С. А. Козлова, Т. А. Куликова

Бірақ түрлі көзқарастың мәні моральдық, интеллектуалдық қасиеттердің, арнайы қабілеттердің (қандайда бір іс-әрекетке қабілеттіліктер) тұқым қуалауы туралы мәселе болып табылады. Қабілеттілігі немесе бейімділігі беріледі ме екен? Көптеген шетел ғалымдары (М.Мон- тессори, Э. Фромм, К.Лоренц және т.б.) интеллектуалдық қана емес моральдық қасиеттер тұқым қуалау арқылы берілетініне сенеді. Отандық ғалымдар ұзақ жылдар бойы қарсы көзқарасты ұстанды: тек биологиялық тұқым қуалаушылықты мойындады, ал басқа санаттар – мораль, интеллект - әлеуметтендіру үдерісінде иелінеді деп есептеген. Алайда академиктер Н.М. Амосов және П.К. Анохин адамгершілік қасиеттерді мұралану немесе кез келген жағдайда

баланың агрессияға, қатігездікке, еріксіздікке тұқым қуалаушылық биімділігі пайдасына өз ойын білдіреді. Бұл күрделі мәселе әлі күнге дейін бір жақты шешімін таппаған.

Алайда генетикалық және туа біткен тұқым қуалаушылықты ажырата білу керек. Ұрықтың даму ерекшелегіндегі аздаған

анықтауымен байланысты. Бұл ретте болашақ сәбидің денсаулығына ғана емес, оның эмоционалдық ортасына, ал ол арқылы эстетикалық және интеллектуалдық дамуына әсер етуге болатыны атап өтілген. Әлі туылмаған балаға анасының өмір сүру салты, оның эмоционалдық жағдайы, ұрықпен әңгімелесуі арқылы әсер ету мүмкіндігі туралы дәлелдейтін ғылыми мәліметтер негізінде педагогикалық стратегия әзірлене бастады. Болашақ анаға жиі оң сезімдерді сезіну, ән тындау, өлең оқу ұсынылады. Құрсақтағы баламен әңгімелесу өте пайдалы. Егер екі ата-анасыныңда дауысын еститін болса бқдан да жақсы болады. Бала анасы мен әкесінің дауысына үйренеді және туғаннан кейін оларды танып, естіген кезде тынышталады. Бұл жағдайда бала туа біткен қасиеттермен туады. Бірақ генетикалық та, туа біткен қасиеттер де өзгермейді деп есептемеу керек. Өмір үдерісінде туа біткен және тұқым қуалаушылық дағдылар өзгеруі мүмкін.

«Менің ойымша, — деп жазады жапон ғалымы Масару Ибу-ка, — бала дамуында тұқым қуалаушылықтан гөрі білім беру және орта үлкен рөл атқарады... Баланың әлеуеттік мүмкіндіктерін қандай білім беру және қандай орта дұрыс дамытады, мәселе сонда».

Сонымен, баланың дамуына тек тұқым қуалаушылық қана емес орта да әсер етеді. «Орта» ұғымы кең және тар мағынада қарастырылуы мүмкін. Кең мағынада орта дегеніміз – бала өсіп келе жатқан климаттық, табиғи жағдайлар. Бұл - мемлекеттің қоғамдық құрылымы, және баланың дамуы үшін ол жасайтын жағдайлар, сондай- ақ халықтың мәдениеті мен тұрмысы, дәстүрі, әдет-ғұрпы.

Осындай ұғымдағы орта әлеуметтендірудің жетістігі мен бағытына әсер етеді.

Бірақ орта ұғымына және оның адамның тұлға болып қалыптасуына әсер етуіне тар түсінік те бар. Осы тәсілге сәйкес орта - бұл тікелей заттық қоршаған орта.

Бала дүниеге келген сәттен бастап оны көптеген заттар қоршайды. Заттар оған әлеуметтік әлемді тануға және дамуға көмектеседі. Профессор Брунер Америкада мынадай тәжірибе

Бұл тәжірибе баланың жан-жақты даму деңгейіне ортаның айтарлықтай әсер ететінін сенімді дәлелдеді. Заманауи педагогикада «дамытушы орта» деген түсінік бар (В. А.Петровский). Дамытушы орта астарында тек заттық толықтыру түсіндірілмейді. Ол балаға анағұрлым тиімді әсер етуі үшін ерекше түрде құрылуы қажет.

Педагогикада орта тәрбиелеу факторы ретінде сөз болғанда, бұл дегеніміз сонымен қоса адамның ортасы, ондағы өзара қарым- қатынастың және іс-әрекеттің қабылданған нормалары. Көбінесе ортаның (көшенің) теріс әсері байқалады, бұл оның еліктеу үшін теріс үлгілірімен қанықтылығына байланысты.

Орта тұлғаны дамыту факторы ретінде айтарлықтай маңызға ие: ол балаға әлеуметтік құбылысты әр тараптан көруге мүмкіндік береді. Әдетте оның әсері педагогикалық басқаруға көп берілмейтін стихиялық сипатта болады, әрине, бұл тұлғаны қалыптастыру жолында көптеген қиындыққа әкеледі. Бірақ оны ортадан оқшаулауға болмайды. Үлкендердің «баланы қатаң бақылауда ұстауға», әлеуметтің ортадан шектеуге кез келген ұмтылысы, ол қандайда бір көрініс алғанымен (бөтен адамдармен әңгімелесуді шектеу, таным нысандарын тарылту және т.б.) әлеуметтік дамуының арта қалуына ұрындыруы мүмкін

Ортаның тұлға қалыптасуына әсері адамның барлық өмір жолында тұрақты түрде болады. Айырмашылық тек осы әсерді қабылдау дәрежесінде ғана. Жылдар өткен сайын адам оны сүзгіден өткізіп, интуитивті бір ықпалға беріліп, және басқа әсерлерден жалтару мүмкіндігін игереді. Кішкентай бала үшін нақты жасқа дейін мұндайсүзгінің қызметін үлкендер атқарады. Орта дамуды тежеуі мүмкін және де оны белсенді етуі де мүмкін, бірақ дамуға қатыспауы мүмкін емес.