С. А. Козлова, Т. А. Куликова
Ұжымдағы жеке тұлға
жүктеу/скачать 1.29 Mb.
|
| 145
Ұжымдағы жеке тұлға Ұжымда балаларды тәрбиелеу туралы тезисіне ұсынылған негізгі айыптау, ол «ұжым жеке тұлғаның дамуын шектейді, ашылуға мүмкіндік бермейді». Ол нақты және толық лайықты айып, егерде мұғалім балалар ұжымын ұйымдастырушы және білім берудің үдерісі ретінде жалпы ұжымдық іс-әрекетке және онда балалардың өзара әрекеттесуіне ғана екпін жасау оқиғалары туралы әңгіме болса. Бірақта, ұжым жеке даралықтын нақты дамуын ынталандырады. Мектепалды жастағы баланың даралығы неде байқалады және ұжымның шамадан тыс әсерінен нені қорғау керек? Үш мағыналық блоктарды ажыратуға болады: балада басқа балалардан ерекшеленетін әлдеқандай қабілеттері, біліктіліктері бар; балада өзінің танымдық қызығушылықтары ашық көрінеді; балада психикалық процестерінің бірегей дамуы. Егер балабақшаға баратын балада ерекше қабілеттері пайда болса, мысалы, ол тамаша бояса немесе таза ән айтса, музыканы тыңдаса , жақсы билесе тәрбиеші міндетті түрде оны байқап қалады. Өнер циклінің сабақтарында осындай баланың дамуын ынталандыратын жеке тапсырмаларды ұсынуы маңызды. Ол қандай тапсырмалар болу керек екендігін кез келген тәрбиеші біле бермейді. Жалпы тапсырманы жалпы қиындатуға болады («Барлығы үй салады, ал сен оның жанына күшікті сал», «Барлықтар көк вагон туралы әң салып жатыр, ал сен басқа әң жаттап кел және оны мерекеде жалғыз айтып бересің» және т.с.). Балада даму қисының дұрыс салып жатқанымызға сеніміз бізде бар ма? Мүмкін, біз оның атақтылығын тауып, оның құрдастарының тобына қарама-қарсы қоямыз ба? Бұл сұрақтардың жауабың балалардың дарындылығын және талантын анықтау әдістерін қолдана білетін маман ғана болуы мүмкін. Бір балада болмасын «Жаратқанның от ұшқыны» өшпеуін ойлайтын мұғалімнің міндеті – тәрбиеленушіде ерекше қабілеттілігін көріп қалғанда, маманға айту керек немесе оны ата-аналарына ұсыну керек. Өнерлі, ерекше тұлғаны тәрбиелеуге, балаға қандай тапсырмаларды беру керек екеніндігі туралы өзіңізге де кеңес алғаның дұрыс. Егер тәрбиеші шындықтың белгілі бір саласында бала 146 қызығушылығын байқаса: техникаға, табиғатқа, ғарышқа, медицинаға және т.б. – өзінің қызығушылығын айтып міндетті түрде оны қолдау керек және одан кейін тиісті бағытқа итермелеп онымен жеке жұмыс жасауды байқастыру керек. Бала өз білімін басқа балалармен бөлісе алатыны маңызды. Бірақ мектеп дейінгі балалар жолдасын тыңдау білмейді. Сондықтан тәрбиеші барлығы қызықты әңгімелерді тыңдауды ұсынайды, қызықты және жаңа нәрсе туралы әңгіме айтқан кезде «қызықты минуттарды» өткізеді (күннің екінші жартысында, серуендеуде). Тырмысқан балаға білетін нәрселерді суретке салуды ұсынған пайдалы. Топта «Мен бәрін білгім келеді» атты меншікті журналды басып шығаруға және онда балалардың суретпен сипатталған әңгімелерін «жариялауға» болады. Егер балада, басқалармен салыстырғанда, танымдық қызығушылықтар жарық көрінсе, бірақта сурет салу білмейді, онда тәрбиеші, оған суретті жақсы салатын басқа баламен шығармашылық серіктестікті ұйымдастыруға көмектеседі. Мұндай ынтымақтастық балалардың әрқайсысына пайдалы және бүкіл топ үшін қызықты болады. Өзгелер арасында ерекше ойлау қабілетімен ерекшеленетін балалар бар. Олар жағдайдан шығудың ерекше жолын, мәселені шешудің өз жолын, тапсырмаларды орындауды табады. Осындай балалармен тәрбиешіге жұмыс істеу қиын, егерде ол беделді болса. Бала үлгіге ұстанғысы келмейді, әрекеттерді орындаудың ұсынылған тізбегін қалағысы келмейді, «ол бәрін өз бетімен жасайды». Егер тәрбиеші дегенің істетсе, онда қақтығыс болады. Үйіде бала шағымданады: «Мен музыкалық сабақта биледім, ал Нина Ивановна былай деді: «Лиза, ойлап шығарма, басқалар сияқты биле». Мен бәріне ұқсағым келмейді!» Қиялы ерекше дамыған балалар бар. Олар әркашанда өз ойларының мен ойдағы кейіпкерлердің тұтқындарында болады. Осыдай балаларменде тәрбиеші қиын, өйткені қиялын дұрыс бағыттау керек, оны дамытуға көмектесу керек. Әдетте мұндай балалар белсенді, олар қиялды ойларың жүзеге асыруға арналған жағдайлар қажет болады. Олармен ойнау, сурет салу, құру, ертегілерді ойлап табу керек, өлең шығару керек және басқа балалармен қалай араласатынына, топ бойынша жолдастары оларға қалай қарайтынына назар аудару керек. Ұжымдық өзара қатынастары әртүрлі әрекеттерде 147 қалыптасады. Әрекет (ойын, еңбек, сурет салу, мүсіндеу) тек өзара әрекеттесуді дамытуға қолайлы емес, сонымен қатар әрбір баланы жеке дамуына арналған, егерде тәрбиеші осы маңызды міндетті қойса. Әрбір бала міндетті түрде бірдемеден бірегей болып табылады, басқа балаларға ұқсамайды. Бұл шындық деп қабылдау керек. Бұны мадақтау керек және біз әртүрлі екендігімізге қуануымызды балаларды үйрету керек. Ұқсас тақырыптарға әңгімелерді жүргізу пайдалы: «Топта кім бізде ең... (шебер, қөңілді, батыл, епті)» «Маңызды істі кімге жүктеймін (ойыншықты істеу,сәбилерге көмектесу, концертте өлең айту, топтың мерекесіне арналған қонақтарға шақыруларды суреттеу және т.б.)». Мұндай әңгімелерде балалар бір-бірін мұқиятпен «оқып біледі» және өздерінің мінезімен және тәртібің талдайды. Оқытушы балаларға олар «ғажап» екендігін және сол үшін ол оларды қалай жақсы көретіні туралы жиі айту керек. Сонымен қатар, қарапайымдылықты, жолдастарға құрмет көрсетуді өздерін және басқаларды бағалай білу қажеттілігі туралы ұмытпау керек. Мерзімді түрде тәрбиеші тұлғааралық қарым-қатынастар қалай құралады, балалар бір-бірін қалай бағалайтынын талдайды. Мұндай талдауға балалардың күнделікті өмірдеғі, әртүрлі іс-шаралар барысында байқаулар көмектеседі. Осындай әдістемені қолдануңа болады (Л. А. Пеньевскиймен құрастырылған, кітаты қара: Мектепалды балаларды адамгершілік тәрбиелеу. — М., 1972). Балаларға өздерінің топтық құрдастарының суреттерін қарауды ұсынады: Мына тұлғаларға қара. Сен кіммен дос болғың келеді? (Неліктен сен Оля ... Сергей дос болғын келеді?) Біздің балабақшаға келгенде, кім Барлығы көмектесуге қуанышты ма? (Олар қалай көмектесетінін айтшы). Ал сен көрсете аласын ба, Кім көмектесі келмейді? Және т.б. |