Р. Сыздык 6-том indd

167
Сейдахмет Бердіқұлов өмір құбылыстары мен адам қы- 
лықтарын өзгелерге ұқсатып, теңеп, балап суреттеуге шебер. 
Және бұл ұқсатулар қажет жерінде тағы да қазақ психологиясы 
мен дүниетанымынан шығарылып беріледі. Енді бір сәттерде 
суреттеліп отырған жердің, жағдайдың адамдардың ыңғайына 
жығыла келтіріледі. Мысалы, жасы келген американдық жо-
лаушыларды «бет-ауыздарының әжімдері ошарлы ауыл сы-
ятын сай-сала, аумағы ат шаптырым езулеріне қолағаштай 
трубка қыстырған» деп суреттейді. Бұл гротескілеу теңеуде 
сырттай кереғарлық болғанмен (американдықтардың әжімдері 
– қазақтың ошарлы ауылы), іштей тап басып, табылған об-
раздар бо лып шыққан. Сол сияқты жазушы түнгі Лондон-
ды ағылшындардың атадан балаға мирас болып келе жатқан 
каминіне ұқсатады (135), Бангкок аэропортының бетон 
жолының кеңдігін (әлде беріктігін бе?) «бір үйір піл биле-
се бұйым көрмейтін» деп теңеуі, керісінше, қазақ таны-
мы мен түсінігіне емес, камині мирас болып келе жатқан 
ағылшындарша және жерінде пілі бар Оңтүстік-Шығыс Азия 
халықтарынша, солардың призмасынан өткізіліп берілген. 
Бұл да – орынды: Бангкок аэропортына бір келе түйе аунатып
қойса, бір үйір піл аунатқандай сенімді шықпас еді. Дегенмен 
көбіне-көп қазақ танымынан алынған теңеулер басым түсіп
жатады. Айталық, шет ел аэропорттарындағы ашылмалы-жа-
былмалы, домалап ала жөнелетін траптарды сары ала қоңызға, 
визасы жоқ жолаушыларды кең шабындыққа шідерлеп жібер- 
ген аттың күйіне (11), төбедегі зыр айналып тұратын винтиля-
торларды қанаттары қалбалақтаған соқыр көбелекке (13) бала-
уы қазақша шыққан.
Жалпы Сейдахмет тілінің өзіне хас бір белгісі – онда ұқ- 
сатулардың молдығы. Бұл – жазушының байқағыштығы мен 
сол байқағанын табан аузында образдап айтып беретін қабі- 
летінің күштілігін танытады. Мысалы, асуға тартып бара 
жатқан веложарыстың жолы «шаңыраққа өрмелеген киіз үйдің 
желбауындай» (125), түн кескінінде қоңырқай бояу болмайтын 
Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінде «аспан мен жердің кенересі 
қақ бөліп, қайта жымдастырған асқабақтың жігіндей» (97), 
архитектор Тұйғынның көзі түсіп, таңдаған үй үлгісі «сан-
дал сері ақ бөкен арасындағы құрамыс теке сияқты» болып 

168
жүрмесе» (98) деген теңеу-балаулары өте бір образды, дәл, 
әсерлі шыққан. Мұндай ұқсатулардың мысалдарын молы-
нан табуға болады. Және бір біздің байқағанымыз – осындай 
ұқсатулардың көбінде зілсіз әжуа, жеңіл юмор жатады.
Ең соңғы айтпағымыз – жазушының сөз қоры жайында.
С. Бердіқұлов – жалпыхалықтық тілдің сөз қазынасына құлағы 
түрік жазушы. Оның тілінен кейбір диалектизмдер де, мағынасы 
күңгірт тартқан сирек сөздер де, тіпті жазушы өзі жасаған не-
ологизмдер де табылады. Оларды біз шартты түрде «тосын 
сөздер» деп атасақ дейміз (әрине, тосындық – жалпы тіл үшін 
емес, бүгінгі әдеби тіліміздің нормасы тұрғысынан, көпшілік 
оқырман қауымға бірдей түсініктілік талабы тұрғысынан 
қарағандағы баға бойынша).
С.Бердіқұлов тіліндегі бірқатар сөздердің тосындығы, 
әсіресе тіркес құрамында көзге түседі. Мысалы: керсамал 
қонақ үй (10), шамдағай қимыл (10), қаланың сақина жолы 
(19), қойтан жыл (35), кейқуат секіру (49), тотанақ мезгіл 
(51), желтең әзіл (55), ұшқыр жиналыс (82). Бұл жердегі айы-
рып көрсетілген сөздердің бірқатарын, сірә, автор өзі жасаған 
болу керек (немесе өзінен бұрын жасағандардан алған болар). 
Айталық, Мехико сияқты үлкен қаладағы қонақүйді (кондици-
онер арқылы іші қоңыр салқын бо лып тұратын) керсамал деп 
сипаттау – тың, сол сияқты, сақина жол (кольцовая трасса горо-
да), желтең әзіл (юмор?) дегендегі анықтауыштар да – қолдан 
жасалғандар және көбі сәтті шыққан деуге болады. Осындай 
элементтердің қатарынан табылатын ұшқыр жиналыс (пяти-
минутка), айбаспа науқас (лунатизм), майкөлшік (Темза сияқты 
өндірісті, қалалы жерлерден ағатын өзендердің бетінде қалқып 
жүрген мұнай т.б. ластар) тәрізді атауларды жаңа сөз, тіпті 
термин ретінде әдеби тілге ұсынуға болатын сәтті эквивалент-
тер деуге болады. Жалғыз бұлар емес, жазушы қазақ жерінде 
ұшыраспайтын кейбір жан-жануарлардың аттарын да қазақша 
беруге бейім тұрады. Мысалы, крокодилді қолтырау, носо-
рогты керік деп атайды. Рас, бұл атауларды ав тор өзі жасаған 
жоқ, олар – халық тілінде бар, бір кездерде солай қолданылған 
сөздер. Шығарма тілінің жалпы «қазақы» үнінен болу керек, 
осы қазақшаланған атаулар контексте жат көрінбейді (өйткені 
оқулықтарда, баспасөз беттерінде көбінесе бұлардың орысша 
терминдері қолданылып жүргені мәлім).

169
Енді бір алуан сөздер (шамдағай, қойтан, оңаза, құяпырыс, 
тотанақ т.б.) – бұл күнде аса сирек кездесетін, мән-мағынасын 
екінің бірі түсіне бермейтін тұлғалар. Сөйлем ішіндегі 
мағыналас өзге сөздер арқылы түсіндіріп отырмағанмен, 
бұлардың да жалпы семантикасын контекстен аңғаруға әбден 
болады, әйтсе де мұндай тосындардың саны көбірек болып 
кетсе, көркем дүние тілінің жалпыға түсініктілігіне ақау түсуі 
мүмкін. Сондықтан бейтаныс сөздердің қолданылу мотиві 
күшті болу керек те автор оларды барынша түсіндіріп беруді 
көздеуі абзал.
Сейдахмет халық тілінде бар, бірақ қолдану аумағы 
шектеулі бөкес (орылған немесе шабылған шөп, орысша покос 
дегеннен), бұлың, тектұр, кеңкелес, жамбақы, қышқыру деген 
сияқты сөздерді де кәдеге асырады. Бұлардың біразы жергілікті 
болғанмен, белгілі бір мағыналы реңк үстеп, стильдік жүк ар-
тып, әдеби айналымға түсіруге бо латын элементтер деп таба-
мыз. Сонымен қатар осы автордың біз тілін талдап отырған 
кітабында әдіре қал, ұқым-тұқымында, кәтәміс, туып-тумы-
сында сияқты кәнігі нормадан өзгеше тұлғада келген сөздердің 
авторлық баяндауда қолданылуын құптамасақ керек. Мүмкін, 
бұлардың ішінде ұқым-тұқымында, туып-тумысында, мон-
танай тәрізділердің азын-аулақ мағыналық бояулары да жоқ 
болмас, бірақ осы бояудың дәл сол сөздердің қолданылған 
жерінде қажеттігі сезілмейді, демек, олар әдеби нормадан 
өзгеше тұлғада стильдік мақсатпен қолданылып тұрған жоқ, 
автор тілінің үйреншікті дағдысы бойынша орын алған.
Қорыта келгенде, біз қарастырған шығармаларында 
С.Бердіқұлов мазмұн мен түр, яғни жанр мен тіл үйлесімін 
іздестірген және тапқан. Оның спорт тақырыбын қазақтың 
бағзы спорт түрлеріне сай ұғымдардан, түсінік-танымдардан, 
сөз-атаулардан, образ-теңеулерден шығарып әңгімелеуі – бір 
жағынан, өте дұрыс табылған көркемдік-стильдік тәсіл бол-
са, екіншіден, қазақ оқырмандарының жүрегіне жол таба-
тын құрал болған, үшіншіден, осы шығармалар өзге тілдерге 
аударылғанда, қазақ халқының психологиясын, дүние танудағы 
образдар арсеналын жақсы көрсететін суреткерлік шешім бо-
лып шыққан. Бұл – жа зушы шеберлігінің, тілдік сөз өрнегінің 
бірер қырын танытатын көп белгінің бірі ғана.

170
АСҚАР СҮЛЕЙМЕНОВ 
«Бесін»
Алдымен, халқымыздың көркем әдебиет сияқты ғаламат 
қазынасынаң сусындайтын қатардағы оқырман ретінде, со-
дан соң тіл зерттеуші маман ретінде, назарымды Асқар 
Сүлейменовтің әңгіме, повесть, пьесалары бірден аударды. 
Әсіресе, бұдан ширек ғасырдай бұрын «Қазақ әдебиетінде» 
Ғабит Мүсіреповтің «Кітап аты – «Бесін», авторы – «Асқар» 
деген атпен жарияланған үлкен мақаласын оқығанда, «әр 
сөзін салмақтай барып айтатын Ғабең сияқты үлкен зергердің 
қырағы көзі Асқарға бекер түспеген-ді» деп ойладым. Мақала 
атының өзі бұл шағын кітаптың қазақ әдебиеті көкжиегінде 
жарқ етіп туған жұлдыздардың бірі екенін, авторынан өз орнын 
алатын қалам иесі шығатынын сыншыл да талапшыл ағаның, 
жазушылар ағасының бірден байқағанын паш етіп тұр деп, 
мақала аты – «Бесін» мен авторы Асқарды өзгелерден айырып, 
ерекше атап тұр деп түсіндік.
Қарт қыран балапан құстың алғаш жайған қанаты алысқа 
самғайтынын байқағанындай, ұлы жазушы Асқардың сурет- 
керлік қарымын көріп, жоғары бағасын берді. Ал бұл кітаптың, 
оның авторының тақырып таңдауы мен оны көркемдік көзінен 
өткізуіндегі шеберлігінен басқа және бір елең еткізер тұсы бар. 
Бұл сипат, әсіресе көркем шығарманың поэтикалық тілі деген-
ге назар аударатын мамандардың көзіне бірден шалынады.
«Бесіндегі» ой-сана тартысы – зиялылардың өзара пікір 
таласы емес, ұлттық намыс пен империялық өктемдік ара- 
сындағы арпалыс. Демек, бұл шығарманың тіліне оқиғаны жай 
баяндау стилі – қол емес. Өзгеше мәнер керек. Жа зушы осы 
өзгеше қолтаңбаны іздеген, іздеген де тапқан-ау дейміз, яғни 
шығарманың өн бойына тән көріктеудің ерекше жүйесін 
ұсынған.
Әңгімені баяндаушы автордың өзі болғанымен, оның бо-
яуы кейіпкерлердің көзімен түскен. Сондықтан кара тель от-
рядты бастап келе жатып, Иноземцев офицердің ойламаған 
жерден қазақтардың қолына түскенін суреттеген жерінде автор 

171
қазақтарды «шапандар» деп атайды: «Бұл (яғни Иноземцев) 
жақындаған сайын жарты шеңберді бүтін шеңбер ғып жазып 
ап, мұны қоршалап келген он шапанға алайда дым тауып айта 
алмады... Шапандар тарапынан тілге келген ешкім болған 
жоқ» (9-бет). Осы қазақтар енді бір жерде «көлеңке» болып та 
танылады: Тау суы [Иноземцевтің] сүйек-сүйегіне өтіп кетіпті. 
Ағараңдап кел ген көлеңке киіз бергенше тісі тісіне тимей 
қойды». Бұл – Иноземцев офицердің таным елегінен өткізілген 
атаулар болса, ақ патшаның екінші офицері – Крейгельді 
әңгімелеген тұста да автор қазақтарды өз атымен атамайды: 
«Дегенде ат таниды өздері... Міне, бұлардың жері – осы... 
Крейгель осылардың әйтеуір марғасқа болмысын... осылардың 
әлгіндей мақалкештігін жаратпайды...» Қысқасы, екі офицер 
де қазақты қазақ деп әспеттеп атауға жоқ. Олар үшін қазақтар 

жүктеу/скачать 1.64 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: