақаев Т.Б., Алдажүманов Х.С. Қазақстан еңбекшілері - майданға. 
Алматы, 1985.
3. Белан П.С. Участие казахстанцев в завершающих сражениях Великой 
Отечественной войны (январь-май 1945 г.) Алма-Ата, 1992.
4. Казахстан в период Великой Отечественной войны Советского Союза 
1941-1945 гг. Сб. документов и материалов. Алма-Ата, 1975.
5. Казахстанцы - Герои Советского Союза. В 2-томах. Алма-Ата, 1975.
Бақы лау сұрақтары:
1. 
¥лы Отан соғысы жылдарында Қазақстаннан қандай әскери бөлімдер 
жасақталып майданға жіберілді?
103

2. ¥лы Отан соғысы барысында еліміздің батыс аймақтарынан шығыс 
аймағына өндіріс орындарын ауыстырудың қажетті неліктен туындады?
3. ¥лы Отан соғысы жылдарында жауды жеңудегі ауыл еңбеккерлерінің 
қандай рөлі болды?
4. Сталинград шайқасының маңызы неде?
13-дәріс. 1970-1980 ЖЖ. ҚАЗАҚСТАН
1. 1970-1980 жж. елдегі саяси жағдай және үлтаралық қатынастар.
2. 1970-1980 жж. Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуы.
Дәрістің мақсаты: Қазақстанның әміршіл-әкімшіл жүйе түсындағы 
әлеуметтік-экономикалық жағдайын талдап түсіндіріп, студенттердің білімін 
жетілдіру және тарихи тағылым алуға үйрету.
Негізгі терминдер: 
интернационализм, национализм, идеология, 
экстенсивті даму, интенсивті даму, «тоқырау» кезеңі.
1. 
1970-1980 жж. КСРО-ның халықаралық жағдайы нығая түсті, ол 
дүниежүзілік 
қуатты 
державаға 
айналды. 
Осы 
өзгерістердің 
бәрі 
Конституцияны өзгертудің қажеттігін туғызды. 1977 ж ы лы 7 қазанда 
КСРО-ның Конституция қабылданды.
Міндеттері:
• коммунизмің материалдық-техникалық базасын жасау;
• социалистік қоғамдық қатынастарды жетілдіру және коммунистік 
қатынастарға айналдыру;
• коммунистік қоғам адамын тәрбиелеу.
Тоқырау жылдары әбден бюрократтанған партиялық-мемлекеттік 
өкімет органдары Конституцияның көптеген қағидаларын жүзеге асырмады, 
басшы кадрлар мен еңбекшілер арасындағы алшақтық барған сайын үлғая 
түсті, ал басшы қайраткерлердің бүқарамен байланысы түрлі жиналыс- 
тардың, кеңестердің төрінде отыру арқылы ғана жүзеге асырылды. 1978 
жылы 20 сәуірде қабылданған Қазақ КСР-ның Жаңа Конституциясы 
бүрыңғысынша орталық Конституциясының 
көшірмесі 
еді. 
Одақтас 
республикалардың, соның ішінде Қазақстанның да қолында нақты билік 
болмады. Лауазымды кадрлардың бәрін Орталық (Мәскеу) бекітетін болатын.
Бүкіл елдің қоғамдық-саяси өмірінде 
Коммунистік партияның 
монополиясы бекітілді, ал кәсіподақ пен комсомол үйымдары оңың 
қарабайыр орындаушыларына айналды.
Елдің саяси және экономика салаларында парақорлық, жершілдік, 
рушылдық, ал қоғамда - немқүрайдылық, маскүнемдік пен қылмыскерлік 
етек алды.
104

Саяси жүйеде, қоғамның идеологиясында бәз-баяғы догматизм мен 
антидемократиялық, шын мәнінде, адамға қарсы бағытталған әдістер -
волюнтаризм, заңсыздық, екіжүзділік орнықты.
Жалған пролетарлық интернационализм туы астында, іс жүзінде 
одақтас 
республика 
халықтарының 
арасында 
орыстандыру 
саясаты 
жүргізілді. Орыс тілі халықтардың өзара түсінісу қүралынан ресми 
мемлекеттік тілге айналды, ал мысалы, қазақ тілі тек түрмыстық саламен 
шектелді.
¥л т саясатындағы бүрмалаулар, саяси ахуалдың қаталдандырылуы, 
еркін 
ой-пікір 
айтуға 
өкіметтің 
төзбеушілігі, 
әсіресе 
үлттық 
интеллигенцияның 
арасында 
наразылық 
түғызды. 
Студенттер, 
шығармашылық және ғылыми интеллигенция арасында республиканы 
орыстандыру саясаты айыпталды, қазақ тілінің жағдайына, республиканың 
егемендік қүқының жоқтығына алаңдаушылық білдірілді.
1979 ж. жазда 
Ақмолада (Целиноград) болған оқиға үлттық 
қатынастардағы қоза түскен қарама-қайшылықтық көрінісі еді. Ол үлттық 
қатынасты түпкілікті халықтың мүдделерін есепке алмай орталықтың 
әміршілдік әдіспен реттеуінің мезгілі өткенін көрсетті.
Қазақстанда Неміс автономиялы облысын қүру туралы шешім 1979 ж. 
көктемде КОКП Орталық Комитеті Саяси 
Бюросының мәжілісінде 
республиканың үкіметі мен Жоғарғы Кеңесінің келісімінсіз қабылданған 
болатын. Бүл Автономиялы облысқа Ақмола, Павлодар, Қарағанды және 
Көкшетау облыстарының бірсыпыра аудандары беріліп, Ерментау қаласы 
оның орталығы жасалмақ болып белгіленді.
Автономия облыс қүру туралы мәлімет республикаға тез тарап, қазақ 
халқының заңды қарсылығын түғызды. 
16-19 маусымда 
Ақмолада 
студенттердің 
және 
облыстың 
соғыс 
және 
еңбек 
ардагерлерінің 
демонстрациялары өтті. Олар облыстың басшыларына автономияны қүруға 
қарсы үндеу тапсырды. Бүл бой көрсетулерден соң жазалау науқаны 
шектеліп жүргізілді. Алайда республиканың басшылары мен Мемлекеттік 
қауіпсіздік комитеті демонстрация туралы хабардың кең тарап кетпеуі үшін 
барлық күш-жігерін жүмсады.
Ақмола оқиғасының нәтижесі:
• қазақ халқының мүдделерін аяққа басудың көрінісі;
• орталықтың үлтаралық қатынасты жергілікті халықпен есептеспей, 
әміршілдік әдіспен реттеуінің мезгілі өткендігінің дәлелі.
Кеңестік қоғамның саяси жүйесіне тән белгілер:
• демократияны шектеу;
• еңбекшілерді меншік пен билікке жақындатпау;
• адамның жеке басын аяқасты ету;
•қоғамдық үйымдардың партиялық-мемлекеттік аппаратпен түтасуы;
• сөз бен іс арасындағы алшақтық.
105

2. 
1970-1980 жж. республиканың индустриялық потенциялы белгілі 
дәрежеде өсе түсті. Өнеркәсіпті өркендетуге 40,8 млрд. сом жүмсалды. Осы 
жылдары 1000-дай өнеркәсіп орындары мен цехтар қатарға қосылды. Оның 
ішінде Қазақ газ өндеу зауыты, Шевченко пластмасса зауыты, Павлодар және 
Шымкент мүнай өңдеу зауыттары, Қарағанды металлургия комбинатындағы 
ақ қаңылтыр цехі, Екібастүз және Ермак ГРЭС-лары, Қапшағай су- 
электрстанциясы, Шымкент және Жамбыл фосфор зауыттары болып 
табылады. 
1975 
жылға қарай 
барлық кәсіпорындар 
энергетикамен 
қамтамасыз етілді. Минералды тыңайтқыштар өндіру - 1,8 есе, сары фосфор
2,5 есе өсіп, фосфор өнеркәсібі КСРО бойынша алдыңғы қатарға шықты. 
1970-1985 жж. өнеркәсіп өнімінің жалпы көлемі - 2 есе, машина жасау, 
химия өнеркәсібі - 3 есе өсті.
Республиканың экономиканы басқаруды қатан орталықтандырудың 
жағдайында өнеркәсіптің қүрылымы шикізат өндіруге бағытталған сипатын 
бүлжытпай сақтап қалды. 80-жж. басында республика өнеркәсібінде кен 
шығаратын салалардың үлесі орта есеппен алғанда елдегімен салыстырғанда 
1,7 есе жоғары еді.
70-80-жж. республикада өңдейтін және қайта өңдейтін өндірісінің өсу 
қарқыны төмен болуына, халық түтынатын тауарлар, тамақ және жеңіл 
өнеркәсіп 
өндірісінің 
дамуы 
жеткіліксіз 
болуына 
әкеп 
соқтырды. 
Нәтижесінде, халық түтынатын азық-түлік емес тауарлардың 60 % шеттен 
әкелінді.
Директивалық жоспарлау република экономикасына арасан зор нүсқан 
келтірді. Нәтижесінде Арал теңізі проблемасы пайда болды:
• жер мен су қорын есепсіз пайдалану;
• мақта мен күріш дақылдарын өсіруге дара үстемдік беру.
Экономикалық саясаттың басты міндеті - халықтың әл-ауқатын көтеру
деп есептеледі. 1970-1980 жж. елдегі адамдардың түрмыс деңгейі жақсара 
бастады:
• жан басына шаққандағы нақты табыс - 2,6 есеге өсті (төменгі жалақы
- 70 сомға жетті);
• ауыл түрғындарының кепілді еңбек ақысы өсті (100-ден 210 сомға);
• 1970-1985 жж. 887,7 мың пәтер түрғызылып, 3 млн. астам адам 
пәтерлерге ие болды.
Дамыған капиталистік елдерден халықтын материалдық 
түрмыс 
деңгейінің елеулі түрде артта қалушылығы күшейді. Бүкіл елде, соның 
ішінде республикада түрмыс деңгейінің қүлдырау себептері:
• әлеуметтік саланы дамытудағы қалдықты үстанымның сақталуы;
• тауарлар сапасының төмендігі;
• ақы төлеудегі теңгермешілік;
• қоғамдық меншіктің өктемдігі.
106

Түрмыс деңгейінің төмендеуінің зардаптары:
• еңбекке немқүрайлы қарау туындады;
• үрлық, еңбек тәртібінің қүлдырауы, маскүнемдік жаппай қүбылысқа 
айналды;
• тауар зәрулігі күшейді.
Сонымен, 1970-1980 жж. елде ауыр әлеуметтік-экономикалық жағдай 
қалыптасты.
Негізгі әдебиет:
1. Абылхожин Ж.Б., Бурханов К.Н., Кадырбаев А.Ш., Султанов Т.И. 
Страна в сердце Евразии. Сюжеты по истории Казахстана. -Алматы, 1998.
2. Қазақстан тарихы / Көне заманнан бүгінге дейін. - 5 томдық. II том.- 
Алматы, 1997.; III том. -Алматы, 2002.
3. История Казахстана: народы и культуры: учебное пособие/ Н.Э. 
Масанов, Ж.Б. Абылхожин, И.В. Ерофеева, А.Н. Алексеенко, Г.С. Баратова. - 
Алматы, 2001.
4. История Казахстана и Центральной Азии: учебное пособие / Н.Э. 
Масанов, Ж.Б. Абылхожин и др. -Алматы, 2001.
5. Кляшторный 
С.Г., 
Султанов 
Т.И. 
Казахстан: 
летопись трех 
тысячелетий. -Алма-Ата, 1992.
6. Мусин Ч. Қазақстан тарихы. -Алматы, 1997.
7. Маданов Х., Мусин Ч. ¥лы дала тарихы. -Алматы, 1994.
Қосымш а әдебиет:
1. Жакупбеков С.К. История 
легкой промышленности Казахстана.- 
Алма-Ата, 1985.
2. Қозыбаев М.Қ. Ақтандықтар ақиқаты. -Алматы, 1992.
3. Қонаев Д.А. Өтті дәурен осылай. -Алматы, 1992.
4. Кунаев Д.А. О моем времени. -Алматы, 1992.
5. Кунаев Д.А. От Сталина до Горбачева. -Алматы, 1994.
6. Назарбаев Н.А. Без правых и левых. -Алма-Ата, 1991.
Бақы лау сұрақтары:
1. 1970-1980 жж. әміршіл-әкімшіл жүйенің күшеюі қоғамның қандай 
салаларында басымдық танытты?
2. Қазақстанның халық шаруашылығының қандай салаларында қарама- 
қайшылықтар орын алды?
3. Қазақстанның экономикасы 1970-1980 жж. экстенсивті әлде интен- 
сивті бағыттта дамыды ма?
4. Не себепті экстенсивті экономика экологиялық мәселелерді туғызды?
5. Республикада 
үлт 
мәселеге 
байланысты 
қандай 
қиындықтар 
туындады?
107

14-дәріс. ҚАЗАҚСТАН ҚАЙТА Қ ¥РУ ЖӘНЕ КСРО-ның 
ЫДЫРАУЫ КЕЗЕҢІНДЕ
1. Қайта қүру саясатының Қазақстанға әсері.
2. Республикадағы 
қоғамдық 
қозғалыстардың 
белсенділігі 
және 
көппартиялық жүйенің қалыптасуы (1988-1991 жж.).
3. КСРО-ның ыдырауы және тәуелсіз Қазақстан Республикасының 
қүрылуы.
Дәрістің м ақсаты: Қайта қүру үрдісінің мәні мен маңызын оның 
республиканың қоғамдық-саяси өміріне тигізген ықпалын ашып көрсету, 
КСРО-ның қүлдырауының себептері мен тағылымын талдап түсіндіру.
Негізгі 
терминдер: 
демократияландыру, 
альтернативтік 
сайлау, 
импичмент, интеграция, консолидация, мораторий, саяси плюрализм, 
азаматтық қоғам, популизм, үлттық егеменділік.
1. 
ХХ ғасырдың 80 жылдардың басында одақтас республикалардың 
әлеуметтік экономикалық жағдайы мүшкіл болды.1985 жылғы наурызда 
Черненько өлгеннен кейін КОКП ОК нің бас хатшысы болып М.С. Горбачев 
келді. Одан халық демократиялық тәртіп орнататын шығар деп күтті.
1985 ж. сәуірде партия қоғамды демократияландыру және оны 
жариялылық негізде қайта қүруды жүзеге асыру үшін халық алдында 
жауапкершілікті өзіне алды: ғылыми-техникалық серпінділікті жеделдету 
арқылы 
елдің 
әлеуметтік-экономикалық 
дамуының 
түжырымдамасы 
жарияланды. Бүл стратегиялық бағыт 1986 жылғы 25 ақпан-6 наурызда өткен 
партияның XXVII съезінің қүжаттары мен сонда қабылданған КОКП жаңа 
Бағдарламасында өзінің көрінісін тапты.
Кеңес Одағының 1985-1991 жарасында қайта қүру кезеңі тарихқа енді.
1. Әлеуметтік экономиаклық дамуды жеделдету.
2. Қоғамды демократияландыру.
3. Елде жариялылықты қалпына келтіру.
Қайта қүруды жеделдету түжырымдамасына сәйкес 1985-1987 жж. 
қазіргі заманның талабына сай алға басуға үмтылыс жасалынды. Бірақ, М.С. 
Горбачев 
елдегі 
қоғамдық-саяси 
жүйені 
түбірімен 
қайта 
қүрумен 
шүғылданудың орнына негізінен сыртқы саясатпен айналысты.
Осы кезде ел ішінде жариялылық негізінде сын айту бостандығы орын 
алды, түрлі қоғамдық қозғалыстар қүрыла бастады.
Қайта қүру саясатында бірнеше кезеңді анықтауға болады:
1-ші кезең - 1985 ж. сәуір айынан бастап - 1986 ж. желтоқсан айына 
дейін.
2-ші кезең - 1986 ж. желтоқсан айынан бастап - 1989 ж. маусым айына 
дейін.
108

3-ші кезең - 1989 ж. маусым айынан бастап - 19991 ж. желтоқсан айына 
дейін.
Бірінші кезеңде экономикалық ғылыми техъникалық прогресс негізінде 
қайта қүру түжырымдалды. Дүние жүзілік талаптарға сай отандық машина 
жасау саласының қүрал жабдықтары мен приборларын сатып алу көзделді. 
Бүл өндірісті көтеру ге алғы шарт жасады. Кадрларды ауыстыру саясаты да 
іске аспады. Бүл елді жайлаған маскүнемдік пен еңбексіз кіріс пен күресу 
кезінде көрінді.
Екінші кезеңде 1987 ж Қайта қүру мәселесін көтерді. Қоғамдық сана мен 
әл ауқатын жақсартудың жолы жеке меншік пен нарық екені айғақтана түсті.
Үшінші кезеңде қайта қүру идеяларының кең қанат жая алмауы 
бюракратиялық 
топтардың 
қарсылығына 
үшырауынан. 
Сондықтан 
демократиядандыру бірінші мәселе болып табылды.
Қайта қүру - тарихи процесс, ол әміршіл-әкімшіл жүйені жойды. Қайта 
қүрудың жетістіктері мүнымен шектелмейді. Кеңес Одағының сыртқы 
саясатын жетілдіріп қана қоймай, оны батыл жаңғырту қажет болды. Ол үшін 
саяси жаңаша ойлау керек еді. Жаңаша ойлау саясаты жеңіске жетті: 
халықаралық шиеленіс бәсендей бастады, «қырғи қабақ соғыстың» күні 
аяқталды.
Қайта қүрудан тапқан игілігіміз не дегенде алдымен айтарымыз - Кеңес 
Одағының ыдырауы, ал оның қүрамындағы бүрынғы республикалар тәуелсіз 
мемлекеттер болды.
2. 
1980-1990 жж. Қазақстандағы қоғамдық өмірдің заңды қүбылысы 
ретінде әлеуметтік-қоғамдық қозғалыстар пайда болды. Алғашқылардың 
қатарына экологиялық қозғалыс пен 1986 ж. Желтоқсан оқиғасынан кейінгі 
қоғамдағы қалыптасқан ахуал жатады.
1987 жылдың тамызында ең алғашқы қоғамдық-экологиялық үйым 
«Инициатива» 
қүрылды. 
Оның 
алдына 
қойған 
мақсаты 
жергілікті 
түрғындардың соғысқа қарсы гуманды, бейбітшілік сүйгіш пікірлерінің 
өркендеуіне қолдау көрсету, қоғамдағы әлеуметтік теңдік пен әділеттілік, 
жариялылық, демократиялық принциптерінің сақталуын қадағалау және осы
қоғамдық үйымдар мен енбек коллективтеріне, жекелеген азаматтарға 
қүқықтық көмек пен информациялық және эксперттік ақыл-Кеңес беру. 
Кейінірек осы бірлестіктен басқа саяси үйымдар бөлініп шықты. Мысалы 
«Жасыл майдан», «Невада-Семей» және «Арал, Балқаш экологиялық 
мәселелері жөніндегі қоғамдық үйым» алдымен республикалық артынаң 
халықаралық ядролық қаруға қарсы қозғалысқа үласты. Экологиялық 
үйымдар кейінен Жамбыл, Талдықорған, Өскемен қалаларында қүрылды. 
Жүмысшылар қозғалысы де әлеуметті саяси күшке айналды. Әсіресе 
Қарағанды көмір бассейнінің кеншілерінің қимылы Кеңес Одағының басқа 
өнірлеріндегі бас көтерулермен түспа-түс келді. Экономикалық талаптардан 
басталғаң қозғалыс біртіндеп саяси мәселеге айысты. 
1989 жылдан 
Қарағанды облыстық жүмысшылар одағының мүшесі ретінде облыстық
109

көтеріліс комитеті жүмыс істеді. Инфраструктураның дамымауы, өндіріс 
күштерінің дүрыс орналаспауы, жергілікті түрғындарға жүмыс табылмаса да 
өзгелерді вахталық әдіспен жүмысқа тарту әдісі әлеуметтік-экономикалық 
саладағы кезек күттірмейтін мәселерді 1989 жылғы Жаңа Өзең оқиғасы ашық 
көрсетіп берді.Әлеуметтік түрмыстың нашарлығы Вахталық жүмысқа 
Ресейден әкелінген азаматтардың тартылуы жергілікті халықтың күн көрісін 
нашарлауы қантөгіске үласуы тек милиция күшімен тоқтады.
1980-жылдары бүрынғы әйелдер үйымдарының орнына Республикалық 
әскерлер аналарының комитеті, Қазақстан мүсылман әйелдер Лигасы, көп 
балалы аналар одағы, «Айша» іскер әйелдер ассоциациясы «Ақ Отау» және 
тағы басқа үйымдар пайда болды. Саяси өмірден жастар қозғалысы да тыс 
қалған жоқ. 1991 жылдың күзіне дейін Республиканың жастар комитеті, 
Қазақстан ЛКСМы және қосымша 48 үйым жүмыс істеді.
Республикада және жергілікті жерлерде «Қазақ тілі» қоғамы қүрылды.
1990 жылдың көктемінде Қазақстаннің социал-демократиялық партиясы 
қүрылып, маусым айында «Азат» үлттық демократиялық қоғалысының съезі 
шақырылды. Бүл қозғалыстың басты мақсаты тәуелсіз республикалар 
достастығындағы Қазақстанның егемендігің алу үшін күрес болып табылды.
1991 жылы республикада 120 астам дербес үйым болды.
Қазақстандағы көппартиялық жүйенің қалыптасу процессің саралай
келіп, тоталитарлық жүйеден өтпелі кезенге соғып, одан бірден демократияға 
өту, көппартиялық жүйенің тарихи дәстүрлерінің болмауы, республика 
түрғындарының дамыған саяси мәдениетінің төмендігі, әлеуметтік базасы 
жағынаң әлсіз, саяси бағыты жағынан қасарысқан саяси бірлестіктердің 
пайда болуына әкелді. Мысалы, «Алаш», «Желтоқсан», социалистік, социал- 
демократиялық, коммунистік партияларға осындай баға беруге болады. 
Соған қарамастан азаматтық және үлтаралық татулықты насихаттаған 
партиялар атап айтқанда Қазақстан Үлттық Конгрессі мен Қазақстан Халық 
Бірлестігі одағы да өмірге келді. Сонымен, 1990 жж. республикада 
көппартиялық жүйенің негізі қалана бастады.
3. 
1986 Желтоқсан оқиғасы бүкіл елдегі халық наразылығының 
басталуына себеп болды. Халық депутаттарының алғашқы съезі мен партия 
форумдарында егемендік экономикалык дербестік идеялары талқыланып, 
орталық пен федерация субъектілерінің арасындағы өкілеттілікті бөлу, және 
одақтың келісім жөніндегі мәселелер көтерілді. Осы оқиғаның логикалсы, 
үлттіқ жанданудың, демократиялық қайтаөзгерулердің күшеюі партия және 
мемлекетті басқарушылар тарапынан орталық пен одақтас республикалар 
арақатынасының реттейтін жаңаша шаралардың тезірек қабылдануың қажет 
етті.
Бүрынғы билік жүйесі мен экономикасы ыдырап жатқан кезде 
Қазақстанда Президенттік билікті еңгізу заңды болып табылды, мүның өзі 
саяси және экономикалық өмірді түрақты дәрежеде үстады. 1990 жылы 24 
сәуірде Республиканың Жоғарғы Кеңесінде Қазақ ССР Президенттінің орны
110

тағайындалып, оған қүпия дауыс беру жолымен парламент сессиясында
Н.Ә.Назарбаев сайланды.
Осындай жағдайда таразының басын тең үстау орталыққа барған сайын 
қиындай берді. Алайда мемлекеттік қүрылымның бақылау қызметінің 
әлсіреуінен елде «көлеңкелі экономика» мен қылмыскерлік қауырт өсті, 
кейбір аймақтарда үлтаралық қақтығыстар одан әрі жалғасты. Осындай 
тығырыққа тірелген жағдайдан тезірек шығуды көздеген КСРО Президенті 
мен Одақтас республикаларының басшылары жаңа Одақ Шартын жасауды 
ойластырды. 
Бүл 
жүмыс 
«9+1» 
формуласы 
немесе 
«Новоогарев 
инициативасы» деп аталды. Осы Шартты дайындау процесіне қатысушылар 
КСРО мемлекеттік қүрылымын «Тәуелсіз мемлекеттер одағы» ретінде 
реттейтін маңызды қүжат әзірледі. Бүл шартқа қол қою 1991 жылдың 20 
тамызында белгіленді.
Бірақ бүл іс жүзеге асырылмай қалды. Одақтас республикаларға 
тәуелсіздікті беруді қаламаған Оталықтың кертартпа күштері 1991 тамызда 
мемлекеттік төңкеріс жасады. Елді басқару мен төтенше жағдайды жүзеге 
асыру үшін төтенше жағдай жөніндегі Мемлекеттік Комитет (ТЖМК) сияқты 
өкіметтік қүрылым қүрды. Оның қүрамы:
1. Г.И. Янаев - КСРО вице-президенті.
В.С. Павлов - КСРО премьер-министрі.
2. Д.Т. Язов - КСРО Қорғаныс министрі.
3. Б.К. Пуго - КСРО Ішкі істер министрі.
4. В.А. Крючков - КСРО МХК-нің төрағасы.
5. О.Д. Бакланов - КСРО Қорғаныс министрі төрағасының бірінші 
орынбасары.
6. В. Стародубцев - КСРО Шаруалар одағының төрағасы.
ТЖМК бірнеше антиконституциялық заңдар шығарды: 1-ші қауылысы 
бойынша:
• Саяси 
партиялардың, 
қоғамдық 
үйымдар 
мен 
бүқаралық 
қозғалыстардың қызметі тоқтатылды.
• Митингілер, шерулер, демонстрациялар, ереуілдер өткізуге жол 
берілмеді.
• Ақпарат қүралдары үстінен қатан бақылау қойылды.
Бірақ, Мәскеудің демократияшыл күштері, Ресей Федерациясының 
парламенті және Конституцияға адал әскери қүрамалар антиконституциялық 
төңкерісті жақтамады. Бүл демократияшыл күштерді Б. Ельцин басшылық 
етті.
Сонымен төңкерісшілер қойған мақсатына жетпейді. Төңкерістен кейін 
саяси оқиғалар шапшаң дамыды. М.С. Горбачев Орталық Комитеттің Бас 
хатшысы қызметінен бас тартты да КОКП-қа өзін-өзі таратуды үсынды.
Осындай жағдайда одақтас республикалар өздерінің шақырылған 
парламенттерінің сессияларында бірінен соң бірі өздерінің тәуелсіздігін 
жариялады. Ал 1991 жылы 8 желтоқсанда Минск қаласында үш республика
111

- Ресей, Украина, Белоруссия басшыларының кездесуі болды. Онда 
конфедерациялық біртүтас жаңа одақ қүрудың орнына басқаша қүрылым -
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына (ТМД) бірігетіндерін мәлімдеді.
1991 
жылы 12 желтоқсанда Ашхабад кездесуінде Орта Азия мен 
Қазақстан республикаларының басшылары жаңа Тәуелсіз Мемлекеттер 
Достастығының қүрылғанын қуаттады. Сонымен бірге олар ТМД өз 
субъектілерінің барлығының мүддесін есепке алатын болса, оның тепе-тең 
мүшелелері болуға өздерінің әзір екенін білдірді.
1991 
жылы 21 желтоқсанда Алматыда 
11 тәуелсіз мемлекеттің 
(Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан, Түркіменстан, Ресей, 
Украина, Беларусь, Молдова, Әзірбайжан, Армения. Грузия бақылаушы 
есебінде қатысты) басшылары бас қосып, ТМД қүруға келісімдерінің 
протоколына қол қойды. Қаралған мәселелер:
• КСРО іс жүзінде өмір сүруін тоқтатты.
• ТМД қүрылды.
• Ядролық қаруы бар мемлекеттер (Қазақстан, Ресей, Украина, 
Беларусь) ТМД-ға енетін барлық республикалардың үжымдық қауіпсіздігін 
қамтамасыз етуге келісті.
• 1991 жылы 16 желтоқсанда - республика Жоғарғы Кеңесінің 7-ші 
сессиясында «Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» 
Заң қабылданды.
Бүл 
қүжаттың 
1-бабында Қазақстан 
республикасы 
- тәуелсіз, 
демократиялық және қүқықтық мемлекет деп сипатталды.
Қазақстан Республикасы:
- Ішкі және сыртқы саясаты өз бетінше жүргізеді.
- Барлық мемлекеттермен халықаралық қүқық үстанымы негізінде 
қарым-қатынас орнықтырады.
- Территория шекарасы біртүтас, бөлінбейді және қол тигізуге 
жатпайды.
Қүжаттың 2-тарауында республика азаматтары тең қүқылы деп 
көрсетілген, 3-тарауында мемлекеттікөкімет органдарының қүрылымы 
анықталған, ал 4-тарауында мемлекеттің экономикалық негіздеріне анықтама 
берілді.
Негізгі әдебиет:
1. Абылхожин Ж.Б., Бурханов К.Н., Кадырбаев А.Ш., Султанов Т.И. 
Страна в сердце Евразии. Сюжеты по истории Казахстана. -Алматы, 1998.
2. Қазақстан тарихы / Көне заманнан бүгінге дейін. - 5 томдық. II том.- 
Алматы, 1997.; III том. -Алматы, 2002.
3. История Казахстана: народы и культуры: учебное пособие/ Н.Э. 
Масанов, Ж.Б. Абылхожин, И.В. Ерофеева, А.Н. Алексеенко, Г.С. Баратова. - 
Алматы, 2001.
112

4. История Казахстана и Центральной Азии: учебное пособие / Н.Э. 
Масанов, Ж.Б. Абылхожин и др. -Алматы, 2001.
5. Кляшторный 
С.Г., 
Султанов 
Т.И. 
Казахстан: 
летопись трех 
тысячелетий. -Алма-Ата, 1992.
6. Мусин Ч. Қазақстан тарихы. -Алматы, 1997.
7. Маданов Х., Мусин Ч. ¥лы дала тарихы. -Алматы, 1994.
Қосымш а әдебиет:
1. Қонаев Д.А. Өтті дәурен осылай. -Алматы, 1992.
2. Кунаев Д.А. От Сталина до Горбачева. -Алматы, 1994.
3. Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасу 
мен дамуының стратегиясы. -Алматы, 1992.
4. Назарбаев Н.А. Без правых и левых. -Алма-Ата, 1991.
5. Назарбаев Н.А. Стратегия становления и развития Казахстана как 
суверенного государства. -Алматы, 1992.
6. Назарбаев Н.А. На пороге XXI века. -Алматы, 1997.
Б ақы лау сұрақтары:
1. Қайта қүру үрдісінің басты кезеңдерін, мәнін ашып көрсетіңіз.
2. Қайта қүру түсындағы және КСРО қүлағаннан кейінгі республиканың 
қоғамдық-саяси өмірі туралы айтыңыз.
3. Сіздің пікіріңізше КСРО-ның қүлауының қандай себептері болды?
15-дәріс. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЕГЕМЕНДІ 
ТӘУЕЛСІЗ МЕМЛЕКЕТ
1. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы заңы.
2. 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы.
3. «Қазақстан-2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ.
«Дәрістің мақсаты: Қазақстан Республикасының 1991-1995 жж. 
қоғамдық-саяси және әлеуметтік-экономикалық дамуына және 1995 ж. 
Конституциясына сиппатама беру және «Қазақстан - 2030» даму 
стратегиясының қабылдауының маңызын ашып көрсету.
Негізгі 
терминдер: 
унитарлық 
мемлекет, 
зайырлы 
мемлекет, 
оралмандар, жекешелендіру, декларация, парламент, конституция (Атазаң), 
мемлекеттік рәміздер, демократияландыру, нарықтық экономика, жаһандану.
1. 
Қазақстан Республикасы Мемлекетінің тәуелсіздігі туралы Қазақстан 
Республикасының Конститутциялық заңы 1991 жылдың 16 желтоқсанында 
қабылданды. Заң 7 тараудан 18 баптан түрады. Ол Қазақстан Респуб- 
ликасының тәуелсіздігін бүкіл ғаламға жария еткен бірден бір маңызды 
тарихи қүжат болып табылады.
113

Қабылданған қүжаттың I тарауында ҚР тәуелсіз, демократиялық және 
қүқықтық мемлекет болып жарияланады. Мүнда ол өз жерінде өкімет билігін 
толығынан қолданатындығы,яғни ішкі және сыртқы саясатын дербес 
жүргізетіндігі және барлық мемлекеттермен халықаралық қүқық принциптері 
негізінде қарым қатынас орнататындығы негізделінді.Қазақстан територия- 
сының қазіргі шекарасының біртүтастығы,бөлінбейтіндігі және қол сүғуға 
болмайтындығы бекітілді.
ІІ 
тарауында республика азаматтары үлтына,нәсіліне, діни сеніміне, 
шыққан тегіне, әлеуметтік және дүние мүліктік жағдайына, айналысатын 
ісіне, түрған жеріне қарамастан бірдей қүқықтар пайдаланып, міндет- 
керліктерін атқаратындығы атап көрсетіледі. Қүжаттың егемендіктің бірден 
бір иесі және қайнар көзі республика азаматтары болып табылатындығы 
ерекше назарда үстайтын түсы. Республиканың өз азаматтығы бар. Бір 
кездері әр түрлі тарихи жағдайға байланысты республика территориясын 
тастап кетуге мәжбүр болған және басқа мемлекеттерде түратын қазақтарға 
өздері өмір суріп жатқан елдің заңына қайшы келмесе сол елдің азаматы 
болумен қатар , Қазақстанның азаматтығы қоса берілетіндігі нақтыланды.
Қүжат мемлекеттің аса маңызды міндеттерінің бірі мәдениеттерді, салт 
дәстүрлер мен тілдерді қайта жаңғыртып дамытуды, Қазақстанда өмір сүріп 
жатқан қазақ үлты мен басқа да үлт өкілдерінің 
үлттық қадір қасиетін 
нығайтуды көздеген қағидаларының Қазақстан халқын бірлікке шақырып 
түрғандығында дау жоқ
Ш тарауда ҚР мемлекеттік өкімет органдарының қүрамы сараланып ҚР 
ында мемл. өкімет билігі оның заң шығару , атқару және сот билігіне бөлу 
принципіне негізделгені анықталды. Заң шығару билігін ҚР ның Жоғарғы 
кеңесі жүзеге асырса , ҚР ның және оның атқарушы үкіметінің басшысы 
Президент болып табылады деп көрсетіледі. Сот билігін ҚР ның Жоғарғы 
соты атқаратындығын мәлімдеді.
ІҮ тарауда республиканың тәуелсіздігінің экономикалық негіздері 
анықталды. Республиканың тәуелсіз мемлекет статусына сәйкес келетін және 
меншіктік барлық түрлерінің көп қырлылығы мен теңдігіне негізделген 
дербес экономикалық жүйесінің барлығы атап өтілді.
Жер мен оның қойнауы , суы мен әуе кеңістігі, өсімдіктер мен 
жануарлар дүниесі, басқа да табиғи ресурстары, экономикалық және 
ғылыми техникалық потенциалы ҚР ның меншігі болып табылатындығы 
бекітілді.
Ү тарауда ҚР ның әлемдік қоғамдастықтың тең қүқықты мүшесі болып 
жарияланады, ол тәуелсіздігін қорғау және үлттық мемлекеттілігін нығайту 
мақсатымен әскери маңызды іс шаралар қабылдайтындығы негізделді.
ҮІІ тарауда өз мемлекеттік рәміздері Ел таңбасы, Жалауы, Әнүраны, 
барлығы, сондай ақ осы қүжаттың республиканың жаңа конститутциясын 
әзірлеуге негіз болатындығы мәлімденді.
114

Сонымен Қазақстанда егеменді мемлекеттің қарқынды даму процессі 
басталды. Қазақстандағы демократиялық өзгерістердің көрінісі болып, Семей 
полигонындағы ядролық сынақты тоқтату жөніндегі Президент Жарлығы, 
¥лы Отан соғысының ардагерлері мен олардың ізбасарларына жасалатын 
қамқорлықтар жөніндегі шаралар табылады.
Президенттік билігі мықты республика қүруға бағыт үсталды. Облыстар, 
қалалар мен аудандарды жергілікті өзін-өзі басқару жөніндегі заңдардың 
негізінде 
атқарушы 
биліктің 
реформасы 
жүргізілді. 
Республикада 
көппартиялық жүйе қалыптаса бастады. Тәуелсіз бүқаралық баспасөз 
қүралдарының жүмыс істеуіне мүмкіншіліктер берілді.
Қазақстан халық аралық аренаға егеменді, тәуелсіз мемлекет ретінде 
қадам басты. 1992 ж. 3 наурызында Қазақстан Біріккен Үлттар Үйымына 
кірді, халықаралық Валюта қорына мүше болды. 
Әлемдік банкке, 
Халықаралық даму ассоциациясына, Инвестициялық кепілдік агенттігіне, 
Дүниежүзілік денсаулық сақталу үйымына және т.б. біраз үйымдарға мүше 
болып қатысады. Сонымен бірге, Қазақстан Республикасы Еуропаның 
қауіпсіздік пен ынтымақтастық Кеңесінің мүшесі болып табылады, және 
адам қүқығың мойындайды. Қазақстан мемлекеті барлық азаматтарына тең 
қамқорлық жасауға міндет алады.
Сыртқы саясатында да Қазақстан Республикасы көршілес мемлекет- 
термен өзара тиімді достық қарым-қатынас үстанады. Тәуелсіз Қазақстанды 
әлем мемлекеттерінің арасында бірінші болып Түркия мемлекеті таныды.
1991 ж. соңына дейін Қазақстанның тәуелсіздігін әлемнің 18 елі таныды.
1992 ж. ортасына қарай республика тәуелсіздігін 30-дан астам елі 
мойындады: АҚШ, Қытай, Иран, Пакистан, Канада, т.б.
1992 
ж. соңы - тәуелсіз республиканы дүние жүзінің 106 мемлекеті 
танып, 61 елмен дипломатиялық қатынас орнатылды.
1999 
жылдың басы - дүние жүзінің 150 мемлекеті танып, 106 елмен 
дипломатиялық қатынас орнатылды.
Қазіргі кезде Қазақстан шет елдерде 30-дан астам дипломатиялық және 
консулдық өкілдіктер ашты. Алматы мен Астанада 50-ден астам шетелдік 
елшілік пен халықаралық, үлтаралық үйымдардың 16 өкілдігі жүмыс істейді.
1992 
ж. қаңтарда Республиканың мемлекеттік тәуелсіздігін қаматамасыз 
ету мақсатында Ішкі істер әскері қүрылды.
1992 
ж. қаңтарда - республиканың алғашқы сом алтыны шығарылды 
және алтын қорын жинауды басталды.
Қазақстан халқының үлттық сана-сезімі оянып, коптеген үлттардың 
мәдениеті мен дәстүрі қайта жаңғырып бастады. Қазақ үлты да үйқыдан 
оянды: қазақ тілі мемлекеттік тілге айналды, үмытылып қалған қазақтың 
талай асыл азаматының есімі елге танылды, жер отаулары қалпына 
келтірілуде, үлттык мәдениеттің гүлденуіне жағдай жасалды, азаматтық пен 
миграция жөнінде заң қабылданды. 1992 жылдың қүзінде 10 млн. қазақтың 
басын қосқан 1-ші Дүниежүзілік қүрылтай шақырылды.
115

Экономикалық дағдарыс кезеңінің өзінде-ақ республика экономикалық 
өзгерістер мен нарық жағдайына өту үшін өзіндік даму жолын таңдап алды. 
Ол бағыт қазбалы байлыққа бай жер қоймауын дүрыс пайдалану, қорғаныс 
жүмысын іскер үйымдастыру және ғылыми-техникалық және өндіріс қорын 
өркендету. Республика экономикасының мемлекеттік секторы да белсенді 
дамуда.
Осы кезде сыртқы экономикалық саясатында шетелдің капитал, техника 
мен технология кеңінең қолданылуда болды. Мысалы, 1990 жж. Қазақстан 
экономикасына ірі капиталдың қүйылысының бір көрінісі «Тенгизшевройл» 
бірлескен кәсіпорнының қүрылуы және 40 жылға шарт жасасқанын айтуға 
болады. Кірістің 80% Қазақстанға, 20% Шевронға түсіп түрады.
Қазақстанда нарық жағдайына өту күрделі болды, бүрынғы кеңес 
экономикасының 
ыдырап 
кетуі 
әлеуметтік-экономикалық 
жағдайдың 
шиеленісуіне соқтырды.
2.Республиканың тәуелсіздік алғаннаң кейінгі ең басты саяси міндеті 
жаңа Конституцияның жобасын талқылау болды. 1992 ж. Жоғары Кеңесте 
талқыланғаннаң кейін бүкіл халықтың назарына үсынылды. Парламент пен 
қоғамда ең жиі талқыланатың мәселерге: экономикалық, Қазақстанның 
әкімшілік-территориалдық қүрылымы, мемлекеттік тіл, билік түрлері, 
азаматтық, т.б. мәселелер жатқызылды.
1992 ж. қазан айында Конституцияны бүкіл халықтың талқылауы 
аяқталып, нәтижелері жарияланды. Талқылау 4 айға созылды, 500 ден астам 
дерек баспасөзде жарияланып, 3 млн. астам адам талқылауға қатысты.
1993 ж. 28 қантарында Республиканың Жоғарғы Кеңесі тәуелсіз 
Қазақстанның бірінші Конституциясың қабылдады. Бүның өзі болашақта 
қүқықтық мемлекет қүруға, тәуелсіздікті қамтамасыз етуге, экономикалық, 
мәдени және ғылыми-техникалық прогресс жолымен қарқынды дамуға 
кепілдік берді.
Конституцияға сәйкес Қазақстан демократиялық, зайырлы, унитарлы, 
барлық азаматтарына тең қүқық беретің мемлекет болып табылады. Жерінің 
түтастығы, 
бөлінбейтіндігі, 
қол 
сүғылмайтыны 
басып 
көрсетілген. 
Республикадағы мемлекеттік билік заң шығарушы, атқарушы және сотқа 
бөлінген, мемлекеттік биліктің бірдеп-бір бастаушы көзі халық болып 
табылады.
1993 
ж. 15 қарашада - Республика Президентінің жарлығымен үлттық 
валюта - теңге айналымға енгізілді.
1995 ж. 1 наурызда -
Мемлекет басшысы жанындағы қоғамдық 
консультациялық - кеңесші орган - Қазақстан халықтарының Ассамблеясы 
қүрылды.
2. 
Қазақстандағы болып жатқан экономикалық, саяси, демократиялық 
өзгерістер 1993 ж. Конституцияға өзгерістер жасау қажеттігін туғызды.
1995 жылдың маусым айында Қазақстан Республиканің Президенті
Н.Ә.Назарбаев қоғам назарына жана Конституцияның өз жобасың үсынды.
116

Жоба 8 бөлімнен, 95 баптан турды. Маусым айында халыққа талқылауға 
үсынылып, 1-ай мерзім берілді. Содан кейін Конституцияның жобасың 
референдумге қою жоспарланды.
1995 ж. 30 тамызында жаңа Конституцияның жобасы бойынша 
республикалық референдум өткізілді. Халықтың 89% жақтап, 10% қарсы 
дауыс берді. Сонымен, жаңа Конституция 5 қыркүйекте өз күшіне енді. 
Конституция 9 бөлімнен, 98 батан түрады.
Елді басқаруға қажетті тарихи жүйе Ата заң халықтың тілегі бойынша 
бекітілді. 
Басқару түрі бойынша Қазақстан мемлекеті президенттік 
республика болып табылады. Президенттік басқару жүйесінің ерекшелігі 
Президент билік түрлерінің барлығының үстінен қарайды және халық 
алдында олардың дүрыс жүмыс істеуің және жауаптылығын бақылайды. 
Президент Конституцияға сәйкес үкіметті отставкаға жіберіп, парламентті 
таратып, сотты тағайындай алады. Кейбір кездері заң күшіне атқаратын 
указдар жариялайды. 3 бөлімнің 40 статьясына сәйкес Президент Қазақстан 
мемлекетінің ішкі және сыртқы саясатының бағыттарын анықтайды, елдің 
ішінде және халықаралық қарым-қатынастарда мемлекеттің өкілі ретінде 
қатысады, халық бірлігінің гаранты және мемлекеттік биліктің символы 
болып табылады.
4 
бөлімнің 61 статьясы бойынша Парламентке заң шығару қүқығы 
берілген. Парламент екі палаталы болды: Сенат және Мәжіліс. 1995 ж. 7 
желтоқсаныңда Қазақстан Республикасының жаңа Парламенттіне сайлау 
өткізілді. 1996 жылдың қысында Парламент өз жүмысына кірісті.
Жалпы және төрелік соттар жүйелері біріктірілді. Судьялардың әділетті 
үкім шығаруға қүқықтық кепілдіктерін нығайтқан мәртебесі заңды түрде 
белгіленді.
Сонымен 
Қазақстан 
Республикасының 
1995 
ж. 
Конституциясы 
республиканың әрі даму кезеңіне арналған тарихи қүжат болып табылады.
3. 
«Қазақстан жолы -2050» - «Мәңгілік Қазақстан» жобасы ел 
тарихындағы жаңа дәуірдің кемел келбеті.Күшті қуатты мемлекеттер ғана 
үзақ мерзімдік жоспарлаумен, түрақты экономикалық өсумен айналысады. 
«Қазақстан -2050» Стратегиясы-барлық саланы қамтитын және үздіксіз өсуді 
қамтамасыз ететін жаңғыру жолы. Ол елдігіміз бен бірлігіміз, ерлігіміз бен 
еңбегіміз саналатын, сынала жүріп шыңдалатын үлкен емтихан.
Әлемнің дамыған 30 елінің қатарына қосылуға үмтылысымызды біз екі 
кезеңде жүзеге асыруымыз керек.
Бірінші кезең ХХІ ғасырдағы мүмкіндіктер көзін» пайдалана отырып, 
жаңғыру серпілісін жасау қажет болатын 2030 жылға дейінгі кезеңді 
қамтиды.
Екінші кезең 2030-2050 жылдар арлығында еліміздің ғылыми қамтымды 
және жасыл экономика қағидаттарына негізделген орнықты дамуын 
қамтамасыз ету қажет. Жоғары өңделген өнімдер шығаруға көшу, ғылыми 
қамтымды экономиканың базасы ретінде инжинирингтік қызметтерді дамыту
117

қажет. 2050 Стратегиясы басты мақсаттарға жетуді көздейтін эволюциялық 
қағида. Қазақстан халқы үшін Мәңгілік Ел, ортақ мақсат, ортақ мүдде бір 
болашақ, лайықты әрі үлы Қазақстан.
Мәңгілік Ел- ата-бабаларымыздың сан мың жылдардан бергі асыл 
арманы! «Қазақстан-2050» стратегиясында әлеуметтік саясаттың жаңа 
қағидалары қарастырылды. Мемлекет, әсіресе, дағдарыс жағдайында 
азаматтарға ең төменгі әлеуметтік стандарт кепілдігін беруге тиістігі қадап 
айтылды. Бүл жерде ең басты міндет кедейшіліктің өсуіне, адамдардың әл- 
ауқатының нашарлауына жол бермеу. Осы әлеуметтік стандартты сақтау 
арқылы біз бөлінетін тиісті қаражаттың көлемін де уақытында айқындап 
отыруға тиіспіз. Ол болашақта жаңа заң қабылдау арқылы жүзеге 
асырылады. Айта кету керек, мемлекет зейнеткерлерге, мүгедектерге, 
еңбекке жарамсыздарға, науқас балаларға және тағы басқаларға атаулы 
көмек үшін толық жауапкершілікті алатын болады. Ана мен баланы жан- 
жақты қорғау қажеттілігі де қамтамасыз етіледі. Ал енді жүмыс істей алатын, 
жүмысқа қабілетті азаматтар жүмыс істеп, еңбекке белсене араласу керек.
Әсіресе, қазіргі таңда назар аударатын мәселе жастарды жүмыспен 
қамту, еңбек ақысының дүрыстығын көздеу, еңбек дауларын болдырмау. 
Міне, осы бағытта Үкімет, атқарушы органдар жүйелі жүмыс істеуді 
жалғастыру қажет. Бүған біздің елде қажетті жағдайлар жасауға толық 
мүмкіндік бар. Соны дүрыс үйымдастыру және пайдалану маңызды.
Ал, экономикалық түрғыда шағын және орта бизнесті, ауылша- 
руашылығының кәсіпкерлеріне қолдауды дамытуды, көтермелеуді ары қарай 
жалғастыру көрсетілді. Бүл экономикамыздың дамуына өз үлесін қосатын, 
халықтың әл-ауқатын көтеруге септігін тигізетін үрдіс. Елбасымыз бюджет 
саясатының да жаңа қағидасын үсынды. Бюджет шығынын өз мүмкін- 
діктеріміз шегінде ғана жүмсау, бюджет тапшылығын барынша қысқарту, 
яғни мемлекеттің қаражатын ысырап етпеу тапсырылып отыр. Сонымен 
қатар, өндіріс және жаңа технологиялар саласындағы салық салу объектілері 
үшін қолайлы салық салу режимін енгізу қажеттілігі айтылды. Елімізде 
бәсекеге 
қабілетті 
тауар 
шығаратын, 
жаңа 
технологиямен, 
қүрал 
жабдықтармен қамтамасыз етілген өндіріс орындарын ашу, олардың 
жүмысын қолдау негізгі міндеттердің бірі ретінде белгіленіп отыр. Бүл жерде 
мемлекеттік-жекеменшік әріптестікті дамыту болашақта да жалғасын табады.
Негізгі әдебиет:
1. Абылхожин Ж.Б., Бурханов К.Н., Кадырбаев А.Ш., Султанов Т.И. 
Страна в сердце Евразии. Сюжеты по истории Казахстана. -Алматы, 1998.
2. Қазақстан тарихы / Көне заманнан бүгінге дейін. - 5 томдық. II том.- 
Алматы, 1997.; III том. -Алматы, 2002.
3. История Казахстана: народы и культуры: учебное пособие/ Н.Э. 
Масанов, Ж.Б. Абылхожин, И.В. Ерофеева, А.Н. Алексеенко, Г.С. Баратова. - 
Алматы, 2001.
118

4. История Казахстана и Центральной Азии: учебное пособие / Н.Э. 
Масанов, Ж.Б. Абылхожин и др. -Алматы, 2001.
5. Кляшторный 
С.Г., 
Султанов 
Т.И. 
Казахстан: 
летопись трех 
тысячелетий. - Алма-Ата, 1992.
6. Мусин Ч. Қазақстан тарихы. -Алматы, 1997.
7. Маданов X., Мусин Ч. ¥лы дала тарихы. -Алматы, 1994.
Қосымш а әдебиет:
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. -Алматы, 1995.
2. Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасу 
мен дамуының стратегиясы. -Алматы, 1992.
3. Назарбаев Н.А. На пороге ХХІ века. -Алматы, 1996.
4. Назарбаев Н.Ә. Казахстан - 2030. -Алматы, 1997.
5. Назарбаев Н.Ә. Ғасырлар тоғысында. -Алматы, 1996.
6. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан - 2050» Қазақстан халқына жолдауы.- 
Алматы,2014.
Б ақы лау сұрақтары:
1. Қазақстан Республикасының тәуелсіздіктің алғашқы жылдарындағы 
әлеуметтік-экономикалық және саяси дамуындағы қандай қиыншылықтар 
мен қарама-қайшылықтарды атап көрсетуге болады?
2. Қазақстан Республикасының 1995 ж. Конституциясының негізгі 
принциптерін ашып көрсетіңіз.
3. Қазақстан Республикасының 
Президенті 
Н.Ә. 
Назарбаевтың 
Қазақстан халқына Жолдауындағы белгіленген «Қазақстан-2050» -Мәңгілік 
Ел идеясына талдау беріңіз.
119

СЕМИНАР САБАҚТАРЫНЫҢ ЖОСПАРЫ
1-апта. Ежелгі және ортағасы рлы қ Қазақстан
1-семинар: Ерте темір дәуірінің тайпалары мен тайпалы қ 
О дақтары (б.з.д. ҮІІ б.з.д. ІҮ ғ.)
1. Б.з.д. ҮІІ б.з.д. ІҮ ғ. тайпалар туралы жазба деректерге сипаттама.
2.Сақ дәуір тайпаларының шаруашылығы, түрмысы және қоғамдық 
қүрылысы.
3. Оңтүстік және Шығыс,Батыс Қазақстандағы қорғандар жиынтығы -
ертедегі көшпелілердің сәулет қүрылысының ерекшеліктері
2 - семинар:
1.Үйсін, қаңлы ,ғүн тайпалары туралы 
жазба қытай деректері
2.Үйсін, 
қаңлы 
,ғүн 
тайпаларының 
шаруашылығы 
әлеуметтік- 
экономикалық қатынастары.
3.Үйсін, қаңлы, ғүн тайпаларының материалдық мәдениеті (түрғын үй, 
түрмысы және қолөнер мен сауда).
Әдебиеттер:
1. Қазақстан тарихы / Көне заманнан бүгінге дейін. - 5 томдық. I том.- 
Алматы, 1997.; II том. Алматы, 2002.
2. А.К. Акишев. Г.А.Кушаев. Древняя культура саков и усуней долины 
реки Или.-Алма-Ата.1963.
3. К.А. Акишев Курган Иссык. Книга-альбом. -М..Искусство 1978.
4. А.С. Аманжолов. История и теория древнетюркского письма. -
Алматы, 2002.
5. И.Бичурин. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии 
в древние времена.Т.1.-Алма-Ата, 1997.
6. С.А. Вишневская. Культура сакских племен низовьев Сырдарьи в УІІ- 
У в.в. до н. э. -М.1973.
7. Л.Н. Гумилев. Ғүндар.-М.,1997.
8. Геродот. История. -М.1997.
10. Қазақстан тарихы . Очерктер. -Алматы. 2002.
11. История Казахстана с древнейших времен до наших дней: В пяти 
томах. Т.1. -Алматы, 1996.
12. История Казахстана с древнейших времен до наших дней. (Очерк). - 
Алматы, 1993.
13. Кан Г.В. История Казахстана. -Алматы, 1995.
120

14. Кадырбаев С.Г. История Казахстана: Первобытный мир и древность.- 
Алматы, 1998.
15. Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Казахстан: Летопись трех 
тысячелетий. -Алма-Ата, 1992.
16. Абылхожин Ж.Б., Бурханов К.Н., Кадырбаев А.Ш., Султанов Т.И. 
Страна в сердце Евразии. Сюжеты по истории Казахстана. -Алматы, 1998.
17. Маргулан А.Х., Акишев К.А., Кадырбаев М.К., Оразбаев А.М. 
Древняя культура Центрального Казахстана. -Алма-Ата, 1966.
18. Поиски и раскопки в Казахстане. -Алма-Ата, 1972.
19. Агапов П., Кадырбаев М. Сокровища древнего Казахстана. -Алма- 
Ата, 1979.
20. Формозов А.А. Энеолитические стоянки Кустанайской области и их 
связь с ландшафтом. БКИЧП. 1950. П. 15.
2-апта. 3-семинар: Д амы ған ортағасы рлы қ мемлекеттер
1. Қарахан мемлекетінің қүрылуы және мәдениеті.
2. Наймандар, керейттер, жалайырлар.
3. Қыпшақтардың этникалық тарихы.
4-семинар: ҮІ-ХІ ғ.оты ры қш ы және көшпелі мәдениет
1. Орхон -Енисей жазба ескерткіштері (Күлтегін, Тоныкөк, Білге-қаған 
ескерткіштері)
2. Түркі халықтардың наным-сенімдері мен әдет ғүрыптары.Ислам 
дінінің енуі.
3.¥лы Жібек жолының бағыттары. Халықаралық сауда, материалдық 
және рухани байлықтармен алмасу.
4.Қазақстан және Орта Азиядан шыққан ғүлама-ойшылдар (Әл-Фараби, 
Ж.Баласағүнның , М.Қашқари, Қожа Ахмет Яссауидің т.с.с
Әдебиеттер:
1. Қазақстан тарихы / Көне заманнан бүгінге дейін. - 5 томдық. II том. - 
Алматы, 1997.; III том. -Алматы, 2002.
2. Акишев А.К. Резной нефрит из Отрара. Сб. археологические 
исследования в Отраре.
3. Байпаков К.М., Настич В.Н. Клад серебряных вещей и монет из 
Отрара. Сб. Казахстан в эпоху феодализма. -Алма-Ата, 1981
4. Маршак Б.И. Согдийское серебро. -М., 1971
5. Бартольд В.В. Соч. -М., 1969, т. 6.
6. Роттердамский Эразм. Разговор запросто. Пер. Маркиша С. -М., 1969
121

7. Мец А. Мусульманский Ренессанс. -М., 1966.
8. Зеймаль Т.И. Аджина - Тепе. -М., 1971.
9. Пигулевская Н.В. Культура сирийцев в средние века. -М., 1979.
10. Ливищиц В.А. Согдийцы в Семиречье: Лингвистические и 
этнографические исследования. Красная речка и Бурана. -Фрунзе, 1989.
11. Кляшторный С.Г. Древнетюркские рунические памятники. -Л., 1964.
12. Байпаков К.М. По следам древних городов Казахстана. -Алма-Ата.
1990.
13. «Оғызнама», «Махаббатнама». -А.,1986
15. 
Байпаков К.М., Средневековая городская культура Южного 
Казахстана и Семиречья (VI - начала XIII вв.). -Алма-Ата. 1986.
17. Нурмаханбетов Б. Некоторые итоги раскопок Борижарского 
могильника // По следам древних культур Казахстана. -Алма-Ата. 1970. с. 
108-120.
18. Ертегілер.Қазақ халық әдебиет. 4-т. -Алматы, 1989.
19. Жүсіп Баласағүн. Қүтты білік.-Алматы,1989.
20. Ә.Марғүлан. Ежелгі жыр-аңыздар.-Алматы,1985.
21. Әбілғазы Баһадүр хан. Шежіре-и-түрік. -Алматы.1991.
22. Қазақ ертегілері.-Алматы,1991.-з т.
23. Қожа Ахмет Яссауи. Хикметтер.-Алматы: «Өнер».
24. Қорқыт ата кітабы. -Алматы,1996..
25. Қайқауыс. Кобуснама.-А.,1992.
26. Махмуд Қашқари. «Диуани-лүғат ат-түрік»-А.,1993.
3-апта. 5-семинар: Қ азақстан А лтын Орда құрамында
1.Батудың жорықтары және Алтын Орданың қүрылуы.
2.Алтын Орда мемлекетінің ішкі және сыртқы саясаты мен мемлекеттің 
этносаяси қүрылымы.
3. Феодалдық қақтығыстар, орталық биліктің әлсіреуі және Алтын Орда 
мемлекетінің ыдырауы
6-семинар: ХІҮ-ХҮ ғ. Бірінші ж арты сы ндағы Ш ы ғы с Дешті Қ ы пш ақ
және Ж етісудағы саяси жағдай
1. Х ^ ғ . Ақ Орда қүрылуы.
2.Оңтүстік-Шығыс Қазақстан Моғолстанның қүрамында.
3. Жетісу мен Шығыс Дешті Қыпшақтағы Әмір Темірдің жорықтары.
Әдебиеттер:
1. Қазақстан тарихы / Көне заманнан бүгінге дейін. - 5 томдық. II том. 
Алматы, 1997.; III том. -Алматы, 2002.
2. Сафаргалиев М. Г., Распад Золотой Орды.- Саранск, 1960.
122

3. Федоров-Давыдов Г. А., Кочевники Восточной Европы под властью 
золотоординских ханов. М., 1966.
4. Федоров-Давыдов Г. А., Искуство кочевников Золотой Орды, М., 
1976.
5. Древности Казахстана. - А. - А., 1975.
6. Средневековая городская культура Казахстана и Средней Азии.- А.- 
А., 1983.
7. Ежелгі дәуір әдебиеті.- А., 1991.
8. Қинаятүлы З. Қазақ мемлекеті және Жошы хан.- Аст., 2004.
9. Ахмедов Б.А. Государство кочевых узбеков. -М., 1965.
10. Бартольд В.В. Очерки истории Семиречья. Соч., т. 2, ч. 1. М., 1963.
11. Тамерлан. Эпоха. Личность. Деяния. -М., 1992.
12. Қазақстан тарихы (Көне заманнан бүгінге дейін). 5 томдық 2-ші 
том.- Алматы, 1997.
7-семинар: ХІІІ-ХҮ ғасы рлардағы мәдениет
1. Қазақстанның ХІІІ-ХҮ ғасырлардағы рухани мәдениеті
2. Діни наным-сенімдер.Исламның таралуы.
3. Қожа Ахмет Яссауйдің шығармашылық мүрасы.
8-семинар
1.Қалалалық мәдениеттің дамуы.
2 Қолөнер, керуен жолдары сауда және ақша айналысының дамуы
3.Архитектура мен өнер.
4. Отырықшы және көшпелі мәдениеттердің бірін-бірі толықтыру 
үрдістері.
Әдебиеттер:
1. Қазақстан тарихы / Көне заманнан бүгінге дейін. - 5 томдық. II том.- 
Алматы, 1997.; III том. -Алматы, 2002.
2. Бес ғасыр жырлайды. 2 томдық. -Алматы, 1989.
3. Қадырғали Жалайыр. Шежірелер жинағы. -Алматы, 1997.
4. Арғынбаев Қ. Қазақ халқының қолөнері. -Алматы, 1987.
5. Арғынбаев Қ. Қазақ отбасы. -Алматы, 1996.
6. Дәуренбеков Ж., Түрсынов Е. Қазақ бақсы-балгерлері. -Алматы, 1993
7. Марғүлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар. -Алматы, 1985.
8. Мағауин М. Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет (ХҮ-ХҮІІІ ғғ.). 
Үшінші кітап. -Алматы, 1992
9. Тоқтабаева Ш. Қазақтың зергерлік әшекейлері. -Алматы, 1985.
123

2-модуль. ХҮ-ХҮІІІ ҒҒ. ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ
5-апта. 
9-семинар: Қ азақ халқы ны ң этногенезі
1.Ежелгі және орта ғасырлардағы , монғол дәуіріндегі этникалық 
процестердің ерекшеліктері.
2.Қазақ халқының қалыптасуының антропологиялық және 
лингвистикалық аспектілері
2. «Қазақ» этнонимінің шығуы туралы ғылыми пікірлер.
10-семинар: ХҮІ - ХҮІІ ғғ. Қ азақ хандығының саяси тарихы.
1. Қасым, Хақназар, Тәуекел хандардың мемлекеттік қызметтері.
2. Есім және Жәңгір хандар.
3.Төле би, Қазыбек би, Әйтеке бидің билік шешімдері.
Әдебиеттер:
1. Қазақстан тарихы / Көне заманнан бүгінге дейін. - 5 томдық. 
III 
том.- Алматы, 2002.
2. Материалы по истории казахских ханств15-18 вв.- Алматы., 1969.
3. Вопросы политической и социально-экономической истории. - 
Алматы., 1977.
4. Кочекаев Б.А. Ногайско-русские отношения в 15-18 вв. -Алматы., 
1988.
5. Абусеитова М.Х. Казахское ханствово второй половине 16 века- 
Алматы., 1985.
6. Мухаммед Хайдар Дулати Тарих-и Рашиди - Ташкент., 1992.
7. Моисеев В.А. Джунгарское ханство и казахи.17-18 вв. -Алматы., 1991.
8. Казахстан в15-17 вв. -Алматы., 1969.
9. 8 Султанов Т.И. Кочевые племена Приаралья в15-17 вв. -М., 1982.
6-апта. 11-семинар: ХҮ-ХҮІІ ғғ. қазақтарды ң материалдық 
және рухани мәдениеті
1. Қазақтардың рухани және материалдық мәдениеті.
2. Қоғамдағы салт-дәстүрдің ролі.
3. Қазақ халқының үлттық ойындары.
12-семинар:
1.Қолөнері мен кәсіптерінің дамуы.
2. Қазақтардың музыкалық өнері.
3.Діни нанымдары. Ислам дінінің таралуы.
124

Әдебиеттер:
1. 1. Қазақстан тарихы / Көне заманнан бүгінге дейін. - 5 томдық. 
ІІІ 
том. -Алматы, 2002.
2. Бес ғасыр жырлайды. 2 томдық. -Алматы, 1989.
3. Қадырғали Жалайыр. Шежірелер жинағы. -Алматы, 1997.
4. Арғынбаев Қ. Қазақ халқының қолөнері. -Алматы, 1987.
5. Арғынбаев Қ. Қазақ отбасы. -Алматы, 1996.
6. Дәуренбеков Ж., Түрсынов Е. Қазақ бақсы-балгерлері.- Алматы, 
1993.
7. Марғүлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар. -Алматы, 1985.
8. Мағауин М. Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет (ХҮ-ХҮІІІ ғғ.). 
Үшінші кітап. -Алматы, 1992.
9. Тоқтабаева Ш. Қазақтың зергерлік әшекейлері. -Алматы, 1985.
10. Хасенов Ә. Қазақстан мәдениеті мен өнерінің тарихы )ХҮ-ХҮІІІ ғғ.). 
Екінші бөлім. Алматы, 1988.
7-ші апта. 13-семинар: Қ азақ халқы ны ң жоңғар ш апқы нш ы лы ғы на
қарсы күресі
1. 1723-1725ж. «Ақтабан шүбырынды-Алқакөл сүлама» жылдары.
2. Қазақ жасақтарының қүрылуы, жоңғар басқыншыларына қарсы 
азаттық күрес.
3. Қазақ қоғамында батырлардың алатын орны.(Қабанбай, Қанжығалы 
Бөгенбай, Наурызбай, Райымбек, Жәнібек, Малайсары, т.б.).
14-семинар.
1. Қазақ халқының Жоңғар басқыншылығына қарсы күрестегі жеңісінің 
тарихи маңызы
2.Біртүтас Қазақ хандығын қалыптастырудағы Абылай ханның ролі 
Әдебиеттер:
1. Қазақстан тарихы / Көне заманнан бүгінге дейін. -5 томдық. III том.- 
Алматы, 2002.
2. Казахско -русские отношение в ХУІ-ХУІІІ вв. Сборник документов 
материалов.-Алма-Ата,1961.
3. Сулейменов Б.С. Басин В.Я. Казахстан в составе России в ХУІІІ-ХХ 
вв. -А.,1981.
4. Аполлова А. Экономические и политические связи Казахстана с 
Россией в ХУІІ-ХУІІІ вв.-М.,1960.
5. Басин В.Я. Россия и казахские ханства в ХУІІ-ХУІІІ вв.-А.,1971.
6. Златкин Н.Я. История Джунгарского времен до нашей дней.Т.3.-
А.,2000.
7. Касымбаев Ж.К. Государственные деятели казахских ханств ХУІІІ
в.Т.1.А.,1999.
125

8. Мойсеев В.А. Джунгарское ханство и казахи XVII-XVIII вв. -А.,1991.
9. Сулейменов Р., Мойсеев В. О внешней и внутренней политике Аблая.
- А., 1998.
11. Тынышпаев М. Великие бедствия. -А., 1994.
8-апта. Қ азақстан Ресей империясының құрамында
15-семинар: Қазақстанда Ресей әкімшілік-саяси жүйесінің енгізілуі
1. Қазақстан территориясындағы казак әскерлерінің қүрылуы (Орынбор, 
Сібір, Орал және Жетісу).
2. Қазақ халқының мемлекеттік тәуелсіздігін жоғалтуы. 1822-1824 жж. 
Жарғылар.
3.Бөкей хандығының қүрылуы.
16-семинар: Қазақтарды ң Ресей отарш ы лды қ үстемдігіне қарсы ұлт-
азатты қ көтерілістер
1. Кіші жүздегі Сырым Датүлының үлт-азаттық көтерілісі (1783-1797
жж.)
2. Исатай мен Махамбет үлт-азаттық көтерілісі (1836-1838 жж.)
3. Кеңесары Қасымүлының үлт-азаттық көтерілісі (1837-1847 жж.)
Әдебиеттер:
1. 1.Қазақстан тарихы / Көне заманнан бүгінге дейін. - 5 томдық. III 
том. -Алматы, 2002.
2. Абдиров М.Ж. Завоевание Казахстана царской Россией. -Астана,
2000.
3. Бекмаханов Е.Б. Казахстан в 20-40 годы 19 века.2-изд.-Алматы,1993.
4. Зиманов С.З. Политический строй Казахстана конца 18 -первой 
половины 19 веков. -А.-А.,1960.
5. Киняпина Н.С. Внешняя России второй половины 19 века.-М.,1974.
6. Касымбаев Ж.К. Казахстан-Китай караванная торговля в ХІХ-нач. 
ХХвв. -Алматы,1994.
7. Сулейменов Р.Б. Аграрный вопрос в Казахстане в последней трети 
19 начале 20 вв.-А.,1963.
8. Фридман Ц.Л. Банки и кредит в дореволюционном Казахстане.-
А.,1974.
9. Қазақстан тарихы ежелгі заманнан бүгінгі күнге дейін.Т.3. -Алматы.
10. Қазақстан тарихы. Очерктер.-А.,2003.
11. История Казахстана: народы и культура. -А.,2000.
12. Кан Г.В. История Казахстана. -А.,2002.
13. Казахско-русские отношения в XVIII-XIX вв. Сб. документов и 
материа лов. -А ., 1964.
126

14. Материалы по истории политического строя Казахстана. Т. 1.- А,. 
1960.
15. Народно-освободительное движение казахов в 
1836-1838 гг. 
//Докумен ты, материалы, статьи. -А., 1992.
16. Национально-освободительная 
борьба 
казахского 
народа 
под 
предводи тельством Кеңесары Касымова. //Материалы международной 
конферен ции. -А., 2002.
17. Аничков И. Жанқожа Нүрмүхамедүлы. -А., 1991.
18. Кеңесары және Сыздық сүлтандар. -А., 1992.
19. Вяткин М.П. Батыр Сырым. -М-Л., 1947.
20. Зиманов С. Россия и Букеевское ханство. -А., 1982.
21. Қасымбаев Ж. Кеңесары хан. -А., 1993.
22. Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. 5 томдық. Т.3. -А.,
2000.
23. Мусин Ч. Қазақстан тарихы. -А., 2004.
24. Қадірқүлова Г. Қазақстан тарихы.- А., 2005.
9-апта. 17-семинар: ХҮІІІ-ХІХ ғғ. әлеуметтік-экономикалық
қары м -қаты настар
1. Қазақтардың дәстүрлі шаруашылығына Ресейдің тигізген әсері. 
Сауданың дамуы. Жәрмеңкелер.
2. Өндірістің дамуы мен ерекшеліктері.
3. Қазақ ауылдарына капиталистік қатынастардың енуі.
18-семинар: Қ азақстанны ң ХІХ ғ. екінші ж арты сы ндағы мәдениеті
1.Ш.Уәлиханов-ғылыми бағыттың қалыптасуы.
2. Ы.Алтынсарин-ағартушылық бағыттың қалыптасуы.
3. А. Қүнанбаев- сыншыл бағыттың қалыптасуы.
Әдебиеттер:
1. 
Абылхожин Ж.Б. 
Очерки 
социально-экономической 
истории 
Казахстана ХХв. -Алматы, 1997.
2. Абылгазина А. Казахские комитеты в 1917 г. -Алматы, 1997.
3. Алаш Орда. Сборник документов.- Алматы, 1994.
4. Аманжолова Д.А. Казахский автономизм и Россия. История движения 
Алаш. -Алматы, 1994.
5. Ауанасова А.М. Национальная интеллигенция Туркестана в первый 
четверти ХХв. -Алматы, 1997.
6. Әбенова Б. Қоныстандыру - орыстандыру тәсілі. //Қазақ тарихы. 1999,
№2.
7. Бекмаханов Е. Қазақстан 1905-07 жылдардағы бірінші буржуазиялық- 
демократиялық орыс революция кезінде. //Қазақ тарихы. 2006, №2000.
127

8. Бурабаев М.С. Общественная мысль в Казахстане в 1917-1940 г.г.- 
Алматы, 1994.
9. Григорьев В.К. Противостояние. Большевики и непролетарские 
партии в Казахстане. 1917-1920.- Алматы, 1995.
10. Дәрімбет Б. Мағжан және Алаш қозғалысы. //Қазақ тарихы, 1999, №6
11. Жиреншин К.А. Политическое развитие Казахстана в ХІХ - н.ХХ
в.в.- Алматы, 1996.
12. Қазақстан тарихы. 1900-1945 ж.ж. Хрестоматия. -Алматы, 1994.
13. Қаһарлы 1916 жыл. 1,2 том Алматы, 1998.
14. Қоңыратбаев О. Т.Рыскүлов: қоғамдық саяси және мемлекеттік 
қызметі. Түркістан кезеңі. -Алматы, 1994.
15. Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. -Алматы, 1995.
16 Нүрпейсов К. ¥лы Октябрь Қазақстанда. -Алматы, 1997.
17. Озғанбай Ө. Мемлекеттік Думаға сайланған қазақтар. //Қазақ тарихы, 
2001, №1.
18. Өмірзақов Ө. Ресейге қосылғаннан не үттық? -Алматы, 1995.
19. Салқынбаев Т. “Үш жүз” партиясы және Қ.Тоғысов.
20. Шарафутдинов З. Жангельдин Ә. Және алаш орда өкілдері//Қазақ 
тарихы. 2001, №6.
21. Шарафутдинов З. Қазақ жерін алаш автономиясына біріктіру. //Қазақ 
тарихы 2001, №2.
22. Хасанаев Л. Ақпан революциясы және үлттық автономия мәселесі. 
//Қазақ тарихы. 1999, №6.
23. Чокай М. Туркестан под властью советов. -Алматы, 1993.
10-апта. 19-семинар: Отарлау саясаты кезіндегі дәстүрлі ш аруаш ы лы қ 
жүйесінің дағдарысы
1. Патша өкімеиінің қоныстандыру және орыстандыру саясатының: 
негізгі кезеңдері мен қорытындылары.
2. Столыпиннің аграрлық реформасы.
3. 1916 жылғы көтерілістің алғышарттары, себептері, сипаты.
20-семинар: 1917 ж ы лғы революциялар кезіндегі Қазақстан
1.¥лт азаттық күрес идеологиясын қалыптастырудағы «Қазақ» газетінің 
ролі(1913-18 ж.).
2. «Алаш» партиясы және Алашорда өкіметінің тәуелсіздік тарихындағы 
орны.
Әдебиеттер:
1. Қазақстан тарихы / Көне заманнан бүгінге дейін. - 5 томдық. ІҮ том.- 
Алматы, 2010.
2. Абылгазина А. Казахские комитеты в 1917 г. -Алматы, 1997.
128

3. Алаш Орда. Сборник документов. -Алматы, 1994.
4. Аманжолова Д.А. Казахский автономизм и Россия. История движения 
Алаш. -Алматы, 1994.
5. Ауанасова А.М. Национальная интеллигенция Туркестана в первый 
четверти ХХв. -Алматы, 1997.
6. Әбенова Б. Қоныстандыру - орыстандыру тәсілі. //Қазақ тарихы. 1999,
№2.
7. Бекмаханов Е. Қазақстан 1905-07 жылдардағы бірінші буржуазиялық- 
демократиялық орыс революция кезінде. //Қазақ тарихы. 2006, №2000.
8. Бурабаев М.С. Общественная мысль в Казахстане в 1917-1940 г.г.- 
Алматы, 1994.
9. Григорьев В.К. Противостояние. Большевики и непролетарские 
партии в Казахстане. 1917-1920 -Алматы, 1995.
10. Дәрімбет Б. Мағжан және Алаш қозғалысы. //Қазақ тарихы, 1999, №6
11. Жиреншин К.А. Политическое развитие Казахстана в ХІХ - н.ХХ
в.в.- Алматы, 1996.
12. Қазақстан тарихы. 1900-1945 ж.ж. Хрестоматия. -Алматы, 1994.
13. Қаһарлы 1916 жыл. 1,2 том -Алматы, 1998.
14. Қоңыратбаев О. Т.Рыскүлов: қоғамдық саяси және мемлекеттік 
қызметі. Түркістан кезеңі. - Алматы, 1994.
15. Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. -Алматы, 1995.
16. Нүрпейсов К. ¥лы Октябрь Қазақстанда. -Алматы, 1997.
17. Озғанбай Ө. Мемлекеттік Думаға сайланған қазақтар. //Қазақ тарихы,
2001, №1.
18. Өмірзақов Ө. Ресейге қосылғаннан не үттық? -Алматы, 1995.
19. Салқынбаев Т. “Үш жүз” партиясы және Қ.Тоғысов.
20. Шарафутдинов З. Жангельдин Ә. және алашорда өкілдері. //Қазақ 
тарихы. 2001, №6.
21. Шарафутдинов З. Қазақ жерін алаш автономиясына біріктіру. //Қазақ 
тарихы 2001, №2.
22. Хасанаев Л. Ақпан революциясы және үлттық автономия мәселесі. 
//Қазақ тарихы. 1999, №6.
23. Чокай М. Туркестан под властью советов. -Алматы, 1993.
11-апта. Қ азақстан КСРО құрамында
21-семинар: Қ азақстандағы Кеңес өкіметінің мәдени саясаты: 
жетістіктері мен кемш іліктері
1.Қазақ АКСР-ның қүрылуы.
2. Жер-су реформасы. 1924-25 жж үлттық межелеу.
3.Кеңестік 
білім беру жүйесінің қалыптасуы және сауатсыздықпен 
күрес.
129

22-семинар: Заңды лы қтарды ң бұзылуы мен жаппай саяси репрессиялар
1. Әкімшіл-әміршіл жүйенің қалыптасуы.
2. «Алаш» лидерлеріне қарсы репрессиялардың басталуы. 20-30 жж. сот 
процесстері.
3. 1937-1938 жж. саяси репрессиялар.
Әдебиеттер:
1. Қазақстан тарихы / Көне заманнан бүгінге дейін. - 5 томдық. IV том.- 
Алматы, 2010.
2. Абылгазина А. Казахские комитеты в 1917 г. -Алматы, 1997.
3. Алаш Орда. Сборник документов. -Алматы, 1994.
4. Аманжолова Д.А. Казахский автономизм и Россия. История движения 
Алаш. -Алматы, 1994.
5. Ауанасова А.М. Национальная интеллигенция Туркестана в первый 
четверти ХХв. -Алматы, 1997.
6. Әбенова Б. Қоныстандыру - орыстандыру тәсілі. //Қазақ тарихы. 1999,
№2.
7. Бекмаханов Е. Қазақстан 1905-07 жылдардағы бірінші буржуазиялық- 
демократиялық орыс революция кезінде. //Қазақ тарихы. 2006, №2000.
8. Бурабаев М.С. Общественная мысль в Казахстане в 1917-1940 г.г.- 
Алматы, 1994.
9. Григорьев В.К. Противостояние. Большевики и непролетарские 
партии в Казахстане. 1917-1920 -Алматы, 1995.
10. Дәрімбет Б. Мағжан және Алаш қозғалысы. //Қазақ тарихы, 1999, №6
11. Жиреншин К.А. Политическое развитие Казахстана в ХІХ - н.ХХ
в.в.- Алматы, 1996.
12. Қазақстан тарихы. 1900-1945 ж.ж. Хрестоматия. -Алматы, 1994.
13. Қаһарлы 1916 жыл. 1,2 том -Алматы, 1998.
14. Қоңыратбаев О. Т.Рыскүлов: қоғамдық саяси және мемлекеттік 
қызметі. Түркістан кезеңі. - Алматы, 1994.
15. Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. -Алматы, 1995.
16. Нүрпейсов К. ¥лы Октябрь Қазақстанда. -Алматы, 1997.
17. Озғанбай Ө. Мемлекеттік Думаға сайланған қазақтар. //Қазақ тарихы,
2001, №1.
18. Өмірзақов Ө. Ресейге қосылғаннан не үттық? -Алматы, 1995.
19. Салқынбаев Т. “Үш жүз” партиясы және Қ.Тоғысов.
20. Шарафутдинов З. Жангельдин Ә. және алашорда өкілдері. //Қазақ 
тарихы. 2001, №6.
21. Шарафутдинов З. Қазақ жерін алаш автономиясына біріктіру. //Қазақ 
тарихы 2001, №2.
22. Хасанаев Л. Ақпан революциясы және үлттық автономия мәселесі. 
//Қазақ тарихы. 1999, №6.
23. Чокай М. Туркестан под властью советов. -Алматы, 1993.
130

12-апта. 23-семинар: Қ азақстан соғыстан кейінгі жылдарда
1. 1946-1953 жж. елдегі қоғамдық- саяси жағдай,экономиканы бейбіт 
өмірге қайта қүру.
2. 1953-1964 жж. экономикалық реформалар. Қазақстан «Хрущев 
жылымығы»жылдарында.
24-семинар:
1.Мәдениет, ғылым мен білімнің дамуы.
2.Тың 
игерудің 
экологиялық, 
экономикалық 
және 
әлеуметтік- 
демографиялық зардаптары.
Әдебиеттер:
1.Абылхожин Ж., Қозыбаев М., Татимов М., Казахстанская трагедия. 
//Вопросы истории. 1989, № 7.
2. Арттықбаев М.К. Қазақстан тарихы. Хрестоматия. Алматы, 2003.
3. Козыбаев М.К. 
и др коллективизация в Казахстане: трагедия 
крестьянства. -Алматы, 1992.
4. 
Михайлов 
В. 
Хроника 
великого 
джута. 
Документальное 
повествование. -Алма-Ата,1990.
5. Омарбеков Т. Зобалаң. -Алматы,1994.
6. Назарбаев Н.А. В потоке истории Алматы,1999.
7. Чокай Мустафа. Туркестан под властью советов. -Алматы, 1993.
13-апта. 25 - семинар: 1970-1980 жж. Қазақстанны ң ауыл
ш аруаш ы лы ғы
1. 1970-80 жж. ауыл шаруашылғын көтеру проблемалары.
2. Агроөндірістік кешендердің қүрылуы.
3. 1982 ж. азық-түлік бағдарламасы.
26-семинар: М.С. Горбачев реформалары кезеңіндегі Қазақстан
1. 
Қазақстанның саяси өміріндегі өзгерістер. Жариялылық.. 1986 ж. 
Желтоқсан оқиғасының тарихи тағылымы.
2. Экономикалық қайта қүрулар мен нарықтық экономикаға өту.
3. Түрғын үй мәселесі мен коперативтік кәсіпорындардың ашылуы.
Әдебиеттер:
1. 
Қазақстан тарихы / Көне заманнан бүгінге дейін. - 5 томдық. ІҮ том.- 
Алматы, 2010.
131

2. Абылхожин Ж.Б. ХХ ғ. Қазақстанның әлеуметтік экономикасының 
қысқаша тарихы. - Алматы: Түран, 1997.
3. Гуревич Л.Я. Тоталитаризм против интелегенции. - Алматы: Караван, 
1992.
4. Қонаев Д.А. Өтті дәурен осылай. - Алматы: Дәуір, 1992.
5. Костенко Е.А. 50-60 ж. Қазақстан (Қоғамның саяси өмірінің сталиндік 
қүғынға айналуы). Оқулық қүралы. - Алматы, 2003.
6. Қонаев Д.А. Сталиннен Горбачевқа дейін. -Алматы: Санат 1994.
7. Қозыбаев М.К. Хрущев және Қазақстан. // Қазақстан коммунисі. 1990.
8. 1930-50 жж. Саяси жағдай. Ақталу. - М.: Политиздат. 1991.
9. Шокенов Б.С. ХХ ғ. 70-80 жж. Жеңіл және тамақ өнеркәсібінің тарихы 
мен сабақтары. Оқулық қүралы. -Алматы, 2003
14-апта. Тәуелсіз Қазақстан
27-семинар: Ж аңа кезеңдегі әлеуметтік-экономикалық реформалар
1. Қазақстан Республикасы халықаралық қатынастардың субъектісі. 
Қазақстан тәуелсіздігінін әлемдік қауымдастықтардың мойындауы.
2. Қазақстан және әлемдік қауымдастық: сыртқы саяси экономикалық 
қызметінің дамуы.
3. Әлемдік геосаяси сахнасындағы Қазақстанның орны.
28-семинар: Тәуелсіздік тұсындағы ғылыми-мәдени процестер
1. Тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің рәміздері (президенттік штандарт, 
мемлекеттің астанасы - Астана қаласы).
2. Қазақстандағы ғылым мен білімнің дамуы.
3.Көп үлтты Қазақстандағы мәдениет дамуының негізгі тенденциялары 
(1991-2012 жж.).
Әдебиеттер:
1. Қазақстан тарихы / Көне заманнан бүгінге дейін. - 5 томдық. Ү том.- 
Алматы, 2010.
2. Қазақ ССР-ң мемлекеттік егемендігі туралы Декларация 1990 ж 25- 
қазан. // Егемен Қазақстан. А.-1990
3. ҚР тәуелсіздік туралы заңы. // Егемен Қазақстан .А. ,1991. -16 
желтоқсан.
4. ҚР Конституциясы. -Алматы,- 1993 ж.
5. ҚР Конституциясы. -Алматы,-1995 ж
132

6. ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы 
«Қазақстан-2030. Барлық қазақстандықтардың өсіп өркендеуі, қауіпсіздігі 
және әл-ауқатының артуы». -Алматы.
7. Н.Ә.Назарбаев. Тарих толқынында.-Алматы.1999 ж.
8. Н.Ә. Назарбаев Жүз жылға татитын 10 жыл. // Егемен Қазақстан-
2001.17 желтоқсан.
9. Н.Ә. Назарбаев. Евразиялық Одақ: пікір, тәжірибе, болашақ. 1994 - 
1997. М.-1997.
10. Н.Ә. Назарбаев. Сындарлы он жыл. -А.,1999.
11.Н.Ә. Назарбаев. Әлем кіндігі.-Астана, 2001.
12. Нурпейсов Е.К., Котов А.К. Қазақстан мемлекеті: от ханской власти 
к президентской республике. -Алматы, 1995.
15-апта. 29-семинар: Қазіргі кезеңдегі Қазақстанны ң сы ртқы саясаты
1. Қазақстанның сыртқы саясаты мен халықаралық қауіпсіздік пробле- 
малары.
2. Қазақстанның ішкі саясаты саясатының негізгі бағыттары мен 
үстанымдары.
30-семинар: Тәуелсіз Қ азақстанны ң саяси құж аттары ны ң 
маңы зы мен сабақтары
1. 1991-2014 жж. саяси қүжаттардың тарихи маңызы.
2. ҚР қазіргі заманғы кезеңде: үзақ мерзімді жетістіктер және 
стратегиялық мақсаттар.
3.Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың жыл сайынғы дәстүрлі Қазақстан халқына 
жолдауларының саяси маңызы.
Әдебиеттер:
1. Қазақстан тарихы / Көне заманнан бүгінге дейін. - 5 томдық. Ү том.- 
Алматы, 2010.
2. Қазақ ССР-ң мемлекеттік егемендігі туралы Декларация 1990 ж 25- 
қазан. // Егемен Қазақстан. А.-1990
3. ҚР тәуелсіздік туралы заңы. // Егемен Қазақстан .А. ,1991. -16 
желтоқсан.
4. ҚР Конституциясы. -Алматы,- 1993 ж.
5. ҚР Конституциясы. -Алматы,-1995 ж
6. ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы 
«Қазақстан-2030. Барлық қазақстандықтардың өсіп өркендеуі, қауіпсіздігі 
және әл-ауқатының артуы». -Алматы.
7. Н.Ә.Назарбаев. Тарих толқынында.-Алматы.1999 ж.
133

8. Н.Ә. Назарбаев Жүз жылға татитын 10 жыл. // Егемен Қазақстан-
2001.17 желтоқсан.
9. Н.Ә. Назарбаев. Евразиялық Одақ: пікір, тәжірибе, болашақ. 1994 - 
1997. М.-1997.
10. Н.Ә. Назарбаев. Сындарлы он жыл. -А.,1999.
11.Н.Ә. Назарбаев. Әлем кіндігі.-Астана, 2001.
12. Нурпейсов Е.К., Котов А.К. Қазақстан мемлекеті: от ханской власти 
к президентской республике. -Алматы, 1995.
134