Құрамы жайлы жалпылама мəліметтер Жер қойнауларын көзбе-көз зерттеудегі адамзаттың қолы
жүктеу/скачать 149.5 Kb.
|
| ｫапатшыларｻ («катастрофисты») деп
аталатын жалған ілімдік («псевдонаучное») геотектоникалық жорамал жақтаушыларына ойсырата соққы берді. «Апатшылар» планета тарихындағы баяу қозғалыстарды мойындамайтын-ды, олар геологиялық процестер табиғатын планетамызда мезгіл-мезгіл болып тұратын апаттар нəтижесімен ғана түсіндіруге тырысқан жалған ілімдік ағым өкілдері болатын. М.В. Ломоносовтың «Көтерілім жорамалын» одан əрі дамытушылардың бірі – шотландиялық геолог Джеймс Геттон. Ол өзінің 1788 жылы жариялаған «Жер теориясы» деген еңбегінде жер қыртысындағы қозғалыстардың ішіндегі ең шешуші қозғалыс тік бағытталған деп есептеді. Бұл ғалым пікіріне сəйкес, жер қыртысының кейбір бөліктерін жоғары көтеретін күш Жердің ішкі жылуынан туындайды. Дж.Геттон Жердің даму тарихы төмендегі процестерге тəуелді деп есептеді: планетаның белгілі бір бөлігі ішкі жылу əсерінен жоғары көтерілуі нəтижесінде континенттер пайда болады; бұл көтерілімдер сырт күштер (экзогендік күштер) əсерінен үгіле бастайды, сол үгілу өнімдері сынықты таужыныстар түрінде көршілес орналасқан ойыстарға (теңіз алаптарының түбіне) жинақтала бастайды; осылайша континенттер толық «бұзылып бітеді», енді көтерілу процесі жаңағы теңіздер түбінде басталады, шөгінділермен көмкерілген жаңа континент пайда болады; кезекті көтерілу барысында сол көтерілген континент бетін көмкерген шөгінді таужыныс қабаттары деформацияға ұшырайды, яғни қатпарланатын болады; осылайша аталған көтерілімдер мен ойыстардың кезек алмасып отыруы Жер планетасының геологиялық уақыт барысында даму процесінің негізін құрайды. Дж.Геттон тұжырымдарының көкейге қонымдылығын, яғни бүкіл геологиялық процестер апаттар нəтижесінде емес, Геотектоника жəне геодинамика 41 эволюциялық жолмен өрбитіндігін біржақты дəлелдеп берген ағылшын табиғаттанушысы Чарлз Лейель. Бұл ғалым өзінің 1830 жылы жариялаған «Геология принциптері» атаулы еңбегінде геологиялық процестердің қайталамалы болатындығын (кезек-кезек алмасып отыратындығын) дəріптей отырып, жер қыртысының құрылымдық ерекшеліктерінде өткен кезеңдер мен дəуірлерде апаттар болғандығын дəлелдейтін ешқандай да деректер сақталмағандығын, сондықтан да планетамызды зерттеуде «актуализм принципін» толықтай қолдануға болатындығын ашып көрсетті. Дж. Геттон мен Ч. Лейель тұжырымдары сол кездерде дəуірлеп тұрған «апатшыларға» («катастрофистерге») айтарлықтай соққы берді, себебі бұл ғалымдар геологиялық процестердің байырғы физикалық заңдылықтарға бағынатындығын, көне геологиялық процестер нəтижесі мен қазіргі геологиялық процестер нəтижесі арасында ешқандай да айырмашылық жоқ екендігін қарапайым мысалдармен-ақ дəлелдеп берді. Орыс ғалымы М.В.Ломоносов негізін қалаған, Дж. Геттон, Ч. Лейель сияқты еуропалық ғалымдар жетілдіре түскен «Көтерілім жорамалы» ХІХ ғасырдың бірінші жартысында геотектоникадағы негізгі жорамал болды. Бұл жорамалдың одан əрі қалыптаса түсуіне жəне дамуына Л. Бух, Б. Штудер сияқты еуропалық ғалымдар, Д.И. Соколов, Г.Д. Романовский, Н.А. Головкинский, Г.Е. Шуровский сияқты орыс ғалымдары айтарлықтай үлес қосты. Алайда ХІХ ғасырдың бірінші жартысында Еуропа елдері ауқымында таужыныс қабаттарының қатпарлану ерекшеліктерін жан-жақты зерттеу нəтижелері ғалымдарды «Көтерілім жорамалынан» біржолата бас тартуға мəжбүрледі. Таужыныс қабаттарындағы нақтылы қатпар ерекшеліктерін зерттеу нəтижелері қатпарлы құрылымдардың геометриялық тұрғыдан көбінесе дұрыс пішіндерді құрамайтындығын, яғни олардың, «Көтерілім жорамалы» жақтаушыларының мəлімдегеніндей, ауқымды көтерілімдерді жиектемейтіндігін, керісінше олар ұзынынан-ұзақ созыла сағаланатындығын, сөйтіп ұзын да енсіз белдемдер құрайтындығын дəлелдеді. Таужыныс қабаттарына Н. Сейітов, Т.Н. Жарқынбеков 42 тəн қатпарлардың мұндай ерекшеліктерін «Көтерілім жорамалы» көмегімен расынан да түсіндіруге болмайтын еді. ХІХ ғасырдың бірінші жартысында шөгінді таужыныс қабаттарының (мысалы, көмір қабаттарының) деформацияға ұшырау ерекшеліктерін жан-жақты зерттеу жұмыстары осы қабаттар деформациясының ең кең тараған түрі кəдімгі қатпарлар (қатпарлы деформация) екендігін көрсетті. Таужыныс қабаттарындағы байырғы толқындарға ұқсайтын мұндай қатпарларды қалыптастырудың ең оңай жолы сол таужыныс қабаттарын көлбеу (горизонталь) бағытта сығымдау екендігі түсінікті. Олай болса, жер қыртысындағы кернеулер (тектоникалық қозғалыстар) ішіндегі көлбеу бағытталған кернеулер қатпар қалыптастыруда шешуші рөл атқаруы тиіс. Əлем тектонистерінің осы бағыттағы ізденістері ХІХ ғасырдың екінші жартысында жаңа геотектоникалық жорамалдың дүниеге келуіне себепші болды, бұл жорамал ｫКонтракциялық жорамалｻ деп аталды. «Контракциялық жорамалдың» негізін салушы – француз геологы Эли де Бомон. Өзінің 1852 жылы жарияланған еңбегінде ол жер қыртысы қабаттарында қатпарлардың қалыптасу механизмін төмендегі тезистер тізбегімен түсіндіруге тырысты: 1) Жер планетасы өзінің жаралу сəтінде балқымалы (өте ыстық) күйде болған («Контракциялық жорамал» жақтаушылары Жердің жаралуы жайлы «Кант–Лаплас жорамалынан» нəр алады); 2) Жер планетасы қазіргі геологиялық уақыт барысында ыстық күйден бірте-бірте суынып келе жатыр, бұл процесс планета көлемінің кішіреюімен, яғни оның сығымдала түсуімен орайлас өрбиді; 3) планетаның сыртқы қабығы, яғни жер қыртысы қазіргі кезде əбден суынып үлгерген, сондықтан ол өзінің қалыпты көлемін сақтауға қабілетті; 4) планетаның ішкі өңірлері (жер қыртысынан төмен орналасқан деңгейлер) қазіргі геологиялық кезеңде əлі де суынуда, сөйтіп өз көлемін кішірейтуде; 5) əбден суынып үлгерген, сондықтан да өзінің қалыпты көлемін сақтаған жер қыртысы əлі де суынып жатқан, сондықтан өз көлемін кішірейткен ішкі өңір заттарына «кеңдік етуде», Геотектоника жəне геодинамика 43 сондықтан да жер қыртысын құрайтын таужыныс қабаттары көлбеу (горизонталь) бағытталған кернеулерге ұшырап, қатпарларға иілуге мəжбүр (соңғы процесс кепкен алманың сыртқы қабығы қыртыс-қыртыс болып жиырылып қалатындығын еске салады). Қатпарлық табиғатын жоғарыда келтірілген тұжырымдар тұрғысынан түсіндіру, бір қарағанда, өте оңтайлы көрінгенімен, кейбір фактілер бұл түсініктерге кереғар келетіндігі де байқалды. Мəселен, «Контракциялық жорамалға» сəйкес, жер қыртысының бүкіл аумағы жаппай қатпарлануы тиіс, себебі жер шарының ішкі өңірі жаппай суына бастауы нəтижесінде туындайтын көлбеу (горизонталь) бағытталған кернеулер оны көмкерген жер қыртысын да жаппай сығымдауы тиіс. Алайда нақтылы зерттеу нəтижелері жер қыртысының бір бөліктері қарқынды қатпарланғандығын, ал екінші бөліктеріндегі таужыныс қабаттары мүлдем қатпарланбағандығын көрсетті. Осыған байланысты, Контракциялық жорамал» жақтаушылары жер қыртысын екі бөлікке бөліп қарауға мəжбүр болды, бұл бөліктердің біріншісі қатпарланбайтын берік таужыныстардан, ал екіншілері қатпарлануға бейім «аққыш таужыныстардан» тұрады деп есептелінді. Бұл түсінікке сəйкес, берік таужыныстардан тұратын бөліктер көлбеу (горизонталь) бағытталған кернеулер туындата отырып, олардың аралықтарына қысылған «аққыш таужыныстарды» кəдімгі тез (тиск) сияқты сығымдап тастайды деп есептелінді. ХІХ ғасырдың екінші жартысында негізгі геотектоникалық жорамал рөлін атқарған «Контракциялық жорамал» жақтаушыларының қатарына Батыс Еуропаның талай майталман зерттеушілерін жатқызуға болады, олар – австралиялық геолог – Эдуард Зюсс, швейцариялық геолог – Альберт Гейм, француз геологы – Марсель Бертран, т.б. «Контракциялық жорамал» идеяларын негіздеуде əсіресе Э.Зюсс еңбегі айырықша. Оның 1883-1909 жылдар аралығында жарық көрген үш томдық «Жер келбеті» атаулы классикалық еңбегі бүкіл жер қыртысына тиесілі тектоникалық құрылымдардың геологиялық даму ерекшеліктерін «Контракциялық жорамал» Н. Сейітов, Т.Н. Жарқынбеков 44 тұрғысынан талдап берген мейлінше маңызды еңбек болды. «Контракциялық жорамал» геология ғылымына бір ғасырдан астам уақыт бойына негізгі парадигма рөлін атқарған келесі геотектоникалық жорамалдың, яғни «Геосинклиндер туралы ілімнің» негізін __________қалады. «Контракциялық жорамалдың» «Геосинклиндер туралы іліммен» алмастырылуына себепші болған басты мəселе – алғашқы жорамалдың теориялық негізі болып табылатын «Кант–Лаплас жорамалының» ХІХ ғасырдың басында шындыққа сəйкеспейтіндігінің дəлелденуі, сөйтіп Жердің жаралуы жайлы жаңа жорамалдың, яғни «Шмидт–Фесенков жорамалының» дүниеге келуі болатын. Екінші сөзбен айтқанда, «Жер балқымалы (өте ыстық) заттардан жаралды деп дəріптейтін «Кант–Лаплас жорамалының» шындыққа сəйкеспейтіндігінің Шмидт жəне Фесенков тарапынан дəлелденуі «Контракциялық жорамал» негізінің де қате екендігін көрсетті. Жер қыртысына тиесілі тектоникалық құрылымдардың жалпылама даму ерекшеліктерін «Контракциялық жорамал» көмегімен түсіндіруге тырысудың өзге де осал тұстары бар- тұғын. Бұл жорамалды жақтаушы ғалымдар, əсіресе еуропалық табиғаттанушылар, таужыныс қабаттарындағы қатпарлық табиғатын планетамыздың бірте-бірте суыну нəтижесінде туындауы мүмкін «жиырылулармен» түсіндіруге тырысқандығы соншалық, олар қатпарлар қалыптасуының механикалық мəселелеріне, яғни қатпарлардың геометриясына ғана баса назар аударып, сол қатпарларды құрайтын геологиялық денелердің заттық құрамын зерттеуді мүлдем естен шығарды. Сөз болып отырған жорамал жақтаушыларының тағы бір осал тұсы – қатпарлар табиғатын жер қыртысының жиырылуымен түсіндіруге тырысқан олар сол жер қыртысында жиі ұшырасатын, ұзақ уақыттарға созыла отырып, баяу қарқынмен көрініс беретін тербелмелі тектоникалық қозғалыстарға жəне осы қозғалыстардың нəтижелеріне мүлдем көңіл бөлмеді; платформалар ауқымында қарапайым күмбез тұрқылас қатпарлар қалыптастыруға қабілетті мұндай қозғалыстардың Геотектоника жəне геодинамика 45 табиғатын «Контракциялық жорамал» тұрғысынан түсіндіруге болмайтын еді. «Контракциялық жорамалды» алмастырған ｫГеосинклин- дер туралы ілімдіｻ бұған дейінгі жорамалдармен салыстыруға болмайды. Бұл түсініктер жиынтығына кіретін қағидалар оны шын мəніндегі ілім санатына көтеруге мүмкіндік бермейтіні рас, алайда оны нақтылы «геотектоникалық тұжырымдама» ретінде қарастыруға əбден болады, яғни «Геосинклиндер туралы ілім» қағидаларының мазмұны бұрынғы жорамалдар мазмұнымен салыстырғанда əлдеқайда прогрестік сипатты иеленген, сондықтан да ол бір ғасырдан астам уақыт бойына геологиядағы негізгі парадигма рөлін атқара алды. жүктеу/скачать 149.5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|