Р. Сыздык 6-том indd
жүктеу/скачать 1.64 Mb. Pdf көрінісі
|
| – Етекке түсіп, өзектен құлдай тауды шыр айналып, өз
ізімізді қуалай қыр желкесінен келсек қайтеді? – Әкіри, ол да ақыл, – деп Жан тұңғыш рет пікір айтты. – Сай табаны қандай күйде екенін қайдан білеміз? Қардың асты толған тас немесе сор батпақ болса... – Қыста батпақ болушы ма еді, әкіри, – деді Жан қарап отырмай. – Сенің тып-тыныш қалғи бергенің жақсы еді, бекер-ақ ояттым, – деді Нұр («Ән салады шағылдар», 20). Әрі қарай да кейіпкерлердің күнделікті сөйлесулері осындай артық сөзсіз, жасанды тілмарсымай келеді. Жазу шы тәсілінде диалогті тіпті ситуацияға қарай құру да кездеседі. Мысалы, Алтайдың аязды қысында, суық автобуста тоңып отырған екі жас жолаушының диалогі мынадай: ... Менің осындай мүшкіл халімді сезді ме, қыз: – Пима киіп шықпаған екенсіз, – деді. – Сол құрғырың жоқ қой. – Не? Ақша ма, пима ма? – Екеуі де. – Түрмеден босап шығып па едіңіз? Әзілдеді ме, шыны ма – айыра алмадым... – Ә, түсінікті. Бұдан былай есіңізде болсын, Алтай – Ал- маты емес, қатал. – Өзің қайдан келесің ? – Мен де Алматыдан. – Оқисың ба? – Иә. – Қайда? – Қыздар институтында. – Факультет? – Тіл-әдебиет. – Қайда барасың? – «Өркен» ауылына. 154 Осылай кете береді. Бұл жерде диалогтің келте-келте сөйлемдермен (көбі толымсыз деп аталатын бастауыш, ба- яндауыш немесе өзге сөйлем мүшелері түсіріліп айтылған конструкциялармен) берілуі, біріншіден, тоңып, берекелері қашып отырған адамдар үшін нанымды болса, екіншіден, әңгімелесушілердің бірі журналист (келте сұрақтар қойып, ин- тервью алып үйренген) болғандығына байланысты. Енді кейіпкердің ойын беруге келгенде, жазушы өзгеше әдіс ұстанады. Мысалы, «Қар қызы» повесіндегі үш кейіпкердің әрқайсысының «сеңдей сіресіп қаттанған қардың» үстінде, «ербең етер тіршіліксіз салқын бедірейген шикі таулардың ішінде» адасып жүріп, қар астында жа тып, өткен шақтарының «ғажап бір дүниесін» көз алдарына елестете ойлаған ойлары ешбір нүкте қойылмастан, кітаптың үш-төрт бетінде тұтас берілген («Ән салады шағылдар», Нұржанның ойы 36-39-бет- терде, Нұрдың ойы – 40-42-беттерде, Жандікі 43-48-беттерде). Сырт қарағанда, текст – бір ғана сөйлем тәрізді. Шындығында да, әрқайсысы үш-төрт бетке созылған әр жігіттің ойы – синтаксистік тұтастық деп аталатын конструкциялардан тұратын текст. Синтаксистік тұтастық (немесе оны период деп те атап жүр) бірнеше сөйлемнен құралады. Бұл сөйлемдер өлең шумақтарындағы компоненттердің өзара қиюласқанындай, бір- бірімен жымдасып, топтасып келеді. Мыса лы, Нұржанның ой- ынан: алғашқы үш құрылым (сөйлем) ма, ме, па, пе, ба, бе шы- лауларымен келген сұраулы сөйлемдер (орын алмас үшін көп нүкте қойылған жерлерде мысалдарды қысқартып келтірдік): ... күннің еңкейгенін... сонымен бірге бүгінгімен бақилыққа қоштасқанымды... оңаша күйімді сағынатынымды байқадым ба сонда, ой дегенің – сол аспан, сол көкжиек сияқты түпсіз де, шетсіз емес пе, ендеше... бір рет қарағаным ғанибет емес пе... Демек, бұлар – бір топ. Келесі сөйлемдер өткен шақ есім- ше тұлғаларының біркелкілігімен жымдасқан: әмбе мынау көктем... жүрегіңнің нәзік қылын шерткен, ... қыр гүлі, ... жас қайың... таудың ерке бұлағы... шаршаған жанымды жаңғырт- қан. Одан кейінгі топ-шумақ білмейді, тербейді, қытықтай- ды деген шақтық тұлғалары біркелкі етістіктер арқылы топта- сып тұр. Енді бірсыпыра сөйлемдерді басында келген ал сөзі біріктіреді: |