Проблемы высшей школы

жүктеу/скачать 0.6 Mb.

бет	2/2
Дата	13.06.2016
өлшемі	0.6 Mb.
	#132438

1 2

СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ

1. Шадриков В.Д. Государственные образовательные стандарты высшего профессионального образования и Болонский процесс / В.Д. Шадриков // Вопр. образования, 2004.

2. Байденко В.И. Болонский процесс. Курс лекций. М.: Логос, 2004. 208 с.

3. Добрынин М.А. Болонская декларация как фактор формирования европейского образовательного пространства / М.А. Добрынин // Педагогика. 2006. № 9. С. 103-108.

4. Болонский процесс: нарастающая динамика и многообразие (документы международных форумов и мнения европейских экспертов) / Под науч. ред. проф. В.И. Байденко. М., 2002. 409 с.

5. Давыдов Ю.С. Болонский процесс и Российские реалии. М.: МПСИ, 2004.

УДК 378.41

Развитие учебно-методических объединений Российских вузов на современном этапе

¹А.Е. ВОРОБЬЕВ, д.т.н., профессор, зав. кафедрой нефтепромысловой геологии, горного и нефтегазового,
²В.С. ПОРТНОВ, д.т.н., профессор, директор ДОУП,
²А.К. ТУРСУНБАЕВА, д.т.н., профессор,
²Т.С. ИНТЫКОВ, к.т.н., профессор, зав. кафедрой АТ,
³А.Б. БОЛАТОВА, к.т.н., доцент,
¹Российский Университет Дружбы Народов,
² Карагандинский государственный технический университет,
³Восточно-Казахстанский государственный технический университет им. Д. Серикбаева

Ключевые слова: университет, специальность, направление подготовки, стандарты, учебные планы, образовательные программы, инновационность обучения.

В

настоящее время в Российской Федерации на 1200 вузов (государственной и негосударственной форм) имеется 82 учебно-методических объединения (УМО) разного профиля [1]. Эти УМО включают в себя все вузы РФ (рисунок 1), обеспечивающие подготовку студентов.

Основными задачами УМО [3] являются организация и участие в разработке проектов государственных образовательных стандартов и примерных учебных планов, координация действий научно-педагогической общественности вузов, представителей предприятий, учреждений и организаций в обеспечении качества и развития содержания высшего, послевузовского и дополнительного профессионального образования, разработка предложений по структуре, отнесенной к его компетенции области высшего, послевузовского и дополнительного профессионального образования, и содержанию основных образовательных программ.

Рисунок 1 – Количественный состав вузов-членов УМО в 2011 г. [2]
Все существующие УМО РФ можно разделить на 3 крупных класса (рисунок 2) [4, 5]: для общественно-гуманитарных, естественно-научных и технических направлений обучения студентов.

Эти УМО формировались в разное время: в частности, в 1994 г., в соответствии с предложениями Министерства культуры Российской Федерации и Московского государственного инженерно-физического института (технического университета), было решено [6] дополнить действующий Перечень Учебно-методических объединений высших учебных заведений Российской Федерации Объединениями:

– по музыкальному образованию (базовый вуз – Российская академия музыки им. Гнесиных);

– по образованию в области народной художественной культуры, социально-культурной деятельности и информационных ресурсов (базовый вуз – Московский государственный институт культуры);

– по образованию в области ядерной техники и технологии (базовый вуз – Московский государственный инженерно-физический институт (технический университет).

Рисунок 2 – Соотношение УМО РФ различной

направленности
Разновременность образования различных УМО наложило определенный отпечаток на их название, содержание и в некоторых случаях – на некоторые функции (даже несмотря на постоянные намерения их унифицировать [7].

Каждое УМО включает в себя несколько специальностей (направлений) обучения студентов (рисунок 3).

Анализ имеющихся УМО РФ показывает, что их наименования (определяющие последующую их направленность) весьма разнородны и подразделяются по нескольким таксонам (рисунок 4):

– по отношению к университетам, а также к видам университетского образования (например, УМО по классическому университетскому образованию, УМО по университетскому политехническому образованию);

– по отношению к отдельным учебным направлениям (например, УМО по образованию в области лингвистики или УМО по нефтегазовому образованию и т.д.);

– по отношению к учебным направлениям отдельных отраслей национальной экономики (УМО по образованию в области горного дела, УМО по образованию в области рыбного хозяйства, УМО по образованию в области лесного дела, УМО по образованию в области полиграфии и печатного дела и т.д.);

– по отношению к инновационности (например, УМО в области инновационных междисциплинарных образовательных программ).

Рисунок 3 – Распределение вузов-членов УМО

по реализуемым специальностям (профилям)
подготовки в 2011 г. [2]
Так, простое отнесение УМО к инновационным междисциплинарным образовательным программам не полностью отражает весьма существенный признак для образования – инновационность.

В частности, в состав соответствующего учебно-методического объединения в области инновационных

междисциплинарных образовательных программ на базе СПбГУ были включены только следующие учебно-методические советы (УМС) по направлениям [3]:

040300 (522700) – Конфликтология;

031600 (522800) – Искусства и гуманитарные науки;

032200 (523200) – Прикладная этика;

и учебно-методическая комиссия (УМК) по специальности:

010503 (351500) – Математическое обеспечение и администрирование информационных систем.

Эти направления, для того времени безусловно, были новы, но они представляют лишь малую часть имеющихся (например, авторские междисциплинарные программы магистерской подготовки «Инновационные технологии недропользования» и «Аудит недропользования», осуществляемые в РУДН) и потенциально возможных инновационных направлений (программ) обучения студентов.

Определенный интерес представляет выделение учебно-методических объединений по признаку прикладной направленности отдельных направлений обучения студентов в области: прикладной математики и физики; прикладной математики и управления качеством; прикладной информатики; статистики и прикладной информатики; прикладной геологии.

Дальнейшее развитие отдельных учебно-методических объединений РФ (когда им предоставили право [6] включать в Перечень закрепленных за ними специальностей дополнительные специальности, из числа содержащих в своем названии примечание «по областям применения» или «по отраслям») в нескольких случаях привело к их разветвлению, т.е. появлению при разных вузах нескольких одинаковых УМО:

– по специальностям педагогического образования при МПГУ, УМО по направлениям педагогического образования при РГПУ, УМО по профессиональному педагогическому образованию при РГППУ;

– образовании в области прикладной информатики при МЭСИ, УМО по образованию в области прикладной информатики при РГГУ;

Рисунок 4 – Направленность УМО РФ:

1 – по виду университетского образования; 2 – по учебным направлениям;
3 – по отраслям национальной экономики; 4 – по инновационности

– образованию в области экономики и экономической теории при РЭА, в области экономики и экономической теории при ГУ ВШЭ;

– образованию в области математических методов в экономике при МГУ, УМО по образованию в области математических методов в экономике при МЭСИ;

– УМО по образованию в области маркетинга при РГТЭУ, УМО по образованию в области маркетинга при ГУУ;

– образованию в области менеджмента /по направлению/ при ГУ ВШЭ, УМО по образованию в области менеджмента /по направлению/ при ГУУ, УМО по образованию в области менеджмента /по специальностям/ при ГГУ;

– университетскому политехническому образованию МГТУ, УМО по университетскому политехническому образованию при СПГПУ.

Важным представляется также выделение УМО и по международной (национальной) составляющей в области: международных отношений; национальной экономики и экономики труда; финансов, учета и мировой экономики.

Анализ изложенного позволяет сделать выводы:

1. Развитие общества приводит к необходимости обучения студентов по новым специальностям и направлениям. Это предполагает образования новых УМО.

2. При существующем укрупнении наблюдается определенная дифференциация (значительная специализация) направлений обучения студентов.

3. Ряд новых специальностей вынужден примыкать к имеющимся УМО, что не всегда является оптимальным.

Так, например, такие направления обучения: «Русский как иностранный», «Зарубежное право» и «Зарубежная геология» – с учетом значительной численности иностранных студентов, обучающихся в Российской Федерации (таблица), предполагают формирование УМО по образованию иностранных студентов.

А в качестве базового вуза, с учетом уже имеющейся существенной международной направленности, такое УМО должно быть образовано при РУДН.

Численность иностранных граждан, обучавшихся в российских вузах по различной специализации в 2005/2006 учебном году [8]

Специализация	Страны
Специализация	СНГ	Балтии, Северной Европы	Восточно-европейские и балканские	Западной Европы	Азии	Ближнего Востока и Северной Африки	Африки (кроме Северной)	Латинской Америки	Северной Америки и Океании	Итого
Русский язык	1769	469	2113	1967	7352	378	184	134	951	15317
Медицина	2600	81	72	265	7829	2363	1488	233	51	14982
Экономика, финансы, менеджмент	7834	361	151	228	5270	278	683	112	34	14951
Гуманитарно-социальные	2751	259	186	295	2704	291	492	148	150	7276
Точные науки, науки о Земле	2818	90	41	70	1744	200	352	166	18	5499
Вычислительная техника, автоматизированные системы	2206	126	40	26	1689	502	451	81	2	5123
Право	3179	78	80	65	465	76	145	34	9	4131
Культура, искусство и спорт	1287	163	36	113	1666	110	41	33	51	3500
Энергетика, машиностроение, металлургия	1349	47	4	16	586	128	161	38	1	2330
Строительство и архитектура	608	41	50	40	1018	162	230	53	4	2206
Электронная и радиотехника, оптика	1234	22	18	17	476	166	170	33	1	2137
Технология производства потребительских товаров	716	4	9	4	512	65	121	15	0	1446
Транспортные средства эксплуатация	616	72	1	1	405	63	102	28	0	1288
Авиационная и космическая техника	218	5	5	50	571	26	45	34	2	956
Химическая технология	438	2	18	1	253	69	138	11	0	930
Фармацевтика	189	2	0	3	61	500	75	3	1	834
Педагогика	391	23	4	13	194	8	14	4	14	665
Сельское, лесное и рыбное хозяйство	278	5	3	7	135	48	113	44	0	633
Горное дело	329	3	1	0	164	35	71	4	0	607
Робототехника, биомедицина, биотехнология	189	3	5	2	206	99	24	16	0	544
Ветеринария	104	11	2	1	13	30	30	5	1	197
Другая специализация	570	21	7	62	364	104	170	15	10	1323
Итого:	32532	1888	2846	3246	33677	5701	5300	1244	1300	86875

СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ

1. Воробьев А.Е., Ваккер О.В., Забусов В.В., Гулан Е.А. Высшее профессиональное образование в XXI веке / Под ред. чл.-кор. РАН В.Н. Опарина; НИИ. Норильск, 2010. 289 с.

2. Воробьев А.Е., Муров В.М., Алиев С.Б., Ваккер О.В. Тенденции инновационного развития высшего образования в XXI веке. Калининград: Изд-во ФГОУ ВПО «КГТУ», 2010. 335 с.

3. О закреплении за учебно-методическими объединениями направлений и специальностей высшего профессионального образования и дополнении перечня учебно-методических объединений вузов // Приказ № 352. М., / Государственный Комитет РФ по высшему образованию. 1994.

4. Приказ Минобразования РФ № 1742 об утверждении типового Положения об Учебно-методическом объединении высших учебных заведений Российской Федерации от 17.04.2001 г.

5. Обучение иностранных граждан в высших учебных заведениях Российской Федерации // Статистический сборник. Вып. 3. М.: Центр социального прогнозирования, 2006. http://www.russia.edu.ru/information/ analit/statis/chislen.

ӘОЖ 378.14:808,5=512.122

Техникалық жоғары оқу орнында жастардың сөйлеу мәдениетін қалыптастыру

Ғ.М. ӘБІЛҚАСОВ, аға оқытушы,
Қарағанды мемлекеттік техникалық университеті, ҚТ және М кафедрасы

Кілт сөздер: техникалық, бағдарлама, мәдениет, қатынас, ғылыми, ұлттық, рухани, мәнерлеп, қоғам, орфоэпиялық.

Т

ехникалық жоғары оқу орындарында оқытылуы орыс тілінде жүретін топтарда қазақ тілі пәні жиырма жылдан бері жоғары оқу орнының бекітілген күнтізбелік жоспары бойынша сабақ жүргізіліп келеді.

Қазақстан Республикасының тәуелсіз мемлекет мәртебесіне ие болуы, қазақ тілінің мемлекеттік тіл құқығына көтерілуі, Қазақстан Республикасының Тілдерді дамыту мемлекеттік бағдарламасының қабылдануы барлық білім жүйесінің қайта құрылуын талап етіп отыр, әсіресе, бүгінгі таңдағы қоғамымыздың жастарын мемлекеттік тілді, мәдениетті білетіндей азамат етіп қалыптастыру, тұлға деңгейіне көтеру үшін мемлекеттік тілді жетік меңгерудің маңызы ерекше.

Тәңірдің адам баласына жасаған үлкен сыйы-тіл. «Тіл адамның адамдық белгісінің зоры, жұмсайтын қаруының бірі» – деген болатын ғалым А. Байтұрсынов. Адам күллі тіршілік иесінен ой-сана мен тіл арқылы дараланады. Тіл арқылы кісінің жан-дүниесі танылады. Тілде бүкіл тіршілік тынысы тұрғандай. Тіл – адам баласының ұрпақтан-ұрпаққа мұра болып келе жатқан мол қазынасы, басты байлығы. Әр тіл өзінше бір әлем. Қай халықтың болса да алтын діңгегі, ұлттық санасының негізі, іргетасы, тектілік белгісі, қозғаушы күші-тіл.

Қазақ тілін мемлекеттік тіл ретінде қолдану аясын, әлеуметтік ролін кеңейтуге орыс тілді аудиторияның, әсіресе студенттер қауымының ауызша тілін дамыту бүгінгі күн талабына айналуда.

Адамды мұратқа жеткізетін – ана тілі. Тіл – еліміздің іргетасы. Тілдің құдіреті де осында, оның бітпесті бітіретін, жетпесті жеткізетін, үзгенді жалғайтын мүмкіндігі бар. «Ұлттың тілі – ұлттың діні» дегендей, қандай ұлтпен ұлыс болсын, ең басты байлығы – ана тілін қадірлей білуі тиіс. Егемен еліміздің, мемлекетіміздің нышаны ана тілімізді бүкіл тіршілігіміздің түп қазығына айналдыру – әрбір ұлтжанды азаматтың басты міндеті. Отбасында ұлттық намысы бар қазақтың қай баласы қазақ халқының ұрпағы екенін шын жүректен сезінсе, қай мектептен білім алса да, өз тілін ұмытпайды. Ұлттық тәрбие, ұлттық намыс бар жерде тіл де бар екенін түсіне білсек етті.

Тіл – адамзат қоғамында қатынас, сөйлесіп пікір алысудың құралы ретінде қызмет атқаратын құбылыс. Тіл мен қоғам өзара тығыз байланысты, біріншіден, тілсіз ешбір қоғам өмір сүре алмайды. Тілсіз ұлт құрымақ. Екіншіден, тіл қоғам бар жерде ғана өмір сүреді. Қоғам – тілдің өмір сүруінің шарты. Қоғамның өмір сүруі үшін тіл қажет.

Тіл – тірі тарих. Онда халықтың ғасырлар бойы жинақтаған іс-тәжірибесі мен даналығы бар. Санының аздығы мен көптігіне қарамай, әрбір халық өз тілінде асыл армандары мен әсем жан дүниесін, барша жақсылық атаулыға құрметін, бақытына кесір келтіретіндерге лағынетін бейнелеген. Тіл – оны жасаушы халықтың тарихы, шежіресі, бүкіл өмірінің жаңғырығы, өмірінің үні. М.Жұмабаев тілдің осы бір қасиеті жайында былай дейді: Қазақ тілінде қазақтың сары сайран даласы, біресе желсіз түнде тымық, біресе құйынды екпінді тарихы, сар далада үдере көшкен тұрмысы, асықпайтын, саспайтын сабырлы мінезі – бәрі көрініп тұр.

Сонымен, тіл – адам қоғамының рухани өмірінде объективті тіршілік ететін, қарым-қатынас қызметін атқаратын, ой қаруы болып саналатын аса құнды құбылыс. Ендеше тілді дамыту – ана тілі әдістемесінің аса жауапты да күрделі саласының бірі. Оның күрделі болуының себебі, бала тілін дамыту міндетін жүзеге асырушы ана тілі мен әдебиетіне ғана емес, оның сөйлеу әрекетіне де тікелей тәуелді.

Тіл мәдениетінің негізгі зерттеу нысаны – сөз, сөздің дұрыс айтылуы, сауатты жазылуы. Нәтижеде айтылатын ойдың айқын да анық, әсерлі де көркем жетуі.

Сөздің мәнерлілігі дегеніміз – адамның сөйлеу кезіндегі эмоциялық қалпын білдіре алуы, яғни әрбір сөйлемді өзінің сазымен айта алуы.

А. Макаренко бұл жөнінде:… «Сіздің сөзіңізден өзіңіздің еркіңізді, сіздің мәдениетіңізді, сіздің жеке ерекшелігіңізді сезіне алатындай болуы керек», – деген болатын.

Мәнерлеп сөйлеу, дыбыстарының қырын сындырып айту ежелгі ауыз әдебиеті үлгілерін, шешендік сөздерден келе жатқан заңдылық. Сөзді қандай қатесіз жазу қажет болса, оны құлаққа жағымды, әуенді, мәнерлі етіп айту да сондай қажет.

Тілдің тіл болуы үшін ең қажетті фактор – ойлау, пайымдау екені белгілі. Адамның ми қабатында жинақталған ой тіл арқылы сыртқа шығады, сөйлеу арқылы неше мәрте айтылса да белгілі бір сөйлеу жүйесіне бағынбаса, түсініксіз болады. Ой тілге әсер етеді, тіл сөзге әсер етеді, сөзден сөйлеу пайда болады.

Тіл дегеніміз – сөздік белгілердің жүйесі. Ал белгі – шындық пен болмысты білдіретін бөлшек. Тіл арқылы ойымызды басқа біреуге жеткіземіз.

Ақыл-ой жетістігі болып табылатын, ақиқат, өмірдің бейнелеуін қамтамасыз ететін ең жоғарғы таным-түйсік адамға ғана тән және ол сөйлеу актісімен тікелей байланысты форма. Яғни, адамдар бұл бейнелерді қалыптастыруда тілді пайдаланады, бір-бірімен қарым-қатынасқа тіл арқылы түседі, бейненің бар болмысын суреттеу үшін, бір-біріне жеткізу үшін тілдік блоктарды түзеді.

Тіл мен сөйлеу жиынындағы ғалымдардың пікіріне сүйенсек, ерекше тұжырым – Ф. Соссюрдің тұжырымы. Оның пікірінше, тіл дыбыстың өзі, дыбысталуы. Яғни, тіл – барлық дыбыс таңбалардың жиынтығы. Ф. Соссюр тіл мен сөзді ажырата келіп, олардың әрқайсысына тән айырмашылықтарды нақтылап көрсетеді.

Тіл – әлеуметтік, ал сөйлеу – жеке құбылыс.

Тіл – тұрақты және ұзақ өмір сүретін үрдіс, ал сөйлеу – тұрақсыз және жиі өзгеріп отырады.

Осылайша, ғалым тіл мен сөйлеудің аражігін ажырата келіп, олардың өзара тығыз байланысты екенін де атап өтеді.

Қазақ лингвистикасында тіл мен сөйлеуге қатысты мәселелерді анықтап, олардың айырмашылықтарын көрсетуге тырысқан тілші Т.Қордабаев: «Сөйлеу дегеніміз – тілді қатынас жасау үрдісінде өз ойын басқаларға білдіру мақсатында қолдану деген сөз», – дей келіп, тіл мен сөйлеу бір-бірімен ажырамас бірлікте екенін айтады.

Тілді құрмет тұту оны байытып кемелдендіру, қолдану аясын кеңейту ғана емес, сонымен қатар оның жарасымды үйлесімін сақтап, мағыналық бояуын қанықтыра түсуде. Кейде тіпті оқыған ересек адамның өзі көпшілік алдында сөйлеп тұрып, жаңағы, әлгі, енді, нететін болдық, неттік, жаңа, тағы, былай деген секілді артық сөзді қыстырып, орашолақ сөйлемдермен ойын жатық қиыстырмай айтып, тыңдаушысын мезі етіп алатыны бар. Аға ғалымдарымыз әлденеше рет атап өткендей, тіл мәдениеті дегеніміз тілдік норманы сақтап жазу, орфоэпиялық нормаға сәйкес сөйлеу ғана емес. Тұрақты сөз тіркесі мен синонимдерді қолдана білу шеберлігін танытып, жан-жақты, сан-салалы білімін көрсетіп, көркем сөз орамдарын қолдана жатық сөйлеп, айтайын дегенін дәл, ұғымды, логикалық ойды қатесіз жеткізе білу, дұрыс, мәнерлі, бейнелі түрде сөйлеу тәсілі де тіл мәдениетіне жатады. Қазіргі жастарымыздың тілі тым жұтаң, қарапайым, тіпті қарабайыр. Олар халқымыздың тіл байлығын, тілдің көркемдік тәсілін, сөйлеу мәнерін өз мәнінде меңгермеген. Олардың сөйлеу тілінде мақал-мәтел мен нақыл сөздер, синоним мен қанатты сөз тіркесі мүлде сирек деген алаңдаушылық пікір айтылып жүр. Тіпті дәмді сөзге дәрменсіз қарттарымыз көбейіп кетті дегенді де естіп қаламыз. Бұл айтылғанға керісінше, өткен кезде дуалы ауыз ділмарлардан сөздің зерделі кестесін естіп, оларды сағаттар бойы қас қақпай тыңдап тәлім алған, нәрлі сөзбен сусындап өскен жас ұрпақ тілін шынықтырып, ділмарлық өнердің қыр-сырын жете меңгеріп, өз ойын көркем тілмен жеткізе алған деседі. Халықтың жаппай сауатсыз болып, теледидардың да жоқ кезінде жас ұрпақ өздері естіген асыл сөз бен құнды пікірді басқаларға айтып беріп, дұрыс, әсерлі сөйлеуге жаттыққан. Олар ой дәлдігімен, ықшамдылығымен, тереңдігімен қоса үнділік пен саздылыққа, ұйқас пен ырғаққа негізделген мақал-мәтелді, қанатты сөздерді, мағыналы өлең жолы мен көркем сөйлемді есте сақтап, қолдана білді. Ел іші сөз өнерін терең игерудің мектебіндей болған. Көне көз қариялардың айтуынша, сондай ортада өскен жастар сөйлейтін сөзіне өте жауапты қарап, тобықтай ой түйінін тауып айтуға, аз болса да, саз сөйлеуге тырысқан. Сол кездегі сөз өнеріне ден қойған халқымыз туралы «Әр екі қазақтың бірі – ақын» деген екен. Өкінішке орай, жыл өткен сайын ақындық қабілеті бар адамдар ғана емес, поэзияны түсінетін, сезінетіндер де азая түскен секілді әсер аласың.

Сан ғасырдан бері ұрпақтан ұрпаққа жалғасып, халықпен бірге жасасып келе жатқан ұлағатты сөздерге бабалардың айтып кеткен өсиеттері де жатады. Аузы дуалы ұлылардың айтып қалдырған нақыл сөзбен мәндес өсиеттері келер ұрпақтың, халқымыздың иба, инабат, иман, ізет, обал, қайырымдылық, үлкенге құрмет, кішіге салауат сияқты абзал қасиеттерін бойларында сақтап, дұрыс тәлім-тәрбие алуын көздеу мақсатында айтылған.

«Ана сүті бой өсіреді, ана тілі ой өсіреді» – дегендей, жас ұрпақ заманында аяқтыға жол, ауыздыға дес бермеген көпті көрген көне көз қариялардың аталы сөздерінің мағынасын, ақ жаулықты әжелердің өмірден түйген тағлымын ұғып, тереңге үңіле түсетін, терең ойлы, қызыл тілді, тағлымдық, танымдық маңызға ие жүйелі айтылған әңгіме-сұхбатымен, жыр-дастанымен тыңдаушының құлақ құрышын қандырып, жан-жүйесін тебірентіп, рухани және эстетикалық игілікті жас ұрпақтың бойына ұялатып, әсерлі сезімге бөлегені белгілі. Ана тілі мен халықтық тәрбие – егіз ұғым. Тілдің жас ұрпаққа үйретері, берер тәлімі өлшеусіз дейтініміз бар.

«Естілердің айтқан сөздерін ескеріп жүрген кісі өзі де есті болады», – деген Абай бабамыздың өсиетін есте тұтқан жас ұрпақ дуалы ауыздан шыққан сөзге мән беріп, ана тілінің таңғажайып қасиеттері жайында тебірене айтылған ой-толғамын қысқа да нұсқа, өнегелі де өшпес пікір – пайымдауды зерделеп оқып, біліп алса екен деген мақсатпен жеке үзінділерді келтіріп отырмыз. Бүгінгі таңда жеке адамдардың айтқан мынадай жалынды сөздері халық арасында кең тарап, жиі қайталанып, ел аузында сақталған естілерден қалған есті сөздерге айналды. «Қос тіл – қос қанатың», «Тіл тағдыры – ел тағдыры», «Тіл теңдігі – ел теңдігі», «Халықтың жаны – тілінде», «Еліңді жамандасаң – сенімнен қаласың, жеріңді қорғамасаң – көмусіз қаласың», «Дуалы ауыздан – уәлі сөз», «Көңілден шыққан көрікті сөз», «Тіл туыстығы – діл туыстығы», «Тіл тас жарады, тас жармаса бас жарады», «Тіл қылыштан да өткір», «Жақсы сөз жараны да жазады», «Жаман сөз жанға кірген тікен», «Құлақтан кірген суық сөз көңілге барып мұз болар», «Адамды адам еткен ой мен сөз», «Тәрбие тілден басталады», «Өнегелі өмірден – өнегелі сөз», «Халықтың жаны тілінде», «Батырды шешен аттан түсіріпті», «Аузы жаман ел былғайды, аяғы жаман төр былғайды», «Жақсы сөйлесе, аузынан гүл төгіледі, жаман сөйлесе, аузынан жын төгіледі», – деп, ата-бабаларымыз жасөспірімді имандылыққа баулуда орасан зор игі әсерін тигізген ел аузында айтылып келген естілерден қалған есті сөздерге мән беріп, ұрпақтардың санасына сіңіріп отырған. Сөзден құдіретті не бар? Айтар ой-пікірін дөп басып, дәл жеткізу үшін сөзді дұрыс талғап, жүйесін тауып, тігісін жатық етіп, тіліміздің сөз байлығын орнымен жұмсай білумен қатар этикалық норманы сақтап, ізеттілік, сыпайылық, кішіпейілділік, әдептілікке саятын сөз саптаудың адамдармен күнделікті қарым-қатынаста зор маңызы бар. «Тіл оңалмай, діл оңалмайды. Діл оңалмай, дін оңалмайды. Осы үшеуін оңалта алмаған ел оңалмайды» деп, ел тағдырының, ұрпақ болашағының ана тілі тағдырымен тығыз байланысты екенін аңдатқан. Халқымыз сөз құдіретімен жас ұрпаққа білім беріп, дұрыс өмір сүруге тәрбиелеген. Мәдениет дегеніміз адамның ойлау, өзіне де, айналасындағыларға да талдау жасай білу қабілеті. Адамдарды ізгілікті, ақылды, моральдық міндеттемелерді мойнына алатын сыншыл жанға айналдыратын да – мәдениет.

Мәдениет – адамның рухани және материалдық зерделілігінің және сезімдік қасиеттері айқын аңғарылатын белгілерінің жиынтығы. Кез келген мәдениет өзіндік ерекшелігі бар теңдесі жоқ қазынамыздың қоймасы болып табылады, өйткені әрбір халық өз дәстүрі мен рухани бейнесі арқылы танылады.

Мәдениет – ұлттығымыздың негізгі діні, негізгі жүрегі.

Тілін, дінін, өнерін, яғни ұлттық құндылықтарын бағалай білмеген халықтың аты да, заты да жоғалады. Иә, елім, жерім, ұлтым деген әрбір азамат осы екі ауыз сөзді түсінері анық.

«Рухани байлық пен мәдениет – қоғамның басты құндылықтары», – деп Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев тамаша айтып өткен.

Енді толығырақ мәдениет туралы түсініктеме бергенді жөн деп отырмыз: «Мәдениет дегеніміз не?» деген сұраққа жауап беру үшін, бұл сөздің этимологиясына, яғни осы бір күрделі ұғымды білдіретін сөздің шығуына тоқталуды жөн көріп отырмын. Қазақ тіліне бұл термин арабтың «Маданият» – «қала», «қалалық» деген сөзінен енген. Бұл орта ғасырлардағы мұсылман мәдениетінің өркендеу кезеңінде қалыптасқан түсінікпен байланысты.

Көне заманда «культура» деген ұғым «жерді өңдеу» деген мағына берген. Кейінірек, дәлірек айтқанда Цицеронның еңбектерінде (б.э.д. 45 ж.) бұл сөздің мағынасы тереңдеп, «жанды жетілдіру» деген ұғымды білдіреді. Уақыт өткен сайын еуропалық тілдерде «Мәдениет» сөзі «білім беру», «даму», «қабілеттілік», «құрметтеу» сияқты мағыналарға ие бола бастады.

Мәдениеттің барлық салаларында ұлттық даралық сақталуы тиіс. Әсіресе тіл мәдениетін сақтау, ана тілін жақсы білу – әркімнің азаматтық борышы, қоғамда атқаратын қызметінің тірегі.

Халқымыздың қазіргі мәдени, рухани жағдайы, ана тілімізді, салт-дәстүрімізді дамытуға байланысты баспасөз бетінде неше түрлі мәселелер көтеріліп жатады.

Сондай мәселенің бірі – халқымыздың мәдени өмірінің тұтқасы болып келе жатқан мол мұрасы, ел байлығы – тілін байытқан үстіне байыта, толықтыра, көркейте түсу ішкі мүмкіншіліктерін аша түскенде ғана төл мәдениетіміздің өркен жаяры даусыз.

«Тіл мәдениеті дегеніміз – сөздерді дұрыс қолдану, сөйлеу үстінде оларды бір-бірімен қиюластырып, үндестіріп, дұрыс айту, емле мен тыныс белгілері ережелерін сақтап, сауатты жазу, тілдің ғасырлар бойы сұрыпталып келген, сөз зергерлері оюлап берген көркемдігі мен әсем өрнегін орнымен қолдану сияқты амал-әрекеттерді қамтиды».

«Тіл мәдениеті дегеніміз – ғылым сөзімен айтсақ, лексикалық, грамматикалық, орфографиялық, орфоэпиялық, стилистикалық нормаларды ұстану, ол заңдылықтарды бұзбай, жетілдіре, орнықтыра түсу», – дейді ҚР ҰҒА корреспондент-мүшесі, профессор Р. Сыздықова.

Тіл мәдениеті – тілдік норманың, тіл тәсілдерінің жетіліп, ширап даму дәрежесі. Тіл мәдениеті негізінен «сөз мәдениеті», сөзді орынды қолдану деген ұғымды білдіреді.

Сөйлеу коммуникативтік қызмет атқарумен қатар, адамның ішкі өмірінің рухани байлығын жарыққа шығарып, жан сарайын танытады. Сөз адамның ой-өрісін, мәдени дәрежесін, ақыл-парасатын көрсетеді.

Сондықтан да сөйлеу мәдениетіне қай уақытта болса да ерекше мән берілген, қай халық болса да қатты бағалаған. Сөйлеу мәдениеті сөз өнеріне де қатысты. Сөзге шешен адам мәдениетті, әрі шебер сөйлейді.

Тіл мәдениеті ғылымын ауызша сөйлеу мәдениеті және сөз қолдану – жазу мәдениеті деп бөлуге болады.

Ауызша сөйлеу мәдениеті сөйлеген кезде орфоэпия қағидаларын сақтап, мәнерлеп сөйлеумен тығыз байланысты. Сөйлеу нормалары орфографияға бағынышты емес. Барлық сөздер қалай жазылса, солай оқуды да міндеттей алмайды. Өйткені қазақ тілі – табиғатында үнді, әуезді тіл. Мәнерлеп, сөздің нақышына келтіріп айту – ауыз әдебиетінің асыл қазыналарынан, шешендік сөздерден келе жатқан заңдылық.

Ауызша сөйлеу кезінде тілдің өзіндік заңдылықтарын сақтаумен қатар, сөйлеудің техникасын жетік біліп, сөздік қордың мол болғаны жөн.

Ал ойды жеткізер тіл тапшы болса, ойшыл ақынымыз Абай айтқандай: «Көңілдегі көрікті ойдың ауыздан шыққанда сәні кететінің» кері болмақ.

Бір сөзді қайталай бермей, оған мағыналас, мәндес синоним сөздерді қолдану ойды әсерлі, түсінікті жеткізудің айғағы. Қашан да сөзді қарапайым қолдана отырып, тартымды да көркем айта білген ғұламалардың шешендігін өнеге тұтуымыз керек. М. Әуезов өз сөздерінде және жазған еңбектерінде халық даналығы деп есептелетін мақал-мәтелдер мен фразеологиялық тіркестерді, қанатты сөздерді қолданудың шебер үлгісін ұсынғаны жөнінде зиялы қауым біліп те, оқып та, естіп те жүр. Ол қажет жерінде мифтік шығармалардан бастап, өз дәуірінің озық жазушыларынан, халықтың сөйлеу тілінен, керек десе, дүниежүзінің әдебиетіндегі озық үлгілерді алып, ойын әрі әділ, әрі әсерлі жеткізуге дағдыланғандықтан, көркем сөздің пірі болып есептеледі. Сол сияқты Ғабит Мүсірепов, Ғабиден Мұстафин шығармаларын атауға болады.

Сөйлеу мәдениетін арттыруда сөздіктерді, нормативтік сипаттардағы анықтағыштарды, орфоэпиялық сөз тудыру, синонимдер, антонимдер, фразеологиялық, омонимдік сөздіктерді, тілдің грамматикалық жағынан дұрыстығын көрсететін түсіндірме сөздіктерді пайдаланудың маңызы зор.

Ауыз екі сөйлеу тілінің өзіндік ерекшелігі – бірін-бірі бетпе-бет көріп отырған екі немесе одан да көп адамдардың өзара пікір алысу, түсінісу құралы. Сөйлеу тілінде пікір алысу, түсінісу сөз арқылы ғана емес, сонымен қатар кісінің бет-аузы, қас-қабағы, қол қимылы қатысып отырады. Оның үстіне сөйлеуші дауыс ырғағын құбылта сөйлейді. Сол себептерден ауыз екі сөйлеу тілінде сөйлем мүшелерін түсініп айту, сөйлемді аяқтамай бітіру, сөйлем мүшелерінің орнын өзгертіп айту, сөзді талғамай қолдану жиі кездеседі. Ауызекі сөйлеу тілінің лексиконында синоним сөздердің өзіне тән қолданылатын баламасы болады.

Сөйлей білу – ойлай білу. Олай болса, дұрыс ойлау, дұрыс жазуға мүмкіндік тудыру керек.

ӘОЖ 811:38.1=512.122

Студенттердің өздігінен оқу іс-әрекеті кредиттік оқыту жүйесінің басты аспектісі

А.Ә. БОТАБЕК, аға оқытушы,
Қарағанды мемлекеттік техникалық университеті, ҚТ және М кафедрасы

Кілт сөздер: өздік жұмыс, білім, жүйе, қалыптастыру, әдістеме, үрдіс, дамыту, міндеттер, оқытушы, студент.

Қ

азақстан Республикасының білім беруді дамыту тұжырымдамасында: «Қазір педагогикалық қоғамдастықтың алдында білім берудің жаңа моделін құрудың, сынақтан өткізудің ауқымды міндеттері тұр. Білім берудің қазіргі негізгі мақсаты білім алып, білік пен дағды-машыққа қол жеткізу ғана емес, солардың негізінде дербес, әлеуметтік және кәсіби біліктілікке – ақпаратты өзі іздеп табу, талдау және ұтымды пайдалану, жылдам өзгеріп жатқан бүгінгі дүниеде лайықты өмір сүру және жұмыс істеу болып табылады», – деп көрсетілген [1].

Кредиттік жүйемен оқытуға көшудегі басты мақсат – білім жүйесін әлемдік білім кеңістігімен кіріктіру және өндіріс пен нарықтық жағдайдың өзгеріп тұратын заманында кәсіби мамандардың әлемдік сұранысқа, бәсекеге қабілетті болуына мүмкіндік жасау болып табылады.

Кредиттік жүйемен оқыту – студенттердің жоғарғы оқу орны қабырғасында білім алуын жеке жоспарлауына беріліп отырған мүмкіндік. Ол білім берудің демократиялығымен сипатталып, әр студенттің жеке бас ерекшелігі мен қабілеттерін дамытуға жағдай жасайды. Жаңа жүйенің басты ерекшелігі – студенттердің білім кеңістігін қалыптастыру еркіндігі, яғни жалпыға міндетті мемлекеттік білім беру стандартының мамандар дайындаудың сапасына қоятын талаптарына сәйкес, білім алудағы өзінің ерекшелігі мен қалауына сай қалыптастыра алады.

Бакалавриат бағдарламасы бойынша студенттің орындайтын өздік жұмыстарының ауқымы көбейді. Өздік жұмыс екі түрге бөлінеді – студенттердің оқытушының қатысуымен жүргізілетін өздік жұмысы (СОӨЖ) және студенттердің өздік жұмысы (СӨЖ).

Р.А. Низамов өздік жұмысты студенттердің аудиторияда және аудиториядан тыс жекеше, топпен орындайтын танымдық әрекеттерінің түрлері деп сипаттайды [2]. Ал П.И. Пидкасистый өздік жұмысты оқу үрдісінде студенттің өздік әрекетін басқару және ұйымдастыру құралы ретінде қарастырады [3].

Оқу үрдісі барысында студент пен оқытушы арасында өзара жаңаша байланыс қалыптасып, студентке өзінің әр оқу пәні бойынша жеке дайындығына көп уақыт бөліп, оқу үрдісіне белсенді түрде қатысуы және алға қойған мақсатқа жетуге деген тұрақты қызығушылығының болуын талап етеді.

Кредиттік жүйемен оқыту студент пен оқытушы арасында жаңа білімді игеру барысында, сенімді қарым – қатынастың қалыптасуын талап етеді. Оқытушы студент үшін тек ақпарат көзі ғана емес, ол студенттің қажетті ақпаратты іздеп тауып, саралап іс жүзіне пайдалануға үйретуші болуы керек. Оқытушы білім беріп қана қоймай, қалай оқу керектігіне, білімді алуға, дағды мен іскерлікті алып, өз бетімен практикада қолдануға үйретеді. Сондықтан оқытушылар оқу пәніне деген жауапкершілігін арттырып, өзінің біліктілігін жоғарылату жолында үздіксіз ізденісте болуы тиіс [4].

Студент пен оқытушының өздік жұмысында (СОӨЖ) алынған тапсырмалар студенттің дүниетанымын кеңейтіп, ғылымға, тіл тарихына деген қызығушылығын арттырады, логикалық ойлау жүйесін дамытады. Кредиттік оқу жүйесінде білім алушы студенттің жеке тұлға ретінде өзін-өзі дамытуға мүдделі субъект ретіндегі болмысы ғылыми негізде теориялық тұрғыдан дәлелденеді.

Студент пен оқытушының өздік жұмысын (СОӨЖ) ұйымдастырудың амал-тәсілдері әртүрлі. Өздік жұмыс арқылы студент өзіне қажетті білімді игереді. Білім, білік дағдыларын жетілдіреді. Өздік жұмыс студентті жүйелі түрде жұмыс істеуге, дербес ойлауға, өзіндік стилін қалыптастыруға көмектесетін оқытудың формасы болып табылады. Оның басқа оқу формасынан ерекшелігі студент өз әрекетін алдына қойған мақсат-міндеттеріне байланысты өзі ұйымдастыра алады. Жоғары оқу орнында өздік жұмыс – студенттің өз белсенділігін көрсете алатын іс-әрекет болып саналады. Оның ұйымдастырылуына қарай студенттің кәсіби дайындығының нәтижесі көрінеді. Студентке берілген СӨЖ тапсырмасы оқытушының тікелей және белсенді қатысуымен өткізілетін СОӨЖ сабақтарында тексеріледі. СОӨЖ-дің екінші мақсаты материалды игеру барысында қиындық сезінетін студенттерге кеңес беруді көздейді. СОӨЖ аудиториялық сабақ түріне жатады, ол лекциялардың СОӨЖ-і мен практикалық сабақтардың СОӨЖ-і болып бөлінеді.

Студенттің өзіндік жұмысы – болашақ мамандарды даярлаудың және білім сапасын арттырудың ең басты резервтерінің бірі. Осыған орай жоғары оқу орындарында әр білім алушыдан ой еңбегінің ұтымды әдістерін білуі, яғни аз уақыт кетіріп қажетті ақпаратты іздеп және меңгеруді, фактілер, теорияны, тұжырымдамаларды жүйелеп және жіктей білуді, өз көзқарасын нақты айтып және дәлелдей білуді, түрлі күрделі сұрақтарды шығармашылықпен шеше білуді үйренуі талап етіледі.

Студенттің өзіндік жұмысы – бұл студенттің дидактикалық тапсырмаларды өзінше орындауға, танымдық әрекеттерге қызығушылығының қалыптасуына және нақты бір ғылым саласында білім жинақтауына бағытталған студенттің оқу әрекетінің ерекше түрі.

Студенттің өзіндік жұмысы – жоғары оқу орнының оқыту үдерісінде студенттердің өзіндік әрекетін ұйымдастыру мен басқарудың ерекше бір құралы. Олай болса кредиттік оқыту жүйесінің жоғары мектепке енгізілуі және СӨЖ-дің үлесінің артуы оны белсендіруге баса көңіл аудартады. Жаңа оқыту технологиясының енгізілуіне сәйкес ЖОО-дағы оқу-тәрбие үдерісін жаңаша ұйымдастыру, оқыту технологиясын және оның әдістемелік жағынан қамтамасыз етілуін өзгерту қажеттілігі туындады.

Студенттің өзіндік жұмысы логикалық ойлауды дамытуды, шығармашылық белсенділікті, оқу материалы негізінде зерттеушілік ықпалды қамтамасыз ететін практикалық тапсырмаларды жүзеге асырумен байланысты. Студенттің өзіндік жұмысы аудиторлық жұмыспен бірге, оқыту процесінің негізгі бөлігі болып табылатын СӨЖ-нің жүйелі түрде орындалуы оқытушының жоспарлау және бақылау қызметі нәтижесінде қалыптасады. Оқытушының басқаруымен студенттің өзіндік жұмысы – оқытушының тікелей қатысумен өтетін, бірақ, оқытушының тапсырған жұмыстары және әдістемелік басқаруымен орындалатын студенттің жоспарланған жұмысы. Студенттің өзіндік жұмыстарын ұйымдастырудағы қызметі – өз әрекетін өзі ұйымдастыру, өз бетімен ізденіп, шығармашылық әрекет жасау.

Силлабус бағдарламасында әр аптада жүргізілетін СОӨЖ, СӨЖ түрлері сағат санына қарай нақты бөлінеді. СОӨЖ-де оқытушының басшылығымен орындалатын жұмыстарды студенттің ұтымды игеруіне мүмкіндік тудыра отырып, жоғары нәтижеге қол жеткізуге мүмкіндік туады. СОӨЖ жұмыстарын ұйымдастыруда әдістерді сұрыптап алудың мәні өте зор.

Кредиттік жүйемен оқыту студент пен оқытушы арасында жаңа білімді игеру барысында, сенімді қарым – қатынастың қалыптасуын талап етеді.

Кредиттік технологияны енгізу білім берудің барлық идеологиясын қозғайды. Оқытудың кредиттік технологиясының жетістіктері:

– мамандарды әлемдік стандарттар деңгейінде даярлау мүмкіндігі;

– білім алушылардың өзіндік білім алуға және өзіндік дамуға қабілеттерін дағдыландыру;

– білім алушылардың өз бетімен шығармашылығын игеруге дағдыландыру;

– білім алушылардың біріккен оқуын ұйымдастыру;

– сырт елдердің жоғары оқу орындарымен серіктес қарым-қатынас орнату болып табылады.

СОӨЖ-ге арнайы сағат бөлінген, яғни СОӨЖ-ң көлемі пәнге бөлінген практика, семинар сағаттарының толық көлемінен кем емес. Студенттердің оқытушының жетекшілігімен өткізілетін жұмыстардың уақыты көрсетіліп, оқу кестесіне енгізілген және сабақтан соң арнайы аудиторияда өтеді.

Жоғары оқу орындарында студенттердің өздік жұмыстарының қарапайым және қолайлы түрі – коллоквиумдар болып саналады, ол белгілі бір тақырыптағы баяндама немесе деректі мәселені талқыға салатын ғылыми жиналыс түрінде ұйымдастырылуы мүмкін. Бұған оқытушылардың да шығармашылық әдіс-амалдары мол болуы қажет. Мысалы, студенттердің жазған мазмұндамасын, шығармасын, эссе және рефераттарын әдеттегідей қабылдай салмай, әртүрлі ғылыми пікірталас ұйымдастыру арқылы қабылдаған әлдеқайда тиімді. Студенттердің өздік жұмыстарын өздері қадағалаудың тәсілдері де үлкен нәтиже береді. Өзін бағалай және қадағалай білуді, өзіне баға беруді қалыптастыру – оқушының қызығушылық көзқарасын және белсенділігін арттыратын сенімді тәсіл. Әр пәнге арналған өзіндік жұмыстар студенттердің өз күштеріне сенімділігін және жауапкершілігін арттырып, өзіндік баға беру қабілетін қалыптастырады. Өзіндік жұмыстың нәтижесін көру үшін ұйымдастыру-әдістемелік шараларының анық жоспарланған жүйесі болуы тиіс. Өзіндік жұмыстың керекті нәтижесін алу үшін қойылатын негізгі шарт – студенттерді оқу-әдістемелік және анықтама-нормативтік материалдармен толық қамтамасыз ету қажет. Қарқынды оқыту талабына сай студенттердің өздік жұмыстарына көбірек уақыт беру арқылы оқушының өздігінен ойлау қабілетін кеңейтіп, ізденісін арттыру керек. Білім беру барысында оқытушы пәнге деген қызығушылықты тудырып, оқушы содан қанағат алатындай жағдай жасауы керек. Сабақ өткізу кезінде іскер ойындар ұйымдастыру да үлкен жетістікке жеткізетіндігі жаңалық емес. Ойынның мақсаты оқу жоспарының мағынасына, студент-ойыншылардың құрамына, олардың дайындығына, ойынға кететін уақытқа және сабақтың тақырыбы мен мәніне байланысты шешіледі. Ойын пікірталасқа негізделген мағыналы, ақпаратты және берілген сабақтың тақырыбын ашатын нақтылы болуға тиісті. Ойынға қатысушы студенттер нақтылы жағдайды өз беттерімен қарастырып, ойынның мақсатына өз жетістіктерімен жетулері тиіс. Ең бастысы – оқытушы ойынды студенттердің өздері ұйымдастыруына ерік беріп, оларды қанағаттандырып отыруы керек. Студенттердің өздік жұмыстарын ұйымдастыру мақсатын тиімді шешудің және бір түрі – үйренген оқыту әдісінен өзге, қазіргі кезге сай ғылыми дәйектелген және жете зерттелген оқулықтар мен әдістемелік оқу құралдарымен оқыту үрдісіне енгізу. Студент оқулықты жете түсініп, жеңіл қабылдауы үшін, сабаққа өздігінен дайындалу барысында қолданатын әр пәннің лекциялық курстары, оқулықтары және оқу құралдары міндетті түрде оқу жоспарына сәйкес болғаны жөн. Сонымен қатар барлық қажетті оқу-әдістемелік және анықтама материалдары баспа түрінде де, электронды түрде де жеткілікті және қол жеткізерліктей болуы міндетті.

Кредиттік жүйемен оқытудың басты ерекшелігі – әлемдегі білім берудің ең үздік технологиялық тәжірибелерін қолдана отырып елімізге қажетті мамандарды сапалы дайындап шығару. Мұнда бұрыннан қолданылып жүрген оқытудың әдіс-тәсілдерімен қатар, студенттің ізденуіне, жаңаша көзқарас тұрғысынан келіп, сапалы білім алуына жағдай туғызу қарастырылған. Кредит сөзінің мағынасы – сенім, яғни студентке сенім білдіру арқылы оның білімін көтеруіне, өзіндік ізденісіне, әрбір өтілген тақырыпты шығармашылықпен меңгеруіне жол беру. Оқытушы әрбір өтілетін тақырыпты жіктеп түсіндіріп, студенттен сол материалдарды қалай меңгергенін сұрау арқылы оның білімін бағалауды мақсат етпейді. Әрбір өтетін тақырып төңірегінде сол тақырыптың ерекшелігі жайлы, студент аталған тақырыптан қандай мәселелерді меңгеруі керектігі жөнінде бағыт-бағдар береді. Оқытушы өзі дайындаған силлабуста студентке берілетін білім мазмұнын, әрбір модульдік бақылау барысында студенттің нені білу қажеттілігін және көрсетілген тақырыптар бойынша пайдаланылатын әдебиеттің тізімдерін жан-жақты көрсетуі керек. Бір сөзбен айтқанда, студент үшін силлабус білім алудың, ізденіс жұмыстарын жүргізудің басты бағдарламасы болмақ.

Білім беру жүйесінде әр пәннің өзіндік ерекшеліктері, өзіне тән қиыншылықтары болады. Студенттің сапалы білім алуына, сол пәннен алынатын міндетті білім дағдыларын меңгеруіне дұрыс бағытта жол ашу үшін, әр пән оқытушысы сол пәннің өзіне тән ерекшеліктеріне, сол пәнге тән оқытудың принциптеріне баса көңіл бөлгені жөн. Оқу орыс тілінде жүретін топтарда қазақ тілін оқитын студент өзіне таныс емес тілдің дыбыстық құрамын, дыбыстардың айтылу нормасын, дыбыстық заңдылықтарды, оның грамматикалық құрылысын игеруге, ойын еркін жеткізуге, басқаның сөзін түсінуге, жеткілікті дәрежеде сөздік қорын меңгеруге тиісті және қазақша сөйлеуге жаттығып, қазақ тілінде қарым-қатынас жасай алуы қажет. Тыңдаушыны мұндай дәрежеге жеткізу үшін, оқытудың өзіндік тәсілдері мен амалдары, жолдары сан-алуан. Басқа ұлтқа қазақ тілін оқыту әдістемесі қазақ тілін үйренушінің ана тілінің ерекшелігін ескере отырып, оны үйретудің тиімді жолдарын көрсетудің маңызы зор. Тілдерді оқыту әдістемесінің байланыстылығы, жалпы ортақ мәселелердің көптігі соңғы кезде лингводидактика ғылымын туғызды. Қазақ тілін орыс аудиториясына оқыту әдістемесінің ғылыми тұрғыдан зерттелу тарихы ұзақ емес. Сондықтан оқыту әдістемесі бұрыннан қалыптасқан шет тілдерді оқыту, орыс тілін оқыту әдістемелерінен оқып, үйренеріміз көп. Қазақ тілін басқа тілді аудиторияларда оқыту барысында қазақ тілінің өзіндік басты ерекшеліктерін назарда ұстауымыз қажет. Қазақ тілі сөз жасау жағынан жалғанбалы (агглютинативті) тілдер тобына жататындығы бәрімізге белгілі. Сол себептен де қазақ тілінде жұрнақ түрлері көптеп саналады, сонымен қатар төрт түрлі жалғаудың беретін өзіндік мағынасы, сөзге жалғану кезіндегі варианттары да жеткілікті.

Қазақ тілін оқытуда жақсы нәтижелерге жету үшін мынадай басты бағыттарда жұмыс түрлерін жүргізген тиімді: ең бастысы, студенттің қазақ тілінен тілдік қорын молайту, ол үшін сөздік жұмыстарын үнемі жүргізу керек. Қазақ тіліндегі сөздер көп мағыналы және синонимдер мен омонимдерге бай. Сөйлемде осындай сөздердің мағынасын ажырата білуге, оларды тиімді қолдана білуге үйрету студенттің тілдік қорын байытуда оң нәтижелер береді. Қазақ тілінде сөйлемде сөздердің орын тәртібі тұрақты екенін ескеріп, берілген сөздер арқылы сөйлем құрап үйренуге баулу қажет. Жалғау түрлерін, олардың сөзге беретін мағынасын меңгеру арқылы сауатты түрде өз ойын ауызша және жазбаша жеткізе алу дағдыларын қалыптастыру. Қазақ тілінде сөйлемді тиянақтап, айтылған ойды тұжырымдап тұратын сөйлем мүшесі – баяндауыш, баяндауыш негізінен етістіктен болады. Сондықтан, студенттерге етістіктің шақтарын, оның жасалу жолдарын меңгерту олардың өз ойын жүйелі түрде жеткізе алуына негіз болады. Орыс тілді студенттерге қазақ тілін үйретуде пән бойынша жүргізілетін студенттің өзіндік ізденіс жұмыстарын тиімді ұйымдастыра білудің де маңызы зор. Қазақ тілінен өздік жұмыстарын ұйымдастыру студенттің білімін тереңдетуге, ой-өрісін кеңейтуге, олардың тілді үйренуге ынтасын, қызығушылық сезімін оятуға көмектеседі, олардың жан-жақты қабілеттілігі мен шығармашылығын дамытады және алған білімдерін іс жүзінде қолдана білуге жәрдемін тигізеді. Тіл үйренуші аудиториядағы сабақ үстінде ғана білім алып қоймайды, өзіндік ізденіс жұмыстарын орындау арқылы да білім деңгейін кеңейтіп отырады. Студенттің өзіндік ізденіс жұмыстарын ұйымдастыру мынадай мақсаттарды жүзеге асыруды көздейді:

– студенттердің қазақ тілінен алған теориялық және практикалық білімдерін бағдарламадан тыс материалдармен толықтыра, жетілдіре түсу;

– қазақтың әдеби тілі туралы, оны жасаған халықтың тарихы туралы қосымша әдебиеттермен таныстыру;

– қазақ тілі пәнінен түрлі үйірме, пән апталығы, конкурстар ұйымдастыру және студенттерді ғылыми-практикалық конференцияларда баяндамалар жасату арқылы олардың тілді үйренуге деген белсенділігін арттыру.

Студенттердің өздік жұмысын жүргізу барысында мынадай білімділік дағдылар іске асады:

– өткен материалдарды бекіту, нығайту;

– студенттердің алған білімін кеңейту және тереңдету;

– студенттердің логикалық ойлауын дамыту, жазбаша және ауызша сөйлеу тілін қоса дамыту;

– орфоэпиялық, орфографиялық және пунктуациялық білімдерін қалыптастыру, тілді үйрену қабілетін дамыту;

– орыс тілді студенттерге тілдік орта жасау, тілдік ситуациялар туғызу, олардың қазақша сөйлеуіне толық жағдай жасау;

– студенттердің қазақша тілін дамыту, сөйлеу белсенділігін арттыру, қазақша сөйлеу дағдысын қалыптастыру.

Студенттердің өзіндік жұмысын ұйымдастыру кезінде берілетін тапсырмалардың тәрбиелік мәні де маңызды болуы қажет. Онда мынадай міндеттер қарастырылады:

– қазақ мәдениеті, салт-дәстүрі, әдебиеті жайлы берілетін тапсырмалар арқылы, олардың қазақ халқына деген сүйіспеншілігін ояту, қазақ халқын сыйлауға тәрбиелеу;

– қазақ тілінің байлығын таныстыру арқылы тілге деген қызығушылығын арттыру, тілге деген сүйіспеншілік сезімін тудыру, оны қалыптастыру.

Қазақ тілі пәні оқытушысының тілді үйрету ынтасы, тапқырлығы студенттің өздік жұмысын дұрыс ұйымдастыруға көмектеседі. Студенттерге өздік жұмыстарының тақырыптарын іріктеп беруде оны сөйлесіп үйренуге қажетті тілдік материалдармен байланыстыруға ұмтылу қажет. Сонымен бірге студенттердің сұранысын, қабілетін есепке алып отыруға тиіс. Студенттердің өздік жұмыстарын ұйымдастыруда мынадай жұмыс түрлерін жүргізуге болады. Оқу жылының басында, студенттердің тілді білу деңгейін анықтаған соң, олардың тілді меңгеру дәрежесіне қарай әр түрлі тапсырмалар ұсынылады. Силлабуста аудиториядан тыс жүргізілетін студенттердің өзіндік жұмыстарының тақырыптары беріледі. Бұл тақырыптарда қазақ халқының ұлы тұлғалары, олардың өмірі мен шығармашылықтары, қазақтың салт-дәстүрлері, қазіргі қоғамымыздың даму бағытындағы өзгешеліктері жайлы бағыт ұсталынуы тиіс. Алайда бұл тақырыптарды тілді бастауыш деңгейде білетін студенттердің орындауы қиындық келтіретіні даусыз. Сондықтан, бұл тақырыптар тілді біршама меңгерген, бірақ сөйлеу және жазбаша тілінде кемшіліктер кездесетін студенттерге берілуі керек. Бұл жұмыс түрін ұсынудағы негізгі нысана: белгілі бір тақырыптарды зерттеу, саралау барысында студенттердің қосымша әдебиеттермен жұмыс істей білу дағдыларын қалыптастыру, өз ойын тиянақты, тұжырымды жеткізе білуге үйрету. Мұнда тапсырманы міндетті түрде реферат, шығарма түрінде ғана жазу көзделмеуі керек, сол тақырып бойынша әдебиеттерден конспект жазу, тезис жаза білуге үйрету басты нысана болмақ. Бұл жұмыстардың нәтижесінде студенттер күрделі, көркем шығарма жаза алмағанмен, сол тақырып туралы түсінігі қалыптасады, қазақ тілінің сөз оралымдарына көзі үйреніп, сөйлемдегі сөздердің қолдану мағынасы жайлы білімдері кеңейеді. Қазақ тілін біршама меңгерген студенттер берілген тақырыпты жақсы аша біліп, өздерінің әдебиетпен жұмыс істей алу қабілеттерінің қалыптасқанын көрсете алады. Студенттерге әртүрлі тақырыпта қазақ мақал-мәтелдерін жаттатып, оның орыс тіліндегі ұқсас нұсқасын тапқызып үйрету, олардың тіл байлығының қалыптасуына өз ықпалын тигізеді. Студенттің өзіндік ізденуіне викториналық сұрақтар ойынын ұйымдастыру да өз әсерін тигізеді. Сұрақтарға дұрыс жауап беру үшін студенттің көп оқуы, ізденуі қажет. Себебі бұл – жарыс. Мұнда студенттің логикалық ойлау қабілеті шыңдалады, әрі өз ойын шапшаң жеткізу үшін сөздерді, сөз тіркестерін тиімді пайдалану дағдысы дамиды. Студенттердің өзіндік жұмыс түрлерін ұйымдастыруда басқа да жұмыс түрлерін, білім берудің көптеген әдіс-тәсілдерін қолдануға болады. Бұл үшін қазақ тілін өзге тілді аудиторияда жүргізетін оқытушының шеберлігі, ізденімпаздығы, ең бастысы, өз тіліне деген сүйіспеншілігі басты орында тұруы қажет.

Педагогикалық пәндерден білім беру барысында ұйымдастырылатын өзіндік жұмыстың түрінің көптігіне қарамастан, олардың бәріне ортақ мақсат – студенттердің кәсіби бағыттылығын қалыптастыру, құзырлылыққа жетуге талпыныс тудыру тұрғысында даярлау, кәсіптік іс-шаралар ұйымдастыруға, оның жүргізу жолдарын білуге, орындаудың әдіс-тәсілдерін меңгеруге жаттықтыру мәселелері қарастырылады. Өзіндік жұмысты орындауда студент психологиялық тұрғыдан қызмет атқарады. Ол әрбір жағдаятты түсіну, қабылдау, сырттан әсер ететін ақпараттарды іріктеу, өңдеу, керегіне қарай жүйелеп пайдалану жұмыстарын атқарады. Мұндай жағдайда оған қабылдау, еске түсіру, назар аудару, ойлану сияқты психологиялық үрдістер қатысады, ал бұндай жұмыстарды атқаруда студентке оның жігері мен шешімділігі көмектеседі.

Студенттің өздік жұмысының маңыздылығына мән беріп, зерттеген ғалымдар С.И. Архангельский, С.И. Зиновьев, Р.А. Низамов, В.А. Сластенин, Ж.Е. Сәрсекеева, С.Г. Тәжібаева, Р.Шаханова, Н.Шадиева т.б. өздік жұмыстың көп аспектілі құбылыс екендігін айтады.

Қазіргі білім – азаматтық қоғамдағы әлеуметтік талаптарға бағытталған күрделі де жан-жақты қоғамдық құбылыс, оқыту және тәрбиелеу түріндегі педагогикалық әрекеттің тұтас жүйесі. Кез келген кәсіптегі маманды қалыптастыруда мамандыққа сай білім алу қаншалықты өткір мәселе болса, «жеке маман тұлғаны» өзіндік дамытуда оның шығармашылықпен іргетасын қалау соншалықты маңызды болмақ.

Білім жүйесінің мазмұны өмірдің түрлі жағдайларында әрекет ете алатын «тұлғаны» дайындау. Осы мақсатта оқу жоспарын оқушыларға азаматтық білім беруге бағыттау керек. Бірінші кезекте әлемдегі болып жатқан өзгерістерге байланысты білім жүйесін ұлттық модульде құру және ол үшін өркениетті елдерде берілетін біліммен ортақ көзқарастарын табуға ұмтылу қажет. Қазіргі қоғамдық сұраныс – өз ісіне мығым, жұртшылықпен араласуда жеке басындағы барлық шынайы жағымды қасиеттерін байқата алатын бүгінгі студент, ертеңгі маманды тәрбиелеуді талап етеді. Ал, әлеуметтендіру тәрбие берумен тікелей байланысты.

Бүгінгі күні бүкіл дүниежүзілік білім беру тәжірибесіне жүгінетін болсақ, жылдам қарқынмен оқыту үрдісінің сапалы да жемісті жолы аудиториялық сабақтардың көлемін тиімді қысқарту арқылы студенттердің өздік жұмыстарына уақытты көбірек беріп, олардың шығармашылық қабілетінің өсуіне жағдай жасалуда. Осыған байланысты, өздік жұмыстарын орындау үшін әр студентке оқу-әдістемелік құралдарын көрсетіп, өздік жұмыстарына семестрдің басында дұрыс тапсырма беру қажет, соған байланысты әр тапсырманың ұйымдастыру-әдістемелік материалдары болуы тиіс.

Сонымен, студенттердің өздік жұмыстарының ішкі мазмұны – оқытушының қатысуынсыз немесе көмегінсіз дайындалу ғана емес, студенттің әрекеті алған ақпаратты өз бетінше қолдана білу функциясы мен сол қызметті басқара білу функциясының үйлесімділігінен тұрады немесе олардың өздерінің алдарына қойған мақсаттарына жету үшін құрған амалдарын білдіреді десек те болады.

Қорытындылай келгенде, еліміздің болашақ мамандары қоғам талабына сай жан-жақты қарулануы үшін төмендегі міндеттерді әрбір оқытушы орындауы қажет:

– әрбір оқытушының өз пәнінің білікті, білімді шебер маманы екенін көрсете білу;

– студенттің актуальды және маңызды даму деңгейін дәл анықтауға бағыт беріп, болашаққа деген сенімін қалыптастыру;

– студенттің әрбір пәннің мамандыққа қатысты мәселелерін ынтымақтастықпен шешу қабілеттерін дамыту;

– студенттің кәсіби білікті, білімді шебер тұлға болып қалыптасу қасиеттерін санасына құйып, дүниетанымын кеңейту.

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. ҚР-ның 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы // Егемен Қазақстан. 2003. 26 желтоқсан. № 332-333 (23632).

2. Низамов Р.А. Дидактические основы активизации учебной деятельности студентов. Казань: Изд-во Казанского университета, 1975. 302 с.

3. Пидкасистый П.И. Процесс и структура самостоятельной деятельности учащихся в обучении: Дисс. док. пед. наук: 13.00.02. М., 1973. 263 с.

4. Ильясова М.Т. О роли кредитной технологии в совершенствовании учебного процесса в вузе // Қазақстан Республикасында жоғары білім беру сапасын жетілдіру және дамыту перспективаларының өзекті мәселелері: Жоғары оқу орынд. арнал. ғыл.-әдіст. конф. материалдары. 16 наурыз 2004. Қарағанды: ҚарМУ баспасы, 2004. 301-302 б.

3  2012

жүктеу/скачать 0.6 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 2