Р. Сыздык 6-том indd

157
қатқан суық дүние және әлдеқайдан, ақ таулардың арасы-
нан қыздың сыңсып салған мұңлы әні естілгендей деген екі 
сөйлем оқиға өрісіне орай сәл құбылып, бірнеше рет қайталап 
беріледі. Бұлар – әр кейіпкердің ойын, хал-ахуалын білдіретін 
бөліктердің ара жігін ажыратумен қатар, үшеуінің басына 
түскен жағдайдың, ой-толғаныстың ортақтығын танытатын 
әрі «су айырық», әрі «түйісер төбе», сайын келгенде, стильдік 
құрал.
Сірә, О. Бөкеев прозасы тіліндегі поэзия элементтері деген-
де осындай тұстарды атау керек болар.
Төл сөзді конструкцияларды құрастырудың үшінші түрі 
айтылған сөздің (ойдың) мезгіліне байланысты болып келеді. 
Ертеректе айтылған (көбінесе еске алу үстінде) немесе жол-
жөнекей келтірілген диалогтер мен монологтерді беруде жазу-
шы әуелі пәленше айтты (айтқан, айтатын, ойлайтын) де-
ген авторлық ремарканы беріп алады да, төл сөзді содан кейін 
келтіреді, төл сөзден кейін автор сөзі болмайды. Ал әдеттегі 
тәртіп бойынша пәленше:..., – деп айтқан (айтатын, айтты) 
түрінде болуы ке рек қой. Мысалы:
Анна апасы Нұрланның кіндігін кесіпті. Кейде анасы ай-
тып отыратын: «Дүңк еткізіп турасын айтатын орыс мінезді 
болып барады ұлым. Аннаға кіндігін бекер кестірген екенмін» 
(«Ән салады...», 82). Бұл конструкцияның әдеттегі құрылысы 
былай болар еді: Кейде анасы «...», – деп айтып отыратын. 
Екінші бір мысал. «Мынау аппақ дүние» повесінің бір жерінде 
өткенде (бұрынырақ) болған бір диалогті жазушы былайша 
келтіреді:
Шешесі айтқан: – Осы неміс қызының сиқыры бар-ау 
деймін. Бір сағаттай сөйлесіп еді, Әкім сергіп қалды.
Ал әкесі айтқан әттең, ұлымыздың жасы кіші, әйтпесе келін 
қылып түсіретін әйбәт қыз.
Шешесі айтқан: Қой әрі...
Әкесі күліп айтқан: – Әншейін қалжыңдаймын, әйтпесе 
біздің Нұрлан – әлі бала ғой.
Шешесі айтқан: – Дегенмен... («Ән салады...», 135).
Әдетте бұл диалог шешесі: «...»,– деген болатын; әкесі 
күліп: «...», – деді түріңде құрылар еді.
«Мұзтау» повесіндегі Ақтанның біресе «кісікиік» (адам-
дар ортасынан қашқақтап жүрер тағы мінез «аңшы»), біресе 

158
«кісімәшін» (есі барда) елін табар көптің бірі – Ақтан) болып 
өзімен-өзі айтысқан ойлары:
Ақтан:«...»
Аңшы: «...» түрінде құрылып берілген. Мұнда да ремар ка 
тым келте: деп дәнекері мен айтты, ойлады тәрізді етістіктер 
жоқ.
Қысқасы, деп дәнекеріне көп иек артпау – жазушы қолының 
бір таңбасы тәрізді. Әсіресе ол бұған айтылмаған төл сөзді 
(адам ойын) беруде жиірек барады.
Диалог, монологтерді құруға келгенде, қаламгер шеберлігі 
мен қолтаңбасына қатысты және бір ерекшелігін атауға бола-
ды. Кейіпкерлерді әрқилы сөйлете білу – көркем әдебиеттің 
бір шарты, көркемдікті құрайтын шарты. Кейіпкер сөзі – об-
разды ашатын, шығарманы шындыққа жанастыратын құрал. 
Осыны О.Бөкеев өте жақсы сезінеді. Ол кейіпкерлерін «өз 
тілдерінде» сөйлетеді (не месе ойлантады). Бұған жазушының 
«Қасқа құлында» төрт кейіпкердің монолог-ойын төрт түрлі 
етіп ұсынғаны әдемі мысал бола алады. Қаршыға атты жас 
жігіттің, «көненің көзі», тіпті көненің өзі – Сарқынды шалдың, 
«бір ұлы – ойда, бір ұлы – қырда» Бөкеш әкенің қасқа құлынын 
жоқтаушы бас кейіпкердің монологтеріне зер салып көрелік.
Қаршығаның ойы (бір беттен астам текст) біздің 
заманымыздағы жас адамның әдеттегі тілімен, келте-келте 
сөйлемдермен беріледі (52-53), ұзақ ойын « Соғыстан кейінгі 
жылдар қандай ауыр еді» деп бастаған Бөкеш әке де өз заман-
дастарынша қарапайым сөздермен ойлайды, онда жасанды 
тілмарсу жоқ, мақалдатып-мәтелдетпейді де. Бас кейіпкердің 
ой-монологі оның көрген түсі ретінде беріледі. Түс болған 
соң, мұнда аллегория бар. Бұл түс-монологте аппақ сөзі об-
раз жасайды: аппақ селеулі дала, аппақ қозы, аппақ сақалды 

жүктеу/скачать 1.64 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: