ПОӘК 042 14 03-064 2008 №1 басылым

Көрсеткіштің қортындылық мәні болжаудың қысқа мерзімдік жүйелерінде бір бақылау ретінде қарастырылады, мысалы күндік сұранымы, апталық сатылу қосындысы, аайлық өнімі және т.б. Байқалатын кезеңінің ұзақтығын өсіре отырып, біз сұрыптау көлемін арттырамыз және кезеңдегі болжанатын көрсеткіштің жеке секірмелі ықпалын азайтамыз. Соымен қатар кезеңнің ұзақтығы өсумен секірмелі деректер шындығына болжаудың бейімділік әдісі жылдамдығы, сірә азайтылады. Осы екі тиімділіктің арасындағы тепе-теңдік болжау базасын немесе көрсеткішін бақылаудың қолайлы аралығын таңдап алумен жүзеге асырылады.

Қысқа мерзімді болжау қанағаттандыру үшін бақыланатын кезеңнің ұзындығының екі бірліктері бойында қайтсе де бір бақылауы бар болуы керек, яғни кезеңнің әрбір бірлігінде қалай да 50% ықтималдықпен бір бақылауы жатуы керек. Сірә, бұл минимальды шарты.

Болжау жасалатын уақыт бірліктер санын болжаудың шегі деп аталады.

Жоғарыда келтіргендей, орташаның маңайында кейбір айнымалылардың шашылуы немесе шашыратылуы, әлбетте, стандарттық ауытқуымен өлшенеді. Стандарт ауытқуы диспесиядан квадрат тбірі ретінде есептелінеді, ал ол өз кезеңінде «квадрат қателердің орташасы» ретінде анықталады.

Болжау жасау үшін дисперсияның мәндерін есептеудің классикалық әдістер және стандарт ауытқуы мейлінше күрделі және жарамсыздау. Әдетінше, бұл жағдайда стандарт ауытқуының басқа бағалаулары алынады.

Орташа пайыздық қатесі және орташа қатесі. Орташа пайыздық қатесі (МРЕ) және ораша қатесі (МЕ) – аралас болжам көрсеткіші. Болашақ мәнінің аса көтерілмеуімен байланысқан болжам кезінде жоғалуы азайтылып жіберілуімен теңдестіріледі, бұл жағдайда идеал болжауы ығыстырылмаған болуы керек және екі шарада нөлге ұмтылуы тиіс. Әлбетте, практика тұрғысынан дұрысы, бұл көрсеткіштер мейлінше аздау болуы қажет.


Дәріс 8. Экономикалық зерттеулердің қисындық әдісінің тәсілдері.

1. 
   Экономикалық талдау мағынасы.
   
2. 
   Салыстырудың мәні мен мағынасы.
   
3. 
   Үйлестіктің мәні мен мағынасы.
   
4. 
   Экономикалық ғылымда гипотезаларды қолдану.
   

Дәл осы кезде экономиканы зерттеуде Ирвинт Фишердің бақылау мәліметтерін ғылыми өңдеумен және Лоңдон мектебінің математиктерін пайдаланумен, Австриялық мектебінің кемеліне жеткен пайдалы дифференциалдық талдауын жүргізуімен байланысты осы салада революция басталды. Бұл екінші кезені шамамен екінші дүниежүзілік соғысқа дейін созылды.

Содан кейін жаңа дәуірі басталды. Экономиканы біртіндеп теорияға, фактордың статистикалық талдауына сүйенетін нағыз ғылымға айналды, оның қисындық жүйелілігін тексеруге және теорияны бақылау деректерімен салыстыруга болады. Мүндай тенденция көптен кең сипат алды.

Бүгінгі экономикалық талдаудың ғылыми болып қалыптасуы төрт себептермен түсіндіріледі:

1) экономистердің теорияны жасауға әбден мүмкіншіліктері
бар, оның қисындык жүйелілігі, математиканы құрастыратын
логиканың сол бөлігінде тексеріледі;

2) біз істің шынайы жағын көбірек жақсы білеміз. Біз

3) j-ғасырдың соңғысында талдау техникасы, бақылау мәлі-

Көлесі әдістіц кемегімен ғылымды айқындауға болады: негізгі гипотезаларды тұжырымдау, олардан салдарларын шығару және салдарлардың бақыләу мәліметтерін сәлыстыру теориясын (кем дегенде уақытшасын) қәбылдау немесе нәтиже оның ақиқатымен сәйкес келеме соған кәрай кейде алынып гасталады. Ғылыми әдісі осындай болады. Вильфредо Парето осыны қоғамдық ғылымдарға таратты.

Экономикэ әр түрлі ғылымдар саләлары сияқты, факторларды сипаттауды, түсіндіруді және күні бүрын кәруді және бір мезгілде әрекеттерді бағыттауды езіне мақсаты етіп қойды. Оның пайдәланатын теориялары үлгінің 4 түріне сүйенеді: суреттөмелі, түсіндірмелі, болжамдыжәне шешімдер қабылдау үлгілері.

1. 
   Сипаттамалы үлгілері нәқты қүбылыстарды олардың
   түсіндірілуін, олардың алдын ала болжануын, олардың
   эволюциясына әсерлесуін күні бұрын шешіп қоюсыз елестетеді.
   Статистикалық мәліметтері және тәралуында, эмпиризмдік
   корреляциясы пайдәлынәды.
   
2. 
   Түсіндірмелі үлгілердің мақсәты - біріншіден
   сипаттамалы үлгілерімен "еске түсіруші" заңдылықтарын, ал
   екіншіден к.ұбылыстардың арасындары себеп-салдарлардың
   байланыстығын түсіндіру. Олар қандай болсә да болжамдылық
   және нормативтік сипатты мәселелерден еркін.
   
3. 
   Болжамдық үлгілері еткен экстрополяциясынә
   суйенеді және ол өз кезегінде бүрынғы өткен үлгілеріне
   негізделеді.
   

Салыстыру абстракциялау әдісі сияқты жалпыләма әр жақты қисындық тәсілді, ғылыми әдісті орындайды.

Әлемде еш нәрсе өзінен өзі бағалануы мұмкін емес. Кез келген қүбылыс салыстыруда түсіндіріледі. Салыстырулардың көмегімен белгісіздін бәғалану белгісі әрқылы жүргізіледі. Кез келген экономикалық көрсеткіші бәсқа көрсеткіштермен сәлыстырусыз жекөлөніп алынғаны ештеңе туралы айтпайды.

Абстраһсгы - теориялық ойлаудың сатысында салыстырудың ерекше маңызды мәні бар, бүл жәғдәйда салыстырулар к.үбылыстардың дәл мәнісіне бірінші кезекте еніп кетеді.

Расында, таратылуы салыстыруына негізделеді және ол өлшеу процесін зерттеу үшін аса мәңызды, өйткені көптеген алғашқы экономикалық шамалар өлшеудің стандарттық бірліктерінің (кг, метр және т.б.) біреуімен белгілі экономикәлық қүбылыстарды салыстыру нәтижесінде алынады. Салыстырулар зкономикалык зерттеулерді тануда және зерттеулердің тәсілдерінде және басқа барлық әдістерінде бар.

Салыстырулардың ең таяудағы және тікелей білерлік мәселесі объектілердін өзгешеліктерін және үқсастығын тағайыңцау, олардың жалпы қасиеттерімен ерекшеліктерінін анықталуы, оның жаппай ғылыми экономикалық түсінігін тағайындаудағы бірінші қадамы болып сәналады.

Қүбылыстардын дамуын және өзара бәйланыстықтарын тәнып білуде пәндердің өзгешеліктерін және үқсастығын тағайындау арқылы жүргізілетін жіктеулерді жасауда және қүбылыстарды жүйелеуде салыстырудың үлкен мәні бар. Бұл мәліметтер бойынша бір қүбылыстың уақытылы немесе дамудың түрлі саласындағы әр түрлі күйлерді, не кеңістіктегі сан әлуан қүбылыстарды, сонымен катар индуктивті зерттеудің (ілеспелі өзгерістерін, қалдығын, үқсастығын анықтаудың) дәстүрлі амалдарымен жүзеге асырылатын себеп-салдарлар байланыстығын зерттеуге және т.б. салыстырғанда керек.

Салыстыруларды жүргізу кезінде көптеген әдіснамалық сүрақтәр туады. Бүл-салыстырылатын түріне салыстырмайтын мәліметтерін келтіруі туралы, салыстыру базасын таңдау туралы, эмпириялық немесе экономикалық ақпараты бар салыстырмалы сүрақтар және т.б.

Негізінде экономикалық салыстыру зор рөлі атқарады, әйтсе де осыған қәрамастан олардың танымдық функциясы өзінен өзі шектелген.

Ең жалпыламалы қисындық тәсілі санәлып, олар құбылыстардың тек үстірт-ерекшеліктерін тағайындайды. Алайда, салыстыруларды тәнуда бірінші қадәмдарын жәсау мүмкіндігін береді, және де ерекше маңыздылығы к.Үбылыстардың ішкі мазмүнына кәбірек терең ену жәғдайларын жасайды, бүлар басқа қисындық тәсілдермен кейінгі зерттеулерде жүзеге асырылады. Мысалы, салыстыру арқылы байқалган үқсастық тек сыртқы көрініс (екі металлургиялык зауыттың ұқсастығы) болуы мүмкін. Бірақ үқсастықтың анықталуы - экономикалық объектілерді танудың бірінші қадамы, сонымен бірге көбірек әсерлі қисындық категориялары, әдістері және де жәлпы үқсастығы азырақ басқаларды қолдану керек. Мүндай әдістер ретінде ең алдымен талдау және синтез шығады.

Үйлестік - бір қүбылыстың қасиетін (жиынтығын) басқаға тасымалдәу. Белгілі қасиеттерін немесе белгілерін құбылыстан қүбылысқа тасымалдау үшін олар тәсымалданудан белек, басқа үйлесімді белгілеріне ие болуы керек. Егер екі кәсіпорын үйлесімді белгілерге (бір типті шикі заты бар) ие және олардың біреуі белгілі дәйын бүйым шығаратыны жайлы белгілі болса, онда үйлесімдігі бойынша басқа дә кәсіпорын сондай типті бүйымдарын шығарады деген қорытындығә келеміз.

Үйлесімдігі бойыншә схематикалық қорытындысын (немесе ойша байымдарын) келесі түрде кәрсетуге боләды. Егер А және Б қүбылыстары ортақ қасиеттерге ие және де А қүбылысы бүдан басқә белгілі С қасиетіне иеленеді делік, сонда Бкубылысы сондай С қасиетке ие болады деген қорытынды жасауға болады.

Үйлестігіне қарәй қорытынды шығәру ұшін құбылыстар белгілерінің арасындағы қатынастары және тиісті байланыстары және ақиқат шындығына ие болуы оның объективті негізі болып саналады.

Үйлестігіне қарай ойша байымдаулары ең анығы емес, ол тек қана сол немесё басқа ықтималдық дәрежесі.

Үйлесімдігі бойынша ойша пәйымдар индуктивтік ойшә пайымдарымен, салыстырудың қисындық кәтегориясымен және де экстраполяциянын математикалык тәсілдерімен ең көбірек тығыз байланыстар болады,

Үйлестіктін қорытындысы сонысымен маңызды, олары құбылыстарды алдын ала болжауғә, танылмәган құбылыстарғә қатысты мейлінше тиянақты болжамға әкеледі, олар терен зөрттеу жолын көрсетеді.

Белгілі "Экономикалық тәблицалардың" авторы Ф.Кенэ адам организмінде қанның таралуы жайлы үғымдармен таныстыруы, оның "таблицасы" елеулі екендігін көрсетті. Экономикалық теорияда олардың механикасының тепе-тендік ойы ертеден және кеңінен пайдаләнылады. Экономикәлық ғылымда термодинамикалық процестерімен (энтропия және ниэнтропия түсінігі) үйлестігі қолданылады. Экономикалық-матемәтикалық бағытта "әғындар" идеясының қолданыс орны табылды.

Күнделікті экономикалық зерттеулерде ұйлесімдер қолданылады, бірақ көп жағдайларда дәлелді болып келмейді. Олар тек болжәмды мәніне ие, сонымен қатар гипотезәны үсынуға көмегін тигізеді.

Гипотеза

Гипотеза - бүл байләнысты, қүбылыстардың қатынәстық және себепті мүмкіндігі жайлы ғылыми дәлелденген жорамал. Дәл ғылыми гипотезасы келесі талаптарға жауап беруі керек:

• теориямен және әдіснамасымен дәл сәйкестігі, ең анык
материалдан қүрылады;

* принципиалды дүрыс болу. ӘдеттегІ тексеру олардың

• 
  болжамның күшіне иө болуы, яғни ол негізделген сол
  қүбылыстардың аясынан гөрі, фактілердің, қүбылыстардыңаса
  зор аясына қолданысты болу. Оның эвристикалық мәні міне
  осында болады;
  
• 
  қарапайым қисынды болу, сондә ғылымның теориялы-
  методологиялық белгілерінен алынбайтын жасандылық қалай
  болсә, солай қүрылуы мүмкін емес.
  

Қазіргі уақытта экономикалық ғылымда экономикалық-математикалық үлгілер түрінде бейнеленетін ұлгілі гипотеза-лар қолданылады. Олар арқылы есептеу эксперименті жүргізіледі: белгілі есептердің шешімдерінің нүсқалары ЭЕМ-де "ойнатылады", оның әр түрлі гипотезалық негізгі күйлеріне байланысты экономикалық жүйенін әрекөті бағаланады. Ерекше белгі-қорытындылары қос тексеруден етуі керек:

• үлгінің сәйкестігі түрғысынан және үлгіленетін объекті
түррысынан.

Тағы гипотезалардың ғылыми гипотезалық өзгеше бір түрі бар.

Математикалық статистика статистикалық гипотезаларды бағалаудың арнаулы аппаратын жасады. Нөлдік гипотезалар деп аталатын түрі, оның принципиальды ерекшелігі, сондағы мәні сол немесе бәсқа эмпирикалық фактілердің және олардың сипаттамаларының арасындары айырылысы кездейсоқты болып саналатындығын мойындау. Егер кейінгі тарауда нөлдік гипотезасы қабыл алынбаса, онда оның елеулі айырылысы мақұлданады.

Дәріс 9. Салааралық талдау.

1. 
   Салааралық талдауды қолдану.
   
2. 
   Салааралық талдаудың мақсаты мен құралы.
   
3. 
   Салааралық талдауды қолданудың ерекшелігі.
   

Салааралық талдаудың құндылығы, оның үлгісінде барлық басты факторларын және көрсеткіштерін, сонымен қатар жалпы шығарылымын, жалпы үлттық енімін, ақырғы қоғамдық өнімін және т.б. көрсету мүмкіндігінің бар болуында.

Талдау негізінде макроэкономикалык тепе-теңдік әдістерінін біреуі жүзеге асырылуы мүмкін - күрделі қаржылардың тепе-теңдік және жинақтардың үлгісі, мұнда тауардың сүранысы мен тепе-теңдік үсынысының арасындағы тепе-теңдік сақталу келемінін және күрделі каржылы балансының нәтижесі және салдары болып саналады.

Салааралық талдау әдісі "шығын-шығарылым" талдау деп те аталады, салааралық өзара байланыстарымен және олардың негізгі макроэкономикалық кәрсеткіштеріне ықпалымен байланысқан сұрақтарына жүйелі және белгілі сан түрғысынан жауап беру мүмкіндігін береді, және де ішкі салалардын басымдығын орны-орнына қояды,

Салааралық талдауда мақсатты бірлігінің сызбасы және құралдары былай тағайындалады:

Мақсаты: түтыну, ақырғы сұранымы.

Құралы: өндіріс.

Салааралық талдау белгілі кезеңіндегі халық шаруашылық динамикасының бейнесін беретін салааралық деп аталатын статистикалық таблицалардын қолдануына негізделеді, олардын мазмүны сәлааралығының байланыстарын қүрайды. Еліктеуші экономикалық-математикәлық үлгінін теңдеуіне енетін және макроэкономикалықтепе-теңдігін қүрайтын, бір немесе бірнеше көрсеткіштерінің өзгерісі кезінде барлық өнеркәсіп жиынтығының дәму тенденциясын анықтауы түрғысынан ұсынылған нүсқаулықтар көмегімен есептеулердің жүргізілуі аса маңызды. Бірақ есептеу процесінде айнымалылардын үлкен санының қосылуынан мұны практикада жүргізу мүмкін емес.

1995 жылғы толық емес бар деректердің негізінде Қазақстан Республикасында соңғы сүраныстың есептелуіншө, ендірістің қүлдырауы және инвестиция кезінде, сонымен қатәр қосымша қүнының шамәсымен ақырғы сүранысынын арасындағы айырмәсының инфляциясы бар екендігін көрсетті, біріншіден, өтпелі кезеңде экономиканың баланс жасаушы жайы куәландырады, екіншіден, салааралық деңгейінде төлембеудің жарым-жартылай мәселесін түсіндіреді, үшіншіден, экономиканың деиндустриализациясын көрсетеді, сөйтіп бүрмаланган пропорциядағы СОҢРЫ сүраным және ішкі бағалар бейнеленеді.

Егер мынаны есепке алсәқ, яғни қосымша құны салаләрдың өндірісіндегі өнімінің шығындарын, әл соңғы сүранымы - өндірістік әрекетінің нәтижесі бойынша табыс-тарын көрсетсе, сонда осы қарастырып отырған мәселесі [түрғысынан Қазақстан Реслубликасы бойынша келесі қорытын-дыны шығаруға болады, мысалы, соңғы сұраным қосымша кұннан 8% шамасына әз болса, онда бірқатар салалар қалыпты инвестициялық климат қамтамасыз ету мүмкіндігі бардың беретін нақтылы табыстарынын көбін "жеп қояды", сөйтіп, соңғысы салааралық байланыстарында түратындардыңорнына қызмет жасау әрқылы, олардың шығындарын төлеп қүтылады. Бұның бәрі Қазақстанда реформалардың ағынымен қоса жүретін инфляция жайлы немесе шығындар инфляциясы сияқтыны ескеру мүмкіндігін туғызады.

Осыдан шығатыны, жуықталған есептеулері сонғы сұранымының векторымен салыстырранда қосымша құнның векторлық компоненттерінін кейбірінің артырылуын көрсетті, сондықтан қазіргі мәселені шығындар иңфляциясының төмендеуі түрғысынан қарастыруы керек. Сол үшін қосымша қүнының векторын қүраушыны пайдаланады. Салық компоненттерінің оның азаю жәғына өзгерісі сәлық төлемінін кейбір мәнінде бірте-бірте итеративтік әдісімен екі қисыктың қиылысуын алу мүмкіндігін береді: соңғы сүрәнымын және қосымшә қүнын.

Екі қисықтын қиылысуынын кезені макроэкономикәлық тепе-теңдік үлгісін пайдаланудың символы, ал онан аргы салыктың азаюының жағына өзгерісі соңғы сүранымының қосымша қүнымен салыстырғанда өсу жағдайынә келтіреді, ЯРНИ экономикалық өсуі басталады.

Сандык, талдаудың көрсетуінше өсуі және макро-экономикалык теле-теңдік болуы үшін салықты мейлінше кеміту керек. Бұл кезде ескерілетін жайт, экономикалы математикалық үлгілеу кейбір шарттық тән және үлгісі пәраметрлер өзгерісінің бағытын рана көрсетеді, сонда олар мәселенің шешілуіне көмектеседі.

Қашан соңғы сұраныстың қүрастырушысын қолдәнғанда тағы баламәлық амал мүмкін. Мысалы, онын өсуі жағына аекторлық компоненттің инвестициялық өзгерісі немесе айнымалылардын өзгерістерін байланыстыру: бір мезгілде сәлықтарын азайту және инвестицияларын көбейту. Одан әрі зерттеу процесінде еліктемелік үлгі үсынатын басқә компоненттері «.осылады (жәлақысы, амортизациясы, табысы, мемлекеттік шығындары, жеке тұтынуы). БҮЛ жәғдайда сандық бағалануы мейлінше көп нүсқалы болып келеді.

Үлгінің еліктемелік мүмкіндігі бір мөзгілде қосымша қүнның бірнеше компоненттері векторын өзгертуге болады және микродеңгейде салааралық пропорциялардың және халық шаруашылығы салалары өніміне бағалардың өзгерісін бәқылап отыруға боләды.

Қосымша қүнмен және орташа салалық бағаләр арасындағы өзгеріс ең аз айырмашылығы, денсаулық сактәу, аяарту және мәдениет сияқты бюджеттік қызмет етудің салаләрында байқалады. Оләр қуат көзін өндіретін салалардың айырмашылығы, осы салаләрмен болжанәтын кірісіне жәнө қызмет атқару үшін белгіленген бағаларына монопольды иелік жәсау мүмкіндігіне ие болмәйды. Электроэнергетиканың, мүнайдың, газдық өнеркәсіптің, түсті металлургияның саләсындағы қосымшаланғән құнның айтарлықтай қосымшә өсірілуі монополисті кәсіпорындардың өніміне бағалардың артуы дәлелсіз деп түсіндіруге боләды.

Салааралық талдау әдісінің құндылығы таратудың бағалық нәтижелерін сандық талдау үшін мәліметтер алу мүмкіндігі болып саналады. Көпшілігінде қор жинаушы салалардағы бараләрдың өсуі барлык отын-энергетика кешенде бағалардың өсуіне әкеледі, атәп айтқанда, бүл сәлалар және энергия қорларының негізгі түтынушылары болып есептеледі. Электроэнергияға бағалардың артуы түрғын үй коммунальдық шаруашылық қызметін атқәрудың қүнының екі еседей өсуіне әкелді, әрине, бүл ерекше жағдайы болып саналады.

1992-1995 жылдар арәлық кезеңінде зәңдылықтың сол сияқты түрі Қазақстән экономикасына тән шығындарымен және әлем нарығының пропорциясына үмтылатын жүйелі бағалардың әрасындары үйлеспеушілікті көрсетеді. Ішкі баралардың пропорциясы түтынушының стандарттық әлеуметтігімен, өндірістік аппараттың қүрылысымен, технологиямен анықталынатын күрделі шығындары және ағымдары қүрылыммен түгелдей түтынады.

Салалық деңгейінде таралудың бағалық нәтиженің зерттелуі екі бағыттар: басқа салалардағы тиімділіктін деңгейіне электр энергетикасында бағалардың өсуінің ықпалы ескерілуімен және бағалардың өсуінің ішкі саласы кезінде тиімділіктің сандық тәлдауы жүргізіледі. Нәтижесін 1923 ж. айқындалған тенденция растады.

Қуат көз/н шығаратын салаләрдың бараләрын тек белгілі деңгейге дейін көтеруге болады, ал одан атқан тиімділіктің темен түсуі жүреді, электр энергетикасындә бәғалардың өсу нәтижесі өндірістің басқа салаларындағы тиімділіктің төмендеуі болып саналады. Бюджеттік салалардын немесе әзырақ әнергия жүмсалудың ішіндегі бағалардын өсуі де ішкі салалық тиімділігінің пропорционал өсуіне әкеледі.

Бүлар макроэкономикалық лропорцияларра және сала-әралық күйге ықпал ететін басымды, сәләлардың барлыры туралы қорытынды шығаруға болатындығын растайды. Қәзіргі кезенде бүл салалар қуәт көздерін жасап шығаратындәр. Олар барлық басқа салалардың қызметін атқару қүнын анықтайды. Бірақ бүл салалардағы монопольді жорәры бағаларынын шегі бар және олардыи бакылаусыз әсірілуі сол саләдағы табыстың және тиімділіктің кемуіне әкеледі.

Қызмет әтқарудә және түтыну заттәрын шығаруда, барлық халык. шаруашылық кешеніиің әрекетіне ең азырак ықпал ететін сәлаләр бар. Әйтсе де, жалпы ішкі өнімде кызмет жасәуы біртіндеп өседі, бүл қазіргі жағдәйләрда инфрақүрылымынын артуы туралы емес, куат көз/н беретін салалардың өніміне тарифтің өсуі есебінен пайдаланатын кызметтердін қымбаттау айыи куәландырәды. БҮЛ салалар өнеркәсіл секторының салаларымен генерацияланатыи (тудырбілатын), шырындардың инфляциясын төлеуге тартыләды деп айтуга болады.

Сонымен, тіпті өндірістін төмен г/суі және өтпелі кезеңінің жардайында түтыну заттарын шыраратын, саләлары алдындә, өндірістін қүралдарын жасайтын, салалардың басымды және халык шаруашылық кешенінің дәстүрлі жалпы қүрылысы сакталады. Атап өтетін жәйт, бүл тек сандық жарынан ҮҚСӘСТЫРЫ. Салааралык өзара әрекеттер сапалық мазмүны мәтериалды емес сферанын барлық қызметтерінің нақтылы қүндылық барасында қажеттілігінің және нарықтын реформә жүргізудін басқа салдәры болып шығады.

Дәріс 10. Ойын териясы және шешім қабылдау әдісі.
1. Ойын теориясының мазмұны мен мағынасы.

2. Ойын теориясы және ұйымдастырушылық тәртіп.

1994 жылдың 11 -қарашасында Стокгольм қаласында үш ралымға экономиканың саласындағы Нобель сыйлығы берілді. Джон Хәрсани, Джон Нэш және Рейнхард Шелтон "Ойындар теориясы" атты іліміне жүлде алды. Джон Фон Нейман және Оскар Моринштерн қәзіргі ойындар теориясының негізін қалады, олар 1944 жылы "Ойындар теориясы және экономикалық мәлімет" атты кітабын шығәрды.

Джон Нэш 50-жылдар басында ойындарды шешудің тәсілін ойлап тапты. Нэштің тепе-теңдігін талдәу кезінде жағдай қалыптастырылады, оның стратегиясы жағдайындағы бәсекесімен таңдап ӘЛЫНРӘН әрбір ойыншының стратегиясы ең жәқсысы болып саналады. Сонымен, бірде бір ойыншы баска ойыншының қандай стратегия таңдап алғанын анықтәраннан кейін, өзінің стратегиясын езгертуге ынтәлануы жоқ,

Қазіргі уақытта математиктер және экономистер тым қәзіргі талдағыш тәсілдерді және аса тым күрделілеу ойындарды ойлап шығарды. Әрбір ойыншы бәсқалардың әрекеттері туралы қаншалықты білетіндігімен ойындар ажыратылады, ойыншы қәнша рет қайтәланды, каншалықты ойыншылар сандәры бар екендігін біледі. Тағы да ойындар дәйындалады, кездейсоқтық негізінде бәсекешілердің әрекеттеріне өзінің реакциясын түрлендірө отырып, олардың кәтысушылары "аралас стратегияны" пайдаланады.

Ойындар теориясы олигополиялық нарығында фирмалардың әрекетін зерттеуде жиі қолданылады.

Ойындәр теориясы ойындық сипаттамәлы жағдайдә қолайлы стратегияны зерттейді. Оған енеркәсіптің кәсіпорынымен жәие басқа салалардың шаруашылық өзара катынастарының арасындағы, статистикалық бақылау үйымдастырумен, шәруашылық эксперименттерінің және жүйелі рылымдардың ең пәйдалы ендірістік шешімдерін тәңдаумен байланысты жағдәйләры жатады. Жанжалдық ахуалын нысанағә алә отырып, оларды екі, үш немесе көбірек ойыншылардың ойыны сияқты көрсетіп, әрқайсысы өзінің үтысын басқаларынын есебінен өз пайдәсына карәй максималдәу мақсәтына тырысәды.

Ұқсас мәселердің шешімі олардың жағдайларын түжырымдаудың анықтығын тәлап етеді: ойыншылар санын және ойындар ережелері тағайындалуын, ойыншыләрдың мүмкіндік стратегияларын, мүмкіндік үтыстарының анықталуын (төріс үтысын үтылысы дөп түсіндіріледі). Мәселелер жағдайында стрәтегиясы маңызды элементі болып саналады, яғни ережелер жиынтығы, оләрдың ойынындағы стратегиясынә байланысты және қәзіргі ойыншының бір мағыналы таңдауын анықтайды. Әр ойыншы стрәтегияларының саны аяққы және шексіз болуы мүмкін, осы себептен ойындары әқырғыларына және шексіздіктеріне бөлінеді. Соңғы ойындәрды зерттеу кезінде үтыстардың қалыптамасы беріледі, әл шексіздік үтыстарының функциясы. Мәсөлелерді шешу үшін теңсіздіктердің және сызықтық теңдеулердің жүйесіне негізделген алгебрәлык әдістер, итерациялық әдістер және де тағы дифференциалдық тендеулердің кейбір жүйесіне бағытталған мәселөлердің мәліметі қолданылады.

Әнеркәсіптік кәсіпорындардағы ойындәр теориясы ен жақсы шешімдер тандау үшін пәйдалануы мүмкін, мысалы, ішкі заттардың, материалдардың, шала фабрикаттардың, шикі заттардың тиімді қорларын жәсау кезінде, сапалы өнімнің және басқа экономикалық жағдай мәселелерінде пайдалануға болады. Бірінші жағдайда екі тенденциясы қарсы түрады: қорлардың өсірілуі, соның ішінде өндірістің тоқтаусыз жүмысына кепіл болатын сақтандырушысы және оларды сақтауына шығындардың минимизациясын қамтамасыз ететін корлардың қысқартылуы; екіншісінде - бұйымдар сандарының әзаюымен жиі қоса жүрілетін, сапаның төмендеуіне үмтылуы және еңбек шығындарыныи кемуіне аларатыи, өнімнің көп мөлшерін шығаруынә үмтылуы және соләй болғандықтан еңбек шырындарының өсуі, Мәшина жасау өндірісінде бір жағынан қарағанда конструкциядары металдың максималдық үнемдеуіне үмтылуы және екінші жағынан конструкцияның қажетті беріктілігін қәмтамасыз етілуі қарсы тұратын бағыттары болып саналады.

Және де ойындар теориясын ауыл шаруашылығында қолдануы мүмкін, мысалы, экономикалық мәселелерді шешу кезінде, сол немесе басқа қүбылыстардың басталуының ықтималдығы көп нұсқалы немесе белгісіз болған жагдайында, олардә тиімділеу үшін атқарады.

Костюмдерді және балалардың киім-кешектерін шығарушы тігін фабрикасы мысалы, үшін аламыз, бүларда олардың өтімі күн райының жағдайына байланысты (кәсіпорыны өзінің енімін фирма дүкені арқылы жүзеге асырады деп қарастырамыз).

Сәуір-мамыр бойындағы өнімнің бірлігін фабриканың шығындары қүрайды: ақшалай бірліктері - 8, костюмдері - 27, ал жүзеге асырылу бағәсы - 16 және 48 сәйкес тең болып келеді. Бақылау мәліметтері бойыншә фабрика өткен айда күн рәйының жылу жағдайында 600 костюмін және 1975 киім-кешектерін, ал енді күн райы салқын кезінде (сол айлары бойында) - 625 киім-кешегін және 1000 костюмін өткізуіне асырура болады.

Фабрика алдындағы мәселе күн рәйын ескеріп, шығәрыл-ған өнімнің жүзеге асырылуынан табыстың орташа шамаларын максимизациялау болып саналады. БҮЛ жағдайлардә фабриканың екі стратегиясы болады: жылы күн райы есебіндегі (А стратегиясы), суық күн райы есебіндегі (В стрәтегиясы).

Егер де кәсіпорыны А стратегиясын қабылдай алатын болса, яғни жылы күн райына (С - табиғат стратегиясы) сәйкес болатын өнімі түгелдей сатылады, онда бұл жағдай фабриканың табысын қүрайды;

600 (48-27) + 1975 (16-8) = 28400

Егер де сатуы салқын күн райы жағдайларында (Д - табиғат стратегиясы) жүзеге әсырылатын болса, онда костюмдерін ТУГӨЛ-дей сатуға болады, ал киім-кешектері тек 625 дана мелшерінде және де қазіргі жағдайда кәсіпорынның табысын қүрайды: 600 (48-27) + 625 (16-8) - (1975-625)8 = 6800

Оған В стратегиясын қолдану жағдайында кәсіпорынынын табысы да соған сәйкестікте анықталады.

Жылы күн райы жағдайлары үшін фабриканың табысы келесі қосындысында анықталады: