Негізгі қолданылатын әдебиеттер

Негізгі қолданылатын әдебиеттер

2. Әубәкіров Я.Ә., Байжұмаев Б.Б., Жақыпова Ф.Н., Табеев Т.П. Экономикалық теория. Оқу құралы. –Алматы:Қазақ университеті, 1998

3. Әпсәләмов Н.Ә., Исабеков Қ., Сұлтанов Ө.С.Экономикалық теория негіздері Оқу құралы.-Алматы:Ғылым,1999ж.

4. Шеденов Ө.Қ., Байжомартов У.С., Жүнісов Б.А., Комягин Б.И. Жалпы экономикалық теория.-Алматы:Ақтөбе,2002

Оларға тауарларды не қызметтi жасауға қажеттi шикізаттар, тұтынушыға жеткiзу, оны тұтынуға жарамды түрге келтiруге жұмсалатын шығындар жатады. Шығын ұғымы микроэкономикада жеке кәсiпорындарға не фирмаларға қатысты қолданылады. Бұл микроэкономиканың көп қырлы және мазмұнды категориясы болып табылады.

Ресурстардың шектеулiгi феноменiнiң әрекет ету күшiне байланысты шығынсыз өндiрiс мүлдем мүмкiн емес. Ресурстарға барлық қажеттiлiктердi толық өтеу мүмкiндiгінiң жоқ екенi белгiлi. Осы жағдайға байланысты белгiлi бiр өнiм өндiру жөнiнде шешiм қабылдау осы ресурстар қолданылатын басқа өнiм өндiрісінен бас тартуды бiлдiредi. Осылайша барлық шығындар альтернативті шығындар болып табылады. Альтернативтi шығындар табысты барынша жоғарлатуға кедергi болып табылады.

Альтернативтi шығындарға инвесторларға, жұмысшыларға және табиғи ресурстар иелерiне төленетiн төлемдер жатады. Бұл төлемдер өндiрiс факторларын тарту мақсатында жүзеге асырылады.

Бұл шығындарды әртүрлi әдiстермен топтастыруға болады: айқынды және айқынсыз. Айқын шығындар бұл өндiрiс факторлармен аралық бұйымдарды жеткiзушiлерге ақшалай көрiнiстегi альтернативтi шығындар. Айқын шығындарға жұмысшыларға төленетiн жалақы, сауда фирмаларына жарналық төлемдер, қаржылық қызмет көрсететiн банктер мен басқа да фирмаларға төленетiн төлемдер, заң кеңестеріне төленетiн сыйақылар жатады.

Сонымен қатар айқындалмаған шығындар да орын алады. Оларға фирманың иесiнiң меншiк ресурстарын қолданудың альтернативтi шығындар жатады. Бұл шығындарға айқын төлемдер келісім-шартта көрсетiлмеген. Мысал келтiретiн болсақ, бір фирма өз меншiк ғимаратын пайдаланады, ол үшiн ешкiмге төлем, арендалық төлемдер төлемейдi. Алайда бұл ғимаратты арендаға беруден алынатын төлемдерден бас тартады. Бұлайша шығындарды бөлу шығындар жіктелуінің бiр тармағы ғана.

Шығындарды жіктеу әдiсiнiң ең маңыздысы өндiрiстiк шешiм қабылдаудың ұзақтылық мерзiмiне байланысты.

Соған байланысты шығындар тұрақты және өзгермелi болып бөлiнедi.

Тұрақты және өзгермелi шығындарды бөлу нарық құрылымы жағдайында өндiрiс процесiн және фирманың тәртібін талдауға қажеттi.

1 2 3 4 5 6

Жалпы шығындар (ТС – total costs ) өндірістің берілген көлемі кезіндегі тұрақты және өзгермелі шығындардың қосындысы.

Басқару шешімдерін қабылдау үшін өндірушілер тек шығындардың жалпы сомасын ғана емес , сонымен қатар өнімнің бір бірлігіне жұмсалған шығындарды, яғни орташа шығындарды да білуі қажет. Бұл көрсеткіш оны өнім бірлігіне бекітілетін бағамен салыстыру үшін керек. Орташа шығындар орташа өзгермелі және орташа тұрақты болып бөлінеді.

Орташа шығындар (АС –average costs) өнімнің бір бірлігіне кеткен шығын. Оны есептеу үшін жалпы шығындарды өнім көлеміне бөлеміз.

AC = TC / Q

Орташа тұрақты шығындар (AFC) тұрақты шығындардың өнім көлеміне қатынасы. AFC = FC / Q,

Орташа өзгермелі шығындар (AVC) өзгермелі шығындарды өнім көлеміне бөлу арқылы табылады.

AVC == =VC /Q

Шекті шығындар (MC –marginal costs) қосымша бір өнім бірлігін өндіруге жұмсалған шығын. МС = ТС / Q
Ұзақ мерзiмдегi орта, шектi шығындарды қарастырмас бұрын ұзақ мерзiм ұғымын анықтап алайық. Ұзақ мерзiм – бұл барлық фактор өзгеріссiз қалатын уақыт аралығы.

Әрбір дәуірдің есті өкілдерін пайда теориясы толғандырды және әр дәуір оны өзінше анықтады, сөйтіп осы теорияға өз көзқарастарын біліп толықтандырды. Пайданың қайнар көзін түсіндіру талпынысының алғашқылары болып ХV – XVII ғасырларда мерканталистер жасаған. Олардың пайымдауынша, пайда сыртқы саудада туындаған. Тауарды шет елде жоғарғы бағамен сату арқылы, адамдар пайда табады.

Пайда теориясына экономикалық классиктері А. Смит пен Д. Рикардо сүбелі үлес қосты. Пайданың қайнар көзін олар өндірістен таба білді. А. Смит өзінің басты еңбегі «Табиғатты зерттеу және халықтар байлығының себептері» (1776ж) деген еңбегінде былай деген: «жұмысшылардың материалға қосқан құнының өзі екі бөлшекке бөлінеді – біреуі олардың жалақысын төлеуге, екіншісі – кәсіпкердің пайдасын төлеуге кетеді.».

А. Смиттің пайданы – бұл кәсіпкерге оның капиталының қызмет жасағандығын марапаттау идеясы, өзінің ізбасарлары тапты: кейініректеу «ұстамдылық», «күтушілік», «тәуекелділік» теориялары пайда болып, бірақ ол теориялардың мәні – пайданың нағыз қайнар көзін жасыруында болды.

Батыс экономистері жасаған кәзіргі пайда тұжырымдамасы бұл ұғымды әртүрлі көзқараста баяндаған. Ол өндіріс факторларын (жер, енбек, капитал, кәсіпкерлік, қызмет пен ақпаратты айтамыз) қолданған табыс ретінде қарастырылады.

1. 
   пайда өндіріс факторынан алынған шартсыз табыс ретінде және оны кәсіпкерлердің өзі тікелей қолданады;
   
2. 
   пайда кәсіпкерлік қызметті марапаттау ретінде және техникалық жетілдіруді ендіру;
   
3. 
   пайда тұрақсыздық жай – күйді тудырушы ретінде және тәуекелділік үшін төлем;
   
4. 
   пайда монополды табыс ретінде.
   

Кез – келген тауар өндірушінің мақсаты барынша көп пайда табу. Алайда нарыққа өз тауарымен шыға отырып, ол алдымен белгілі ақшалай қолға түсетін шағын түсімді алуды жоспарлайды. Тауар өндірушінің қолға алатын түсімін талдай отырып, табыстың үш түрін бөлектеуге болады: жиынтық, орташа және шекті:

Өндіріс факторлары бірін – бірі өзара толықтырып отырады. Бұл кезде өндіріс көлемін қысқартпайды және факторлардың өзара алмасуы мүмкін. Ең қарапайым өндірістік функция болып табылады, соның көмегімен тек қана екі өндіріс факторы – еңбек (L) пен капиталды (Л)өзара байланысы ашылады. Бір өндіріс факторының (L) өзгеруіне қарай және басқа фактордың (К) өзгермеуімен шығарылу өзгеріле бастайды.

Максималды пайдалылықтың тепе – теңдігін талдау мен анықтау үшін жаңа экономикалық ұғымдарды енгіземіз: жиынтық өнім, өрташа өнім және шекті өнім.

Жиынтық (жалпы) өнім (ТР) – бұл өнімнің жалпы саны, осы фактордың сандық анықталуы кезінде және басқа да өзгермейтін өндіріс факторында өндіріледі.

Орташа өнім (АР) – бұл жиынтық өнім өзгермелі факторының (L) қолданбағанды ғана қатынасы;
АР = TR / L

Шекті өнім (МР) – бұл қосылған өнім, осы өндіріс факторының бір бірлігіне ұлғайған кезде алынады:
MP = ▲TR / ▲L немесе МР = TRn – TR n-;
Белгілі уақыт кезінде өнімнің шығарудың шартты берілуін кесте 8-2 түрінде көрсетеміз.

Шекті өнім еңбегінің қалай өзгеретіндігін байқастық. Белгілі мәнділікке дейін ол өсе түседі; онан соң төмендей бастайды. Бұнда шекті еңбек өнімділігі төмендеуінің іс - әрекеті байқалады. Оның мән мағынасы мынада: егер бір фактор ұлғайса, ал басқа факторлар өзгеріссіз қалады, онда өндіріс факторының қосымша өнімі кеми бастайды.

Барлық көрсеткіштердің динамикасын графикте көрсетеміз ол үшін жиынтық, орташа және шекті өнім еңбегінің қисығын тұрғызамыз.


Сурет 7 – 3 Жалпы (жиынтық), орташа және шекті өнім еңбегінің қисығы.
К. Маркстың пайымдауынша, пайда – бұл қосымша құн. Оны өндіріс аясында жалдамалы жұмыс күші жасайды және тауар айналымы саласында өткеріледі.

Егер пайданы «Р» арқылы, ал өндіріс шығынын (С+V) «К» арқылы белгілесек, онда W = c+v+m формуласы мына түрді иеленеді W=K+P. Тауар құны енді шығындар плюс пайда қосындысы ретінде бейнеленеді. Айтпақшы шығындар плюс пайда термині Батыс елдерінің Экономикс және Маркетинг негіздері оқулықтарында кеңінен қолданылады.

Тауар құны К+Р формуласында ендігі жерде еңбекпен көрінетін байланысты байқатпайды. Мұның екі бөлшегі де өзгертілген түрде көрсетіледі: өндіріс шығындары мен пайдасы – енбектің емес, авансталған капитал шығынының нәтижесі ретінде болмақ.

Пайданың абсолюттік мөлшері немесе оның массасы, капиталды қолданудың табыстылық деңгейін көрсетпейді . Табыстылық деңгейі тең қана пайда нормасында байқалады. Пайда барлық авансталған капиталдың туындысы ретінде байқалғандықтан, оның нормасы қосымша құнның барлық авансталған капиталға қатынасымен анықталады. Пайда нормасы төмендегідей формула түрінде болады:

Қазіргі экономикалық ғылымда жалақы деп жалдамалы жұмысшы еңбегін қолданғаны үшін төленетін баға түсіндіріледі. Еңбек шығындарын бағалау әдісіне байланысты мерзімді (сағаттық, күндік, айлық), кесімді жалақы түрлерін ажыратады.

Номиналды және нақты жалақыны да ажыратады. Номиналды жалақы – жалдамалы жұмысшымен алынған ақша сомасы , нақты жалақы – осы ақша сомасына сатып алу қабілеттілігін ескере отырып алуға болатын тауар және қызмет көрсетулердің жиынтығы.

Дамыған елдердің тұрғындарының басым көпшілігі үшін жалақы тіршілік етудің негізгі көзі болып табылады, ол ұлттық табыстың 2/3 – бөлігін құрайды.

Жалақы деңгейіне ықпал ететін басты фактор болып еңбек өнімділігі көрсеткішімен өлшенетін еңбек ресурстарын тиімді пайдалану табылады. Өз кезегіне еңбек өнімділігіне басқа өндіріс ресурстарын тиімді пайдалану – капитал сыйымдылығы , материал сыйымдылығы ықпал етеді.

W DL SL

W0_


0 Q0 Q




Сурет 7.4. Еңбек нарығында жалақыны анықтау.
Еңбек нарығына жетілген бәсекемен қатар жетілмеген бәсеке де тән. Оның бір түрі монопсония. Мұндай жағдай көбіне қала экономикасы тұрғындардың көпшілігін жұмыспен қамтитын бір ірі фирмаға тәуелді болатын шағын қалаларда кездеседі. Осы кезде фирма жергілікті еңбек нарығындағы басты сатып алушы ретінде болғандықтан жалақы деңгейіне ықпал ету мүмкіндігіне ие. Бұл жалданатын жұмысшылар санын қысқарту жолымен жүреді. Жұмысшылар арасында бәсекенің күшеюі нәтижесінде олардың жалақысы тепе-теңдік деңгейден төмендейді.

Жер рентасы – жер учаскiсiн уақытша қолданғанға (пайдаланғанға) төленетiн төлем. Осы төлем қосымша құнның арендатор капиталының орташа пайдасынан артық болу есебiнен пайда болады.

Дифференциалды рентаның екi түрi бар:1-шi және 2-шi дифференциалдық ренталар. 1-шi дифференциялдық рентаның құрылу себебiн жердi шаруашылық объектiсi ретiнде монополиялау болып табылады.Мұндай монополиялық шаруашылығын өндеуге жарамды және онымен әртүрлi шаруашылықтың айналуына жердiң шектеулiгiнен туындаған.

Мемлекет нашар жерлердi де айналымға қосуға мәжбүр.

Сондықтан өндiрiстiң қоғамдық бағасы орташа жермен емес ,нашар жер мен анықталады. Нәтижесiнде жақсы және орташа жер учаскесiндегi еңбек өнiмдiлiгiнiң жоғары болуы кеткен шығындар учаскiге қарағанда жоғары болады. Сөйтiп, қосымша пайда құрылды, оны жер иегерлерi жер рентасы ретiнде иеленедi.

Дифференциялды рентаның қайнар көзi жақсы және орташа сапалы жер учаскесiендегi ауыл шаруашылығы жұмыскерлерiнiң өнiмдi еңбегi болып табылады. Демек құнарлығы бойынша 1-шi диференциалдық рента – ауыл шаруашылығы өнiмдi өндiрiсiнiң қоғамдық бағасы арасындағы айырмашылыққа тең.Сондықтан ол нашар учаскi жағдайымен және олардың ең құнарлы жердегi өндiрiстiң жеке бағасымен анықталады.

Сондықтан 1-шi дифференциалдық рента жер учаскесiнiң рынокқа алыс-жақын орналасуымен, ауыл шаруашылығы өнiмiн өндеу орнының алшақтығы салдарынан тууы мүмкiн . Өткiзу пунктiне жақын

орналасқан шаруашылықтар өз өнiмдерiн бiркелкi қоғамдық өндiрiс бағасымен сата отырып, қосымша пайда табады- ол орналасуы бойынша 1-шi дифферанциалды рентаны құрайды.

Егер дифференциалды рента топырақтың табиғи қүнарлығымен байланысты болса,2-шi дифференциалды рента топырақтың жасанды құнарлығымен байланысты.Ол топырақ құнарлығын қосымша капитал жұмсау арқылы жақсартумен түсiдiрiледi.

Топырақтың экономикалық құнарлығын арттыру дегенiмiз экстенсивтi жердi игерудiң орнына интенсивтiлiктiң келуi.

Осы қайшылықты шешу үшiн ҚР «Жер туралы» Занының 104-бабы 1-шi пунктiнде былай делiнген :Жер учаскелкелерiнiң меншккерi мен жердi қолданатындар топрақ құнарлығын қалпына келтiру және арттыру бағытындағы шараларды жүргiзуге мiндеттi.

• 
  капиталистiк ,пайда табу мақсатындағы түрi .Англия,Бельгия,Голландияда.
  
• 
  шаруалық ,бұл түрiндегi жер үұсақ шаруагердiң және оның отбасының түтыну кажеттiлiгiн қанағаттандыру үшiн арендаланады.Бұл Орта Шығыс,Латын Америка елдерiнде тараған.