Рентгенографи я
жүктеу/скачать 4.56 Mb.
|
апр=4.48·106(/a)2 (21) Мұндағы -кристалдың элементар ячейкасына кретін барлық атомдардың қосындысы. Нұсқаны рентгенге түсірген уақытында температурада өзгеретін болса ол кристалдың элементар ячейкаларының параметрлерін өзгертеді. Егер d/d-тәжірибенің нәтижесінде жазықтықаралық арақашықтықты анықтаудың салыстырмалы қателігі болса, мына шарттың орындалуы қажет. t·Td/d (22) Мұндағы t – нұсқаның сызықтық ұлғаюының термиялық қасиеті, T – эксперимент жүргізген уақыттағы температураның өзгерісі. Нақты зерттеулер шараларын жүргізгенде жазықтықаралық арақашықтықты, ячейканың параметрін және қажетті дәлдікті ескерсе, онда тәжірибе нәтижелеріне әсер ететін басқадай факторларды ескермеуге де болады. Мысалы, фазалық сараптама жүргізгенде брэгг бұрышын жоғары дәлдікпен анықтау қажет емес. 3.3 Кубтық кристалдың кейбір параметрлерін анықтау Ғылыми және қолданбалы мәселелерді шешу үшін түрліше заттардың элементар ячейкаларының периодын өте дәл өлшеу қажет болатыны жоғарыда айтылған. Периодтың шамасы кристалдың басты сипаты – ол температураға, қосындылардың таралымына, серпімді деформация кезінде пайда болған кернеуге және дефектілердің сандары мен типтеріне тәуелді. Тордың периодын аса жоғары дәлдікпен тұрақты температурада өлшеп оны қатты ерітіндідегі қоспа элементтің мөлшерін, құрылымдық типін, материалдағы серпімді кернеуді анықтауға қолдануға болады. Түрліше температурада өлшенген бір зат торының периодтарын салыстыра келіп, сол заттың температуралық ұлғаю коэффициентін анықтауға болады. Бұл әсіресе температура өзгергенде түрліше кристаллографиялық бағытта әртүрлі болатын поликристалдық заттар үшін аса маңызды. Осы поликристалдағы дилотометриялық (латын сөзі-dilato-көлемдік ұлғаю; грек сөзі metzeo-өлшейтін) өлшеулер кристалдардың көлемдік ұлғаю коэффицентінің орта мәнін анықтағанымен кристалдардың осы қасиетінің анизотропиясын анықтауға мүмкіндік жасамайды. Кристалдар торының периодын анықтау арқылы сол кристалдың суын қандыру (закалка) режимін анықтауға болады ( 16.2-ні қараңыз). Асақаныққан қатты ерітіндінің ыдырауы кезінде оның периодтарының өзгерісіне талдау жасай келіп қорытпаның қасиетіне көп әсер ететін осы процестің кинетикасының заңдылығын анықтауға болады. Тордың периодын дәл анықтау қолданбалы рентгенқұрылымдық сараптама үшін өте маңызды болғанымен осы облыстағы барлық мәселелерді толық қамти алмайды. Сондықтан прицизиондық әдіспен периодтарды анықтауға басты назар аударылуы бекер емес. Кезкелген сингонды кристалдарды индицирлеу әдісінің негізіне квадраттық формула (14) жатады. Осыдан, индицирлеумен байланысты мәселелер, яғни рефлекстің кристаллографиялық индексін математикалық жолмен анықтау, көпшілік жағдайда, тиімді болмайды. Рентгенограммада N рефлексі бар үш сыналы кристалл үшін (а,в,с, , , - еркін шамалар) белгісіздердің саны 3N+6 болады. Кубтық кристалдар үшін мәселенің шешілуі жеңіл. Себебі біріншіден һ, к, l – бүтін сандар, екіншіден, һ2+к2+l2Н мәнін анықтау арқылы Һ, к, l мәндері hkl-дің пішінін немесе жазықтардың арақашықтықтарын бірдей жазықтықтарын табуға мүмкіншілік береді. Сонымен кубтық кристалдың теңдеуін былай жазамыз. (18 формуланы қараңыз) (23) Mұндағы Н=h2+k2+l2 23-формуладан мынадай қорытынды шығады: жазықтықаралық арақашықтықтарының квадратының кері шамасының қатынасы жазықтықтар индексінің (hkl) қосындысының қатынасына тең болады, яғни . 1-кесте Мыстың кубтық кристалының ренгенограмасын есептеу. Олай болса индекстерді анықтау үшін -ді табу керек, одан кейін жазықтықаралық арақашықтықтарының квадраттарының кері шамаларының тізбегін ең кіші бүтін сандардың Н қатынасымен көрсету керек. Н-тің мәні hkl-ді табуға мүмкіншілік жасайды. Мысал ретінде кубтық кристалдың ренгенограммасын есептеу нәтижесі 1-кестеде келтірілген. Жоғарыдағы 23-формуладағы қатынасын sin2 мен ауыстыруға болады, бірақ әдетте -ты алады. Себебі жазықтықаралық арақашықтығын білмей, (hkl) индекстерді белгілі болғанның өзінде ячайканың параметрін анықтау мүмкін емес. жүктеу/скачать 4.56 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|