Тиімді емес жуық әдістерге

Экономикалық көрсеткіштерді толық зерттеу үшін тек қана бір сатылы ғана емес,сонымен қатар тізбекті факторлық талдауды жүргізу керек:статистикалық(кеңістік),динамикалық(кеңістік және уақыттылық).

Фактордың тәптіштелуі әрі қарай жалғасуы мүмкін.Оны аяқтап, «у» қорытынды көрсеткішін сипаттау үшін зерттеудің нәтижелерін синтездей отырып,факторлық талдаудың кері мәселесі шешіледі. Зерттеудің мұндай әдісі факторлық талдаудың тізбекті статисика әдісі деп аталады.

Тізбекті динамикалық факторлық талдауды қолдану кезінде, оның статистикалық мәні қорытынды көрсеткішінің әрекетін толық зерттеу үшін жеткіліксіз;көрсеткіштің талдануы ұсақталу уақытының әр түрлі аралығында жүргізіледі,олардың көрсеткіші зерттеледі.

Экономикалық факторлық талдау кеңістіктік немесе уақыттық шығуының әр түрлі көздері бойынша шаруашылық қызметінің нәтижелерінің қалыптастырушы фактордың әрекетін анықтауға бағытталуы мүмкін.

Шаруашылық іс-әрекетінің қатарлар көрсеткіштерінің динамикалық талдауы, деңгей қатарының, оның бөлшектенуі(дамудың негізгі сызығына-маусымдығына немесе кезеңділік құраушыларына,циклдік құраушыларына,байланысты ұдайы өндіріс құбырымен,кездейсоқ құраушылары)-бұл уақыттық факторлық талдау мәселесі.

Факторлық талдау мәселелерінің жіктелуі көптеген экономикалық мәселелердің қойылуын реттейді және олардың шешіміндегі жалпы заңдылықтарды анықтау мүмкіндігін туғызады.

Дәріс 5. Экономикалық-атематикалық үлгілеудің шаруашылық қызметін зерттейтін тәсілі ретінде.

1. 
   Үлгілеудің мағынасы мен маңызы.
   
2. 
   Экономикалық құбылыстарды үлгілеу.
   
3. 
   Үлгілеудің негізгі типтері.
   

Үлгілеу деп аталуы, зерттеудің кең таралан әдісінде үлгі термині қолданылады. Үлгілеу – бұл кейбір басқа қосымша объектілерін талдау арқылы, тікелей емес, жанама жолмен объект танымын зерттеу.

Әр түрлі сипаттамалардың негізінде жіктеуге болатын үлгілердің негізгі типтері: үлгіленетін объектінің сипаты, қосымша саласы, үлгілеу тереңдігі бойынша қарастырайық.

Үлгінің сипаты бойынша, яғни үлгілеудің құралы бойынша үлгілер материалдықтарына және мінсіздеріне бөлінеді.

Материалдық үлгілеу кезінде зерттелу зерттелінетін объектінің негізгі сипаттамаларын ұдайы өндіруші үлгінің негізінде жүргізеді. Физикалық үлгілеу материалдық үлгілеудің жеке жағдайлары болып саналады, сонда үлгіленетін объектісі мен үлгісі тек бірдей физикалық табиғатқа ие болады, сонымен қатар әр түрлі физикалық табиғатқа ие болушы құбылыстардың ұқсастығына негізделген ұқсас үлгілеу, бірақ та біркелкі математикалық теңдіктермен сипатталынады.

Мінсіз үлгілеу үлгіленетін объектілердің материалдық ұқсастығына негізделмеген, ол тек ойдағы мінсіз үйлестікке негізделген. Таңбалау мінсіз үлгілеудің бір түрі болып есептелінеді, қадай да болмасын құрылу таңбалары түрлерінің үлгілер міндетін атқарады. Логикалық және математикалық тіл құралдарымен жүзеге асырылатын математикалық үлгілеу таңбалық үлгілеудің маңызды түрі болып есептеледі. Объектінің математикалық үлгісі – бұл графиктердің, қисындық қатынастардың, теңсіздіктердің, теңдіктердің жиынтығы түрінде бейнеленуі.

Экономикалық зерттеулерде математикалық модельдердің перспективасын және күйін дұрыс бағалау үшін, физикада математикалық үлгілерді қолдану тәжірибесімен олардың дамуын салыстыру пайдалы және де бұл әдіс қашан пайда болды, өзінің дамуын қай уақытта бастады және ол адамзат білімінің басқа салаларына қашан енді, осыны білу өте қажет.

Экономикалық құбылыстардың математикалық үлгілеуі физикалықтан айтарлықтай ерекшеліктермен айырылады.

Бірінші кезеңінде экономика тек өндірістік процестерді ғана емес, сонымен қатар өндірістік қатынастарды да қамтиды. Осы жақтары істі қиындатады. Өндірістік процестерді үлгілеу физикалық процестердің үлгілеуінен гөрі принципиалды қиындау және онша күрделі де болып көрінбейді. Адамдардың іс-қимылдарын, олардың ынталасын және жеке шешімдерін қабылдауын ескермей, өндірістік қатынастарды үлгілеу мүмкін емес.

Атқарымдық экономикалық жүйені сипаттау үшін экономикалық процестердің негізгі деңгейін екіге бөлуге болады.

Бірінші деңгейі - өндірістік-технологиялық. Оған экоомикалық жүйелерді зерттейтін өндірістік мүмкіншіліктерді сипаттау жатады. Жүйенің өндірістік мүмкіншіліктерін үлгілеу үшін, әдетте оны өндірістік бірліктердің қазіргі үлгінің жекелей, элементтеріне ұсақталады. Содан кейін, біріншіден, бірліктердің әрқайсысының өндірістік мүмкіншіліктерін және екіншіден, өндіріс қорларымен алмасу мүмкіншіліктерін және «элементарлы» өндірістік бірліктер арасындағы өнімін сипаттау қажет.

Екінші деңгейі – процестердің әлеуметтік-экономикалық деңгейі. Экономикалық жүйенің өдірістік-технологиялық деңгейін үлгілеу кезінде сипатталатын өндірістік мүмкіншіктердің қалайша жүзеге асырылатынын анықтау мынада, әдетте, технологиялық шектелу салдарынан ол өздігінен экономикалық процестің дамуын толық анықтай алмайды. Технологиялық шектелуіне сыюшы тапсырмаларды таратудың көптеген нұсқалары бар, олар жүйенің өндірістік мүмкіндіктерін береді. Математикалық үлгілерде арнаулы айнымалыларға бөледі, олардың мәндері экономикалық процестің дамуының жалғыз нұсқасын анықтайды. Бұл айнымалылар әсерлерімен басқарушы деп қабылданды. Әлеуметтік-экономикалық процестердің деңгейінде басқарушы әскерлердің таңдамалы тетігі анықталады.

Экономикалық құбылыстардың үлгілеуінде негізгі ұсыныстар маңызды рөл атқарады, бұларда экономикалық жүйелердің үлгілері құрылады. Белгілі табиғат зерттеушісі Гексли пікірінше «математиканы мейлінше жақсы ұнтақтаушы тас диірменнен шыққан сапалы ұн алу ісімен ұқсастырады, ..., математика көмегімен алдыңғы дұрыс емес жағдайлардың уақытша нәтиже алу сенімін тудырмайды».

Кез келген экономикалық құбылысты үлгілеу бірнеше кезеңдерден тұрады.

Бірінші кезең проблеманы қоюға арналған және де олар жалы алғанда қалыптастырылан. Экономикалық процестерді зерттеудің бірінші кезеңінің мақсаты – экономикалық–математикалық әдістердің қазіргі деңгейінде проблемалардың арасынан шешуге болатын сондай сұрақтарды табу.

Поблемасы тұжырымдалынғаннан кейін келесі кезеңге ауысуға болады. Екінші кезеңде зерттелетін экономикалық объектінің математикалық үлгісін құру және оны сәйкестендіру түр. Бұл кезеңде – экономикалық лгілер жиынтығының қолайлы үлгісін таңдау және бұл үлгінің параметрлерін іріктеп алу, сөйтіп, үлгіні зеттелетін нысанға сәйкестендіру.

Үлгіні құрудан кейінгі кезең – үлгілерді зерттеу.

Экономикалық үлгілерді талдаудың бірнеше негізгі әдістері бар. Олардың біріншісі үлгінің сапалы талдауынан, яғни оның кейбір қасиеттерін анықтаудан тұрады. Әйтсе де, сапалы талдау әдістері аса маңызды пайдалы болғанмен, мұндай зерттеуде тек жеткілікті қарапайым үлгілерді жүргізуге болады.

Келесі қойылған мәселе соңғы жылдары қарқынды дамушы қолданбалы математика бөліміндегі әдістердің бірімен – әдістер тиімділігімен шешуге болады.

Соңғы кезде басқарудың барлық мүмкіншілігінде бүтіндей жүйенің мүмкіншіліктерін бағалау үшін арналған тағы бір амал пайда болды, яғни мүмкіншіліктер жиынтығына негізделген амал. Жүйе үшін жиынтық мүмкіншілігі деп белгілі уақыт аралығында басқару мүмкіншілігінің көмегімен ондағы жүйені бастапқы нүктесінен бастап, барлығына көшіруге болатын барлық осындай жиынтық күйлерін атаймыз.

Сонымен, экономикалық нысан үлгілерін талдаудың қазіргі даму кезеңіндегі әдістері жетілудің белгілі деңгейімен сипатталады. Жеке ойлар зерттеу әдістерінің жүйесінде лайықты орынын алады, олардың ең көп мақсатты қолдану салалары айқындалды.

Экономикада қолданылатын математикалық үлгілер үлгіленетін объектінің ерекшеліктеріне, үлгілеудің мақсатына және қолданылатын нұсқаулықтарға қатысты бірқатар белгілері бойынша келесі жіктелуге бөлінеді: экономиканың макро және микро үлгілері, теориялық және қолданбалы, тиімділеу және теңдестіктер, статистикалық және динамикалық.

Экономикалық үлгілеуде теңдестіктер үлгілердің ерекше орыны бар. Олар белгілі күйден, оны шығаруға тырысатын барлық күштердің қорытындысы нөлге тең болатын экоомиканың осындай күйлерін сипаттайды.

Статистикалық үлгілерде нақтылы мерзімдегі немесе уақыт кезеңіндегі экономикалық объектінің күйі сипатталады.

Днамикалық үлгілері уақыттық айнымалылардың өзара байланыстығын қосады, экономикадағы процестердің барысын анықтаушы күштерін және өзара әрекеттесуін сипаттайды.

Детерминантталынған үлгілер айнымалы үлгілердің арасындағы қатты атқарымдық байланыстар ойластырылады.

Үлгі – басқару объектісінің шартты бейнесі. Үлгіні басқару субъектісімен құрастырылуы, мұның қажеттілігі, басқару мақсаты үшін өте маңызды болып келетін объектінің сипаттамасын – қасиетін, өзара байланысын, құрылымдық және атқарымдық параметрлерін және т.с. бейнелеу үшін керек. Үлгілеу әдісінің мазмұны объектіні алдын ала зерттеу негізінде үлгісін құрастыру және оның өте маңызды сипаттамаларын, үлгінің эксперименттік, немесе теориялық талдануын бөлу, нәтижелерін, объектінің мәліметтерімен салыстыру, үлгілерін түзету болып саналады.

Теңдіктер, теңсіздіктер, функциялар және басқа математикалық құралдардың көмегімен зерттелетін құбылысты және процесті бейнелейтін математикалық үлгілер негізінен экономикалық талдауда қолданылады. Үлгілер: формулалар түрінде жазылған, сандық сипаттамаларын, математикалық үлгілері нақтылы сандық сипаттамалыр үлгілер; қисынды айтылуының көмегімен жазылған логикалары және де графиктік бейнелеуіндегі графиктер болып бөлінеді.

Экономикалық–математикалық үлгі баламалық шындықта болуы тиіс, зерттелетін объектінің байланысы және маңызды жақтары суреттелуі тиіс. Экономикалық–математикалық үлгінің кез келген түрін құру үшін принципті белгілерін және ерекшеліктерін атап өтейік. Үлгілеу процесін шартты түрде үш кезеңге бөлуге болады:

1) зерттелетін құбылысқа немесе процеске тән теориялық заңдылықтарға және оның құрылымы жайлы және ерекшеліктердегі эмпиризмдік мәліметтерін талдау, осындай талдаудың негізінде үлгілері қалыптасады;

2) әдісерді анықтау, солардың көмегімен мәселені шешуге болады;

3) алынған нәтижелерді талдау.

1. 
   Күнтізбелік жоспарлаудың әдістері.
   
2. 
   Сызықтық бағдарламалаудың мағынасы.
   
3. 
   Қысталаң жолды талдау.
   

Экономикалық процестерді модельдеудің екінші сатысы болып есептерді шығаруда ең қолайлы әдісті таңдау болып табылады. Мысалы, сызықты программалы есептерді шығару үшін көп әдістер белгілі, олар: сиплексті, потенциалды және т.б.

Сызықтық программалау сызықтық теңдеулер жүйесін шешуге негізделген. Оған математикалық ауысипалы шама, белгілі тәртіп, логикалық талдау тән. Осы әдістің көмегімен өндірісте, мысалы машиналардың ең жоғары өнімділігі есепеледі, маталарды рационалды пішу есептері шешіледі. Ауыл шаруашылығында ол жемнің белгілі бір көлемі бойынша жем рационнының ең аз құнын табуда қолднауға болады. Дәл осы әдіспен көлік есептері кәсіпорын – тұтынушыны және кәсіпорын - өндірушіге рационалды бекіту есептері шешіледі.

Жобаны жоспарлауда орталық орынды күнтізбелік жоспарлау есептері алады – кесені құру және түзету, онда әртүрлді кәсіпорындардың жасалған жұмысының уақыты және оларды әртүрлі материалды – техникалық және еңбек ресурстарымен қамтамасыз ету мүмкіндіктері белгіленеді.

Желілі модельдерді есептеу әдісі тек ерте және кеш мерзқімді анықтауға мүмкіндік береді. Базалық және ағымды мерзімді басқада факторларды есепке ала отырып таңдау керек. Таңдаудың үш нұсқасы бар:

1. 
   Ертедегі абастамалар бюойынша күнтізбелік жоспарлау (қатаң сол жақты): жобаны орындаушыларды ынталандыру үшін қолданылады.
   
2. 
   Кеш бітіру бойынша күнтізбелік жоспар (қатаң оң жақта): тұтынушы үшін жобаның ең жақсы кезде орындалуын қамтамасыз ету.
   
3. 
   Екеуінің арасындағы күнтізбелік жоспар: тұтынылған ресурстарды тегістеу үшін немесе тапсырыс берушіге ықтималды нәтижені көрсеу үшін жасалады.
   

Кроитикалық жол әдісі - күнтізбелік жоспарлау әдісі, онда уақытты есептеу арқылы жобаның нақты орындалуының минималды мерзімі бағаланады. «Дюпон» фирмаларының зауыттарын жаңартудағы ірі жобалардың орындалуын басшылық ету үшін бұл әдіс 50-ші жылдары жасалынған. «Дюпон» және «Ремингтон енд Юниван» фирмаларымен ұсынылған негізгі мақсатты, әрине, жоба бойынша жұмыс ұзақтылығын ең аз мөлшерге деген қысқартуда бекітілген. Ескере кететін жағдай, жоба өзінде міндеттер мен іс - әрекеттер жиынтығын қамтиды.

Күнтізбелік жоспарлаудың толық жүйесінде жұмысты сипаттайтын 15 мерзім және уақыт сәттері бар.

Күнтізбелік жоспарды құру процесі келсі мерзімдер мен уақыт сәттерінен тұрады:

Белгілі шаранын ортәқ нәтижесіне қарап, оның уақыт мерзімін анықтауға боләды. Әрбір операцияның орындалу үзақтығы негізінде жобаның орындалу уақыты анықталәды.

Әрбір тарауда бірнеше мүмкіншілік жолдәры бар. Ең ұзақ операция қыстәлаң делінеді. Қысталаң операцияны анықтау үшін екі мерзімі есептеліп шығарылуы керек; оперәцияның басталуының ең үзақ кеш мерзімі және аяқтаудың ен ұзақ кеш мерзімі. Сонан соң, операцияның аяқталуының ең үзақ кеш мерзімінен үзақтығын алып тастап, одан басталудың ен үзақ кеш мерзімін табамыз.

Талдаудың келтірілген әдісінде операцияны орындаудың уақыты белгілі деп үйғарылады. Бірак практикада операцияны орындәудың мерзімі әдетте, айтарлықтай белгісіз болады. Өндіріс жетекшісі әрбір жүмысты орындау үшін қанша уақыттың қажеттілігі жайлы бірсыпыра болжамдарды үсынуы мүмкін, бірак, тә орындалудың мүмкіншіліктері мен қиыншылықтары немесе кешіктірілуі алдын ала қәрастырылмайды. Оперәцияны орындау мерзімдерінің белгісіздігі, жобаның жалпы үзактығын және де белгісіздікке душар етеді.

Бұл белгісіздікті еске алу мүмкіндігін жасайтын таңдамалы әдіс, жобанын типіне және белгісіздіктің табиғатына байланысты. Егер әрбір операцияның ең жоғары және ең жогары үзактығын анықтайтын болсақ, ондә оларды жобаның орындалу уақыт болжамын және үзақтық (орташасын), бопжамын керсеткіштердін көмегімен есептейді,

Ең көп таралып кеткен алгоритм жобәларын (Рго]есі Е^аіи-аііоп апб Яеі//еи/ Төсһпі^ие) қайта қарәу және бағалау әдісі деп аталады.

РЕВТәдісі АҚШ (СТК - соғыс-теңіз күштері үшін) "Локхид" корпорациясымен, "Буз Аллен энд Гамильтон" консалтингілік фирмасымен бірге жасалынды. БҮЛ арқылы бірінші "Полярис" сүңгуір к.айықты жасалумөн айналысушы бірнеше мыңдаған конструкторлардың жүмысын тездетті, сөйтіп 50 ж. соңында, оны қолдану жобаны жүзеге асыруға жоспарланған тиісті уақытты 2 жылға қысқартты.

Жобаларды қайта қүру және бағалау әдісі төрт көрсеткішті пайдаланады: оптимистік бағалау (егер іс жақсы жүрсе); пессимистік бағалау (егер іс жақсы жүрмесе); ең көп ықтималдық бағалау (операцияны орындаудың әдеттегі орташа ұзақтығын бейнелеуші) және межелі бағалау (бағалаудың 3-ші алдыңғы орташа мәні болып саналады).

1. 
   Желілік талдау кезеңдері.
   
2. 
   Тенденцияның экстраполяциясы.
   
3. 
   Болжау әдістері.
   

Желілік жоспарлау әдістері жобаның талдауын жүзеге әсыру мүмкіндігін туғызады, ол әзіне өзара байланыскан операциялар-дың көбін қосады. Біз жүмыстардың орындалуының ұзақтық ык.тималдығын, олардың қүнын, уақытты үнемдеудің мүмкін мөлшерін және де бүл кезде жобаның орындалу мерзімін кідіртпей отырып, қандай операциялардыңорындалуын асық-тыруға болмәйтынын анықтай аламыз. Және де ресурстармен қамтамасыз ету мәселесі айтарлықтай маңызды болып келеді. Желілік талдау әдісі ресурстармен қамтәмасыз етілуін айтарлық шектөлумен қанағаттануын операция-лардың орындалу кұнтізбелік жоспарын дайындау кезінде қолдануғә болады.

1. 
   жобаны жеке жүмыстардың (операциялардың)
   бірнешеуіне бөліп-бөліп жіберу, сонан кейін солардән
   қисындық сызба қүрылады. Операцияны әрекет иемесе
   процесс деп түсінеміз, олардын орындалуына уақыттык. немесе
   басқа ресурстардың шығындарын кажет етеді;
   
2. 
   әрбір операциянын орындалу үзактығын бағалау.
   Жобаны орындәудын күнтізбелік жоспарын дайындау және
   жүмыстарды белу, олар жобаның орындалуының аяқталранын
   анықтайды;
   
3. 
   ресурстағы әрбір операция кажеттілігін бағалау;
   Ресурстармен қамтамасыз етілуі ескерілген, операциялардың
   орындалу жоспарын қайта қарау немесе ақшалай және басқа
   ресурстарын қайта бөлу, бүл жоспарды жақсартады. Жобаны
   талдаудағы бірінші адымы, операциялар енгізілген тізімнің
   жасалуы болып сәналады. Мұндай тізімнің толықтығы нақтылы
   жобаның ерекшелігіне байланысты. Сонда да тікелей алдыңғы
   операцияны немөсе операциясын бөлу қажет. Тікелей
   алдыңғылары деп қазіргі операцияның басталуымен салыстыр-
   ғандағы орындалуы бүрынырақ аяқталатын операцияны айтамыз.
   

Жобаны орындауға кіріспестен бұрын өндірісті басқарушы алдын ала критерилерді тұжырымдауы тиіс, соған сәйкес ресурстардың бөлінуі жүзеге асады. Сондай критерий ретінде келесіні таңдауға болады:

• ресурстарды максималды пайдалану. Ресурстарды пайдалануына сәйкес келетін коэффициент арқылы бағалауға болады.

Түйсіктік әдіске дербес эксперттік бағалау, ақылмандар талқысының әдісі және "Дельфи" әдісі жатады.

Бірінші мәселе әдісі айтарлықтай кемшіліктері бар және біржақты шешімдердің дайындығына жеңілдік келтіреді. «Ақылмандар талқысы» әдісінің сарапшыл жеке мәселелерінің алдындағы артықшылығы, ол білімнің әр трлі салаларынан және олардың пікірлерінің талқылануынан, мамандардың тәжірибесін және білімдерін жинақтау мүмкіндгінен тұрады. Бірақ пікірлердің тқжырымдамасында беделдердің әсерінің, амаша дәлелдемесі білінеді. Психологиялық факторлар қысымынан алыстату әрекеті 1964 жылдары «РЭНД» корпорациясымен дайындалған «Дельфи» әдісін қолданумен жүзеге асырылады.

Тенденциялардың экстраполяциясы және бағасы өткендегі прогресін қамтамасыз етуші жаңалықтар тетігінің көмегімен қойылған мәселенің шешімділігін анықтауға мүмкіндік беруші қосымша әдістеме ретінде үлкен мәні бар. Тенденциялардың экстраполяциясы біршама қысқа мерзімсде жақсы зерттелген салалары үшін жеткілікті дәл нәтижелер бере алады; ұзақ мерзімді хабарларды күрделі құбылыстарды болжау үшін; техникаларға әкеледі. дамудың нақтылы барысынан әжептәуір ауытқуларға әкеледі.

Патенттік ақпараттың бағасында болжау әдістері (патенттердің теориялы – ақпараттың талдауына негізделуші) шамалау бойынша патенттерде не бар екендігі конструкциялық қамтылуы, әдетінше белгілі кезеңге өту арқылы жүзеге асырылады және бірінші тәжірибелі .лгілері орташа шамамен 7-8 жылдарда пайда болады, ал өндіріс кеңінен игерілуі 15-18 жылдардан кейін басталады. Әдістер патенттердің берілу динамикасын, инженерлік-техникалық маңыздылығын талдау және ойлап тапқыштық тиімділігін жасаудың ең көп перспективті бағыттарын талданатын патенттердің жаңалығын бағалауды ескереді.

Морфологиялық зерттеу әдісі, немесе талдау «белгілі ірі масштабты мәселелерді шешудің барлық мүмкін нұсқаларына жүйеленген преспективті көзқарасы» зерттеулердің ізденуші әдісі болып саналады. Морфологиялық зерттеу – мәселелерді шешудің барлық мүмкіндік нұсқаларын есептеу және анықтау.

1964 жылы «Хониуэлл» американ фирмасы әзірлеген (сәйкес келетін сандардың техникалық бағалауының көмегімен жоспарлауы - РАТТЕ атауын алды), бағалуы сандық сызбалардың қосылуымен және қосылыссыз нақты ағашқа ұқсас байланыстықтың әдісі, құбылыстарды зерттеудің жүйеленген амалы әдістемесінің нұсқасы болып саналады. Қазіргі әдісі бойынша мәселелері және нақты мақсаттары анықталады, ал содан кейін көптеген «аяққы сандарын» алумен баламалы нұсқалары бақыланып отырады, олар ғылымның әне техниканың қазіргі күйінің кемшіліктерін бейнелейді. Сандық сызбадағы бұл кемшіліктерді алып тастау үшін есептелген «басымдығы» енгізілуі мүмкін. Қазіргі әдісі «Аппалон» кемесін ұшырауға арналған бағдарламаларын орындау кезінде қолданыс тапты.

Соғыс мәселелерін тиімді басқару үшін бірінші рет «РЭНД корпорейшэн» жасаған жүйелі талдау болашақ мәселелерін жан-жақты бағалау үшін ең тиімді әдіс болып есептеледі. Ол арнаулы математикалық тәсілдер көмегімен дәл тұжырымдамалардан ерекше ауытқуларсыз, қойылған мәселеге шек қояды.

60-жылдар басынан статистикалық талдау әдістерін қолданушы өндіріс кәсіпорындарының ұйымдық саны бұлжытпай өсуде. Болжаулық әдістердің мәлімділігінің өсуі, олардың теориялық жетілдірілуімен қабаттаса жүргізілуімен түсіндіріледі.

Тұрақты көрсеткіштерді болжау. Тұрақты деп оның жеке мәнінің уақыт бойынша өзгерістерін, бірақ уақыттың жеткілікті ұзақтығы бойында орташа көрсеткіш мәнінің өзгермейтіндігін түсінеміз.

Болжаудың математикалық әдістерін талқылауға кіріспестен бұрын, алдымен бұлардан не күуге болатындығын айқындап алуымыз керек. Мұндай болжаулар өткендегі объект әрекеттерінің ақпараттарына негізделгендіктен, олар әр уақытта қателерге ие болуы мүмкін, сондықтан осыларды анықтау керек.

Болжаулық сызбалардың және алгоритмдердің көпшілігі, тағы жағымды сияқты және сол сияқты жағымсыз (олжаушы мәні көсеткіштің нақты мәнімен не аз, не көп болуы мүмкін) қателер азайтылу идеясында туындайды.

Сонымен, әрбір болжауды екі негізгі көрсеткіштермен сипатауға болады. Біріншісі – болжаудың қандай да әдісімен өңделіп шығарылатын, уақыттың болашақ кезеңінде болжанатын көрсеткіш мәні, яғни өзін болжауы. Екіншісі – болжаудың станарттық ауықуы, ол нақты төңірегіндегі болжанатын мән шашырауын сипаттайды. Бұл бапта болжаудың алынуы әдісі қарастырылады: стандартық ауытқуды табудың тәсілдері және басқа тағы болжау дәлідгінің өзге сипаттамалары берілген.